ەرلان باپانوۆ. قازاقستان دسۇ-عا كىرۋگە دايىن ەمەس
ەلىمىزدىڭ دسۇ قۇرامىنا ەنۋ باعىتىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ كەلە جاتقانىنا 20 جىلعا جۋىقتاپتى. 13-قاڭتاردا قر پرەزيدەنتi جانىنداعى ورتالىق كوممۋنيكاتسيالار قىزمەتiندە وتكەن بريفينگتە قر ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى تيمۋر جاقسىلىقوۆ: «ۇيىمعا مۇشە بولۋ ءۇشiن تاۋارلار، قىزمەت كورسەتۋ، اۋىل شارۋاشىلىق جانە جۇيەلiك ماسەلەلەر بويىنشا ەكiجاقتى كەلiسسوزدەر جۇرگiزۋ قاراستىرىلعان. بۇل ءتورت ماسەلە بويىنشا كەلiسسوزدەر اياقتالۋعا جاقىن. تەك ەكi ماسەلە – تاريفتiك ۇيلەسىمدىلىك جانە جەرگiلiكتi ۇلەس ماسەلەلەرi بويىنشا كەلiسسوزدەر جۇرگiزۋ قالدى. سول سەبەپتi, وسى جىلى كەلiسسوزدەر تولىق اياقتالىپ، قازاقستان دسۇ-عا مۇشە بولادى دەپ كۇتىلۋدە»، – دەدi.
ەلىمىزدىڭ دسۇ قۇرامىنا ەنۋ باعىتىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ كەلە جاتقانىنا 20 جىلعا جۋىقتاپتى. 13-قاڭتاردا قر پرەزيدەنتi جانىنداعى ورتالىق كوممۋنيكاتسيالار قىزمەتiندە وتكەن بريفينگتە قر ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى تيمۋر جاقسىلىقوۆ: «ۇيىمعا مۇشە بولۋ ءۇشiن تاۋارلار، قىزمەت كورسەتۋ، اۋىل شارۋاشىلىق جانە جۇيەلiك ماسەلەلەر بويىنشا ەكiجاقتى كەلiسسوزدەر جۇرگiزۋ قاراستىرىلعان. بۇل ءتورت ماسەلە بويىنشا كەلiسسوزدەر اياقتالۋعا جاقىن. تەك ەكi ماسەلە – تاريفتiك ۇيلەسىمدىلىك جانە جەرگiلiكتi ۇلەس ماسەلەلەرi بويىنشا كەلiسسوزدەر جۇرگiزۋ قالدى. سول سەبەپتi, وسى جىلى كەلiسسوزدەر تولىق اياقتالىپ، قازاقستان دسۇ-عا مۇشە بولادى دەپ كۇتىلۋدە»، – دەدi.
قازاقستان ەكونوميكاسى دسۇ-عا كىرگەن سوڭ قالاي بولۋى مۇمكىن؟ Cاراپشىلار دسۇ تۋرالى ءسوز ەتكەندە، بۇل ۇيىمعا ەنۋ ءۇشىن، الدىمەن، ءالسىز تۇستارىمىزدى مىقتاپ الۋىمىز كەرەكتىگىن العا تارتادى. ماسەلەن، ءبىز قازىردە جەڭىل ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس سەكتورى، سونداي-اق اگروونەركاسىپ سالالارى بويىنشا تۇتىنۋشىلاردى تولىقتاي ونىممەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرمىز. «ال ەرتەڭ دۇنيەجۇزىلىك نارىقتا الدىمەن وسى سالالارىمىز باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى كەرەك» دەيدى ماماندار. تاۋەلسiز ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ەلدە جاپپاي وزگەرۋلەر ورىن الادى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى شىعىنعا ۇشىرايدى، ويتكەنى شەتەلدىك وندىرۋشىلەر تومەن كەدەندىك باج سالىعىمەن وتاندىق نارىققا ەركىن ەنىپ، ولارمەن باسەكەدە ءبىزدىڭ وندىرۋشىلەر جەڭىلۋى مۇمكىن.
سوندىقتان «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسۋ كەرەك». ناۋقانشىلدىققا ۇرىنىپ، اسىعىستىققا جول بەرسەك، ءوز ەكونوميكامىزعا زالال كەلتىرەمىز. ماسەلەن كەزىندە قىرعىزستان، مولدوۆا جانە گۇرجىستان ەلدەرى ۇيىمعا كىرۋ ءۇردىسىن بارىنشا جىلدامداتتى. ساليقالى ساراپتامالىق جۇمىستار مەن تالداۋلار جاساۋعا اسا ءمان بەرمەدى.سونىڭ سالدارىنان قىرعىزستاننىڭ اگرارلىق سالاسى مەن ونەركاسىبى زيان شەكتى. ەلدى يمپورت جاۋلاپ الدى، قىرعىز ءونىمى ولارمەن باعا جانە ساپا بويىنشا باسكەلەسە الماي قالدى. بۇل كاسىپورىندار مەن فەرمەرلەردىڭ كۇيرەۋىنە، وندىرىستەردىڭ قىسقارتىلۋى مەن جويىلۋىنا، بيۋدجەتكە تۇسەتىن سالىقتىڭ كۇرت ازايۋىنا اكەپ سوقتىردى. گۇرجىستان شەتەل ينۆەستيتسياسىنىڭ اعىلۋىنا قاراماستان ەكونوميكالىق باسىمدىقتارعا يە بولا المادى. مولدوۆانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى، ماشينا جاساۋ، تەمەكى ءوندىرۋ جانە شاراپ اشىتۋ يندۋسترياسىنا كۇيرەۋ قاۋپى ءتوندى.
ال قازاقستاندىق ەكونوميكانى قازىرگى جاعدايدا باسەكەلەستىككە قابىلەتتى دەپ اتاۋ قيىن. دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەگە سايكەس، ءار سالاعا كەم دەگەندە 3,25% -دان ارتىق ەكسپورت كەلسە عانا باسەكەلەستىككە قابىلەتتى سانالادى. قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋداداعى ۇلەسى جايلى ايتاتىن بولساق، 2011 جىلعى بولجامدار بويىنشا، ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىندا (اتا) قازاقستان ۇلەسىنە تاۋار ەكسپورتىنا – 1% كەلەدى جانە قىزمەت ەكسپورتىنا – 0,4% كەلەدى. 2011 جىلدىڭ ناتيجەسى بويىنشا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدادا قازاقستاندىق ەكسپورتتىڭ سالماعى 0,39% استى. ەندى جەكە سالالار بويىنشا ايتساق، قازاقستاننىڭ وتىن-ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار ەكسپورتى سالاسىنداعى ۇلەسى – 1,3%، تەمىر مەن بولاتتىڭ ۇلەسى – 0,9% قۇرايدى. 2012 جىلى دا بۇل كورسەتكىشتەر وڭدى وزگەرىستەرگە ۇشىراي قويعان جوق.
ەندەشە، قازاقستان نەلىكتەن دسۇ-عا كىرۋگە اسىعادى؟ بيلىكتەگىلەر دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكاعا تەرەڭ ىقپالداستىق جاساۋ ارقىلى ءىجو ءوسىمىنىڭ قارقىنى جىلدامداتىلادى دەپ ەسەپتەيدى. سەبەبى، حالىقارالىق ساۋدانىڭ دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكاعا قارقىن بەرۋى، سونداي-اق، جاھاندانۋدىڭ باسقا اسپەكتىلەرىن وزىمەن بىرگە ىلگەرىلەتۋى وسىنداي بولجامدارعا يتەرمەلەيدى. ۇيىمعا مۇشە بولۋ دسۇ مەملەكەتتەرiنiڭ اۋماعىنداعى ساۋدا ەركiندiگi, ترانزيتتiك تاسىمالدارعا قاتىستى ايتارلىقتاي جەڭiلدiكتەرگە قول جەتكiزبەك. سونىمەن قاتار، يمپورتتالاتىن كولiكتەرگە كەدەندiك باج سالىعى دا تومەندەيدi. قازiرگi ۋاقىتتا جەڭiل كولiكتەرگە يمپورتتىق سالىم 30% كولەمiندە ەكەنi بەلگiلi. الايدا بۇل سوما ۇيىمعا كىرگەن ۋاقىتتان ءۇش جىلدان سوڭ عانا ساتىلى تۇردە ازايتىلماق. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى 50 جىلدا ءوندىرىس ونىمدەرىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا مولشەرى 17 ەسەگە ءوسىپ، ال دۇنيەجۇزىلىك ءوندىرىس مولشەرى 6 ەسەگە ۇلعايعان. جانە دە، سوڭعى 10 جىلدا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدانىڭ جىل سايىنعى ءوسۋ قارقىنى 6,5%. سونىمەن قاتار، قازاقستان ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى عالامدىق ترانزيتتىك دەلدال بولۋعا ۇمتىلۋدا، ال دسۇ-عا ناقتى مۇشەلىكسىز بۇل ۇمتىلىس سەنىمسىز كورىنەدى. قاراپ وتىرساق، جامان كورسەتكىشتەر ەمەس. الايدا مۇنىڭ بارلىعى جالپىلاما قورتىندىلار.
سونىمەن قاتار، ەركىن ساۋدانىڭ پايداسى مەن باسىمدىقتارى دسۇ-نىڭ جاڭا مۇشەسىنە اۆتوماتتى تۇردە ۇسىنىلا سالمايدى. كوپ نارسە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنىڭ دەڭگەيىنە، وندىرۋشىلەرىنىڭ مۇددەسىن قاتاڭ تۇردە قورعاي الۋىنا بايلانىستى. سونداي-اق ەلدەگى دەموكراتيالىق ءۇردىستى مەيلىنشە دامىتىپ، كوررۋپتسيالىق كۇشتەردىڭ قىسىمىن تومەندەتۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلەلەر بىزدە كۇن وتكەن سايىن كەرى كەتۋدە. ونىڭ ۇستىنە اقش جانە ەو ءوز فەرمەرلەرىن سۋبسيديالاي وتىرىپ، دامۋشى ەلدەرگە قولدامپازدىق (پروتەكتسيونيستىك) ساياسات ۇستانادى. مۇندا باسەكەنىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق، دامۋشى ەلدەر مەن دامىعان ەلدەر اراسىنداعى قىزمەت پەن تاۋار قۇنىن الشاقتاتىپ، ءتىپتى، دامۋشى ەلدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن تۇنشىقتىرۋى دا مۇمكىن. قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ ەكسپورتىندا باستى ورىندى مۇناي، قارا جانە ءتۇستى مەتالل ت.ب الادى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان كوبىنە شيكىزاتتى ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەرگە ەكسپورتتايدى، ايىرباسقا قايتا وڭدەلەتىن سالانىڭ ونىمدەرىن ۇستەمە قوسىلعان قۇنىمەن الادى. ماسەلە – وڭدەۋشى ونەركاسىپ سالاسىندا تۋىندايدى. ەڭ باستىسى – وسى سالانىڭ جانە كاسىپورىننىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىنىڭ تومەندىگى بولىپ وتىر ەمەس پە. ەڭ الدىمەن حالىقتى تولعاندىراتىن باستى ماسەلە − ازىق-تۇلىك باعاسى، ال ونىڭ وزگەرۋى بارشا ەلدەرگە ءتان قۇبىلىس. ەلىمىز ەت پەن سۇتتە دە يمپورتقا اسا تاۋەلدى. وسى تۇرعىدان الساق، قازاقستان ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى بويىنشا قاۋىپتى ايماقتا تۇر. ءبىزدىڭ باستى ەكسپورتشىمىز − قىتاي. دسۇ-عا مۇشە بۇل ەل ءۇشىن قازاقستان نارىعىنىڭ كەڭ اشىلۋى ءتيىمدى. سەبەبى، ءبىر جاعىنان، كەدەن وداعى قۇرىلعالى قىتاي كاسىپكەرلەرىنە ەلىمىزدە جۇمىس ىستەۋ قيىنداپ كەتسە، ەكىنشى جاعىنان، وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەر ەشقاشان قىتايمەن باسەكەگە تۇسە المايدى. دسۇ-نىڭ مىندەتتەرى وتاندىق ءوندىرىستىڭ جانە جەرگىلىكتى بيزنەستىڭ دامۋىنا بەلگىلى ءبىر شەكتەۋ قويادى. بيۋدجەتپەن قارجىلاندىرىلىپ وتىرعان اۋىل شارۋاشىلىق باعدارلامالارى، شاعىن بيزنەس باعدارلامالارى مەملەكەتتىك سۋبسيديادان ايىرىلادى. بۇل ونسىز دا شاتقاياقتاپ تۇرعان اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىن قۇردىمعا جىبەرەدى. سەبەبى ونىڭ دامۋى مەملەكەتتىك جىل سايىنعى سۋبسيديالارعا دا قاراماcتان تومەن بولىپ وتىر.
ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءالى بىردە-ءبىر مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى سالىنباپتى. تەك سوۆەت وكىمەتى كەزىندە بوي كوتەرگەن ءۇش زاۋىت بار. ونىڭ ءوزى، پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى باتىس ءسىبىر مۇنايىنا، ال شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى 25-30 پايىزعا رەسەي مۇنايىنا تاۋەلدى ەكەن. سوندىقتان قازاقستان ءوزىنىڭ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن جاڭارتپايىنشا جانە جاڭادان بىرنەشەۋىن سالمايىنشا، جانار-جاعارماي باعاسى ارزاندايدى دەپ ۇمىتتەنۋگە بولمايدى. جاڭا زاۋىتتار سالىنىپ، ولار ءوز شيكىزاتىمىزدى وڭدەۋى ءتيىس.
بىرقاتار نىسانداردى كوگىلدىر وتىن پايدالانۋعا كوشىرۋ ءۇشىن ەلىمىزگە گاز وڭدەيتىن زاۋىتتار سالۋ قاجەت. جالپى، شيكىزات وندىرىسىمەن عانا وتىرعان قازاقستانعا تۇتىنۋشىلار كولونياسىنا اينالىپ كەتۋ قاۋپى بار. دسۇ قاندايدا ءبىر تاۋار شىعاراتىن ەلدەر ءۇشىن ءتيىمدى ەكەنىن ەسكەرسەك، ازىرگە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءتيىمسىز ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. كەدەندىك وداقتىڭ اياسىنداعى ورتاق كەلىسىمدەر جاساۋدا كورشى رەسەي تاراپىنان ەكونوميكالىق كەمسىتۋشىلىكتەرگە ۇشىراپ وتىرعانىمىز ازداي، ەندى تاعى ءبىر ۇيىمعا ۇمتىلىپ ەكى قايىقتىڭ قۇيرىعىن ۇستاعاننىڭ كەبىن كيمەكپىز بە؟ قىسقاسى، ساۋدانىڭ «ورتاق قازانىندا» الەمنىڭ 150-دەن استام ەلىمەن الىس-بەرىس جاساسۋعا قازاقستاننىڭ ىشكى نارىعى ءالى دايىن ەمەس.
Abai.kz
