ۇلتتىق يدەيانى اركىم ءار ءتۇرلى سيپاتتاي الادى. ال مەن قىسقا ايتاتىن بولسام، ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز - ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىڭكى ۇستاپ دامۋى. قازىرگى تاريحي كەزەندە قازاق حالقىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ، وزىنە دەگەن قۇرمەتىن، «مەن - قازاقپىن» دەگەن ماقتانىش سەزىمىن قالىپتاستىرۋ - وتە قاجەت نارسە.

ۇلتتىق يدەيانى اركىم ءار ءتۇرلى سيپاتتاي الادى. ال مەن قىسقا ايتاتىن بولسام، ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز - ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىڭكى ۇستاپ دامۋى. قازىرگى تاريحي كەزەندە قازاق حالقىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ، وزىنە دەگەن قۇرمەتىن، «مەن - قازاقپىن» دەگەن ماقتانىش سەزىمىن قالىپتاستىرۋ - وتە قاجەت نارسە.

ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارىندا بولعان ەكى عاسىردا قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، ادەت-عۇرپىن، تاريحىن، انا ءتىلىن كەمىتىپ، قارالاۋعا كۇش سالىندى. ءتىپتى قازاقتار ءوزىن سىيلاۋدان قالا جازدادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىزدى ەزىپ، وتكەنىمىزدى قارالاپ، بولاشاعىمىزدى مۇشكىل ەتىپ كورسەتىپ كەلدى. ءالى سونداي سەزىممەن كەلە جاتقان سياقتىمىز. مىسالى، ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىندا بولىپ، بىزبەن بىرگە بوستاندىق العان رەسپۋبليكالار انا ءتىلىن، سول مەملەكەتتى قۇرىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءتىلىن وقىپ-ۇيرەنۋگە بارلىق ازاماتتاردى ماجبۇرلەپ، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە كوندىرە الدى. قايسىسىن الساڭىز دا. ۋكراينا بولسىن، ءازىربايجان بولسىن، وزبەكستان بولسىن، بالتىق بويى رەسپۋبليكالارى بولسىن. قازاقستان بۇل ماسەلەنى كوپ ايتقانىمەن، ىسكە تاتيتىن ناتيجەگە ءالى جەتە الماي وتىر. بۇل قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ جاسقانشاقتىعىنان. وسىندا تۇراتىن باسقا ۇلتتار قازاق ءتىلىن ءبىلۋى ءتيىس دەپ تالاپ قويۋدان قورقاتىن جالتاقتىعىنان. ودان دا وكىنىشتىسى، وسى حالىقتىڭ اتا-بابالارى كونە زاماننان بەرى مەكەندەگەن جەرگە سوڭعى جىلدارى كەلگەن كەلىمسەكتەر مەن بوسقىندار دا «قازاقستان - ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز» دەيتىن بولدى. ال «قازاق جەرى»، «قازاق ەلى» دەگەن ۇعىمداردى جويۋعا جول بەرىلدى. قازىر قازاقستاندىق جەر، قازاقستاندىق ادەبيەت، مادەنيەت دەگەن ءتارىزدى كليشەلەردى كەڭ تاراتۋعا ۇكىمەت تە ات سالىسىپ ءجۇر.

ۇلتتىق يدەيا جونىندە قازاقستانداعى قازاقتارعا قاتىستى ايتسام، قازاقستان - قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتى دەپ مەن باتىل، اشىق ايتار ەدىم. شىنداعى - سول. بۇل «قازاقستاندا تەك قازاقتار تۇرسىن، باسقالاردى قازاقستاننىڭ ازاماتى دەپ سانامايمىن» دەگەن ءسوزىم ەمەس. كەرىسىنشە، حالىقارالىق تاجىريبەگە سايكەس، قازاقستاندا وزگە ۇلتتار دا تۇرۋى ءتيىس. بىراق قازاقتار دا، قازاق ەمەستەر دە «ءبىز قازاقتاردىڭ مەملەكەتىندە تۇرىپ جاتىرمىز» دەگەن سەزىممەن تاربيەلەنۋى كەرەك. سوندا ۇلتارالىق تۇسىنىستىك، ۇلتارالىق قاتىناستىڭ تۇراقتىلىعى دۇرىس نەگىزگە كەلەدى. ال قازىر قاراساق، قازاقستان - كوپ ۇلتتى، كوپ ءدىندى، كوپ ءتىلدى مەملەكەت دەپ ۋاعىزداۋشىلار كوپ. ولاي دەۋگە ەش سەبەپ جوق، ەش نەگىز جوق. ويتكەنى الەمنىڭ ءجۇز توقساننان اسا مەملەكەتى - كوپ ۇلتتى، كوپ ءتىلدى، كوپ ءدىندى. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى وزدەرىن باسقالاردان دارا قۇرىلعان مەملەكەت دەپ سانامايدى. ءبىز بولساق، ءاردايىم ءوزىمىزدى بولەك تۇرعان، وزگە مەملەكەتتەرگە ۇقساستىعى جوق مەملەكەت كورەمىز، ورىستار ۋاعىزداپ، ميىمىزعا قۇيعان «حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» دەگەن ۇعىمنان ارىلا الماي كەلەمىز. ءبىز دە وزگەلەر سياقتى كوپ ۇلتتى مەملەكەتپىز. بىراق باسقا كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەرگە  مەيلى ۋكراينا بولسىن، ءازىربايجان بولسىن، فرانتسيا بولسىن، يتاليا بولسىن، وزگە ۇلتتار «ءبىز سول مەملەكەتتى قۇرىپ وتىرعان حالىقتىڭ ۇيىندە، جەرىندە تۇرىپ جاتىرمىز» دەگەن ۇعىممەن ءومىر سۇرەدى. ال بىزدە وزگە ۇلتتار «ءبىز - قازاقستاندىقتارمىز، قازاقستان - ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز» دەپ سايرايدى. نەگە ورتاق ءۇي؟ بۇل - قازاقتاردىڭ ءۇيى. مۇندا باسقالاردىڭ دا تۇرۋعا قۇقىعى، مۇمكىندىگى بار. ءبىز وسىنى اشىق ايتىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك.

ەڭسەنى بيىك ۇستاپ دامۋ ەكونوميكاعا دا بايلانىستى. ەكونوميكا سالاسىنا كەلسەك، بىزدە ءبىر جاعىنان شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتۋ ارقىلى، ەكىنشى جاعىنان شيكىزاتتى نەعۇرلىم كوپ ءوندىرۋ ارقىلى باي بولامىز دەگەن تۇسىنىك بار. بۇل - اسا قاتە ەكونوميكالىق ۇعىم. تەك شيكىزاتقا نەگىزدەلگەن ەكونوميكا ارتا قالادى. اسىرەسە، الەۋمەتتىك جاعىنان. ويتكەنى وسى سالادا ىستەيتىن جۇمىسشىلاردىڭ ماماندىعى ساپاسى جاعىنان تومەن بولىپ قالا بەرەدى. ءبىز ەكونوميكامىزدى نەعۇرلىم جان-جاقتى قىلۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ءوزىمىز تۇتىناتىن تاۋاردى ءوزىمىز شىعارۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. قازىر قانشاما مۇناي وندىرەمىز، سونىڭ بارلىعى دەرلىك شەتەلگە كەتىپ جاتىر. ال جانارماي، مازۋتتى ساتىپ الامىز. وزىمىزگە قاجەتتى زاتتاردىڭ ءبارىن سىرتتان الا بەرۋگە ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز قاشانعى شىدايدى؟

ءبىز قازىر جاقسى باعىت الىپ وتىرمىز. پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىگىن كەڭەيتۋ، ازاماتتىق قوعامنىڭ جانە مەملەكەتپەن ءوزارا ءىس-قيمىل مەحانيزمدەرىن دامىتۋ، قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ، بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ،  اۋداندىق، اۋىلدىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردى سايلانبالى ەتۋ -  حالىقتىق بيلىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ شارتى بولىپ تابىلادى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازىر ناق وسى جولدى ۇستانىپ وتىر. باق-تى ودان ءارى دەمونوپوليزاتسيالاۋ جانە جەكە ازاماتتاردىڭ ار-نامىسىن، ابىرويىن، ىسكەرلىك بەدەلىن قورعايتىن زاڭ تەتىكتەرىن كۇشەيتۋ جونىندە ۇسىنىستار ايتتى. وسىلاردى ىسكە اسىرۋعا ءبارىمىز ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ۇكىمەتتى ءماجىلىس سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا قۇرۋى ءتيىس. مۇنى جانە تەزىرەك ىسكە اسىرۋ قاجەت. سوندا عانا قاي پارتيانىڭ باعدارلاماسى دۇرىس، قاي پارتيا سول باعدارلامانى ۇكىمەت ارقىلى ورىنداي الادى - وسىنى باقىلاپ وتىرۋعا حالىقتىڭ مۇمكىندىگى بولادى.

ماجىلىستە وپپوزيتسيانىڭ وكىلدەرى كوپ بولۋى ءتيىس. مۇنىڭ بىزگە زيانى جوق. ءبىز - ءبىر ەلدىڭ، ءبىر قوعامنىڭ ازاماتىمىز. سوندىقتان باسقارىپ وتىرعان پارتيا مەن ۇكىمەتتى باقىلايتىن، وعان سىن كوزبەن قارايتىن، جۇمىسىن ساراپتايتىن وپپوزيتسيالىق كۇش ماجىلىسكە كەرەك. ءبىز وسىنى تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. وپپوزيتسيانى ماجىلىسكە جەتكىزبەي سويىپ سالۋعا تىرىسپاۋ كەرەك. كەرىسىنشە، سولاردىڭ ىشىنەن ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسا الاتىن، كۇردەلى ۇسىنىستار ايتا الاتىن ادامداردىڭ وتكەنىنە قۋانۋ كەرەك.

ءوزىم بىلەتىن ەلدەردە كورگەنىم - مەملەكەت باسقارىپ وتىرعان ازاماتتار حالقىنا ارناعان ءسوزىن «ۋا، مەنىڭ حالقىم!» دەپ باستايدى. اقش پرەزيدەنتى بولسىن، يەمەننىڭ پرەزيدەنتى بولسىن، مالايزيانىڭ كورولى بولسىن. ءبىز دە سونى ۇلگى ەتپەسكە؟ نەگە «ۋا، ۇلى قازاعىم!» دەمەسكە؟ وندا تۇرعىن ەشقانداي سوكەتتىك جوق. بۇل حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرەدى.

سوڭعى كەزدە ءازىربايجاندا ۇلتتىق ورتانىڭ قاتتى كۇشەيگەنى بايقالدى. ءازىربايجاندار ءالىپبيىن لاتىنشاعا اۋىستىردى. وندا دا تەك تەحنيكالىق نەمەسە ەلەكتروندى قۇرالدارمەن جۇمىس ىستەيتىن سالالاردى عانا اۋىستىرىپ قويعان جوق.

ءازىربايجاندار حالقىنىڭ تاريحىن جوققا شىعارعان، مادەنيەتىنە ءتىل تيگىزگەن كيريلليتسا قارپىندەگى ماتەريالداردى جىلدار بويى وقىپ ءوستى. زەرتتەۋشىلەر بولماسا، ءازىربايجانداردىڭ كيريليتسانى تانىمايتىن جاس ۇرپاعى ەندى مۇنداي سوزدەردى وقىمايتىن بولادى. دەمەك حالىق زياندى، تەرىس ۇعىمنان ارىلادى. ارىلىپ تا كەلەدى. ولار رۋحاني دەكولونيزاتسيا، ياعني رۋحاني بوداندىقتان ارىلۋ پروتسەسىن جاقسى وتكىزىپ جاتىر. ءدال وسىنداي جاعدايدى ۋكراينادان بايقاۋعا بولادى. ءدال وسىنداي جاعداي قازاقستاندا 2001 جىلعا دەيىن سەزىلدى. بىراق ودان كەيىن حالقىمىزدى ورىستاندىرۋ پروتسەسىنەن قۇتقارۋ ىسىنەن تاعى دا كەرى كەتتىك. ويتكەنى ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى وسىندا تۇراتىن ۇلتى بولەك حالىقتاردىڭ ساناسىنا سىڭىرە الماي وتىرمىز.

ءبىز شەت ەلدەگى بەس ميلليونداي قازاقتى ەلىمىزگە تەزىرەك قايتارۋىمىز كەرەك. بۇل دا ۇلتتىق يدەيا بولۋى ءتيىس. ولار ءبىزدىڭ تىلىمىزگە، مادەنيەتىمىزگە ۇلكەن تىرەك بولادى. ءبىز ورىس مادەنيەتىنە جاقىن ءوسىپ، كوزىمىز سونىمەن اشىلدى. ال ءبىزدىڭ شەتتەگى قانداستارىمىز قىتاي مادەنيەتىن، موڭعول مادەنيەتىن، يران مادەنيەتىن، تۇرىك مادەنيەتىن ءبىلدى، بويىنا ءسىڭىردى. ەگەر سولار ۇلەسىن قوسسا، قازاق مادەنيەتى جان-جاقتى داميتىن ەدى. قىتايدان، يراننان، موڭعوليادان كەلگەن قازاقتاردىڭ ىشىنەن انا ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتى كورگەنىمىز جوق. ولار قىتاي، پارسى، موڭعول تىلدەرىن بىلۋمەن قاتار انا ءتىلىن دە ۇمىتقان جوق. ال ءبىز ەلىمىزدە، ءوز توپىراعىمىزدا تۇرىپ ورىستانىپ كەتتىك. انا تىلىمىزدەن ايىرىلىپ قالا جازدادىق. ءبىز تەزىرەك ورىستاندىرۋ پروتسەسىنىڭ ءىزىن جويىپ، ىقپالىن جوق ەتۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل ارادا مەن ورىستاعا قارسى ءىس-ارەكەت جاساپ، ولارعا الا كوزبەن قاراۋعا شاقىرىپ وتىرعانىم جوق. قازاق حالقىن ءوز مادەنيەتىنە، تىلىنە بۇرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ وتىرمىن. پرەزيدەنتتەن باستاپ ەلىمىزدىڭ باسشىلارى جيىنداردا پارلامەنتتىڭ وتىرىستارىندا قازاقشا سويلەسە، حالقىمىزدىڭ قازاق تىلىنە دەن قويۋىنا بۇل ۇلكەن سەبەپ بولار ەدى. كوپ نارسە ەلدىڭ باسشىلارىنا بايلانىستى. ەلدىڭ باسشىلارى وزدەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن جاقسى ءتۇسىنىپ، حالقىنىڭ الدىنداعى بورىشىن جاقسى ورىنداپ وتىرسا، حالقىنىڭ بولاشاعى الدىندا ۇلكەن قىزمەت اتقارعان بولىپ ەسەپتەلەدى. سول بورىشتىڭ ۇلكەنى - ولار قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك. قازىر جولداۋلار، ۇندەۋلەر، زاڭدار، باعدارلامالاردىڭ بارلىعى اۋەلى ورىس تىلىندە جازىلادى، سوسىن قازاقشاعا اۋدارىلادى. ول تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇرادى. ءبىز ول قۇجاتتاردى ەڭ الدىمەن قازاقشا جازۋدى ادەتكە اينالدىرۋىمىز كەرەك. بۇلار - ۇلتتىق يدەيانىڭ بولىكتەرى بولاتىن نارسەلەر.

«ۇلتشىل»، «ۇلتشىل-پاتريوتيزم» دەگەن تۇسىنىكتەرگە دەگەن كوزقاراستىڭ كەيىنگى كەزدە وزگەرگەنىن بايقاپ ءجۇرمىز. ءبىز «ەلىنىڭ پاتريوتى» دەگەن سوزدەن ەش ۇركىپ، الشاقتاماۋىمىز كەرەك. بودان كەزىمىزدە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ءسۇيىپ، قادىرلەگەن ازاماتتاردى «ۇلتشىل» دەيتىن. قازىر «ۇلتشىل-پاتريوت» دەگەن ايدار تاعادى. قارالاۋ ءۇشىن. بۇل - بۇرىنعى ستەرەوتيپتەر. ءبىز قازىر باسقا داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءبىز ۇلتىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن سۇيەتىن ادامداردى تاربيەلەۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن سۇيەتىن ادامدى «ۇلتشىل-پاتريوت» اتاندىرساق، جاس ۇرپاق قانداي سەزىمدە بولادى؟ ولار دا مادەنيەتىنەن، تاريحىنان، تىلىنەن جەرۋى كەرەك پە؟ ول زامان ءوتتى. ءبىز قازاق بولسىن، بولماسىن، ءوز ازاماتتارىمىزدى قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ۇيرەنىپ، سىيلاۋعا تاربيەلەۋىمىز قاجەت.

ەگەر ۇلتتىق يدەيا رەتىندە ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىن، بىرلىگىن ويلايتىن بولساق، ءبىز مىنانى تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. الەمنىڭ 190 مەملەكەتىندە تۇرىپ جاتقان حالىقتار سول مەملەكەتتى قۇرعان تيتۋلدى ۇلتتىڭ مادەنيەتىن، ءتىلىن يگەرۋگە تىرىسادى. مۇنى «ينتەگراتسيا»، «ينتەگريروۆانيە» دەپ تە اتايدى. ياعني تەك مەملەكەتتى قۇرعان ۇلتتىڭ مادەنيەتىن ءتىلىن، ءبىلىپ قانا بىرىگۋگە بولادى. ال سول ەلدە تۇرىپ جاتقان، نەگىزگى ۇلتقا جاتپايتىن ۇلتتاردىڭ بارلىعىنىڭ مادەنيەتىن، ءتىلىن يگەرۋ - اقىلعا سىمايتىن نارسە. ءبىز وسىنى قازاقستانداعى كۇللى ۇلتتارعا تۇسىندىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. تەك قازاق مادەنيەتىن، تەك قازاق تاريحىن، تەك قازاق ءتىلىن ءبىلىپ وسسە، سوندا عانا قازاقستاندا مىزعىمايتىن بىرلىك بولادى. مۇنىمەن قاتار قازاق  ەمەس ازاماتتارىمىزدىڭ ءوز ءتىلىن، مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن بىلۋىنە ءبىز جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.

«قازاقستاندا كوپ ەتنوستار تۇرادى» دەگەن ءسوز قازاق ءتىلدى باسپاسوزدە دە، ورىس ءتىلدى باسپاسوزدە دە ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.  «ەتنوس» ءسوزى گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا «حالىق» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ياعني ءبىز قازاقستاندا 130 ەتنوس، 130 حالىق تۇرادى دەگەندى ۋاعىزداپ ءجۇرمىز. بۇل مۇلدەم دۇرىس ەمەس. قازاقستاندا ءبىر عانا حالىق تۇرادى. ول -  قازاق حالقى. قالعاندارى - باسقا ۇلتتىڭ ازاماتتارى. ويتكەنى ولاردىڭ ءوزىنىڭ ەتنوتەرريتورياسىندا، قازاقستاننان تىس جەردە مەملەكەتتەرى بار. ەگەر قازاقستاندا تۇراتىن ورىستاردى «حالىق» دەسەك، وندا جەر بەتىندە بىرنەشە «ورىس حالقى» پايدا بولادى. قازاقستانداعى «ورىس حالقى»، رەسەيدەگى «ورىس حالقى». اۆسترالياداعى «ورىس حالقى»، بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالارداعى «ورىس حالىقتارى» دەگەن سياقتى. شىندىعىندا ورىس حالقى بىرەۋ-اق قوي. رەسەيدە تۇراتىن ورىستار عانا «ورىس حالقى» بولىپ سانالادى. رەسەيدەن وزگە مەملەكەتتەگىلەر - ورىستاردىڭ دياسپوراسى. سول مەملەكەتتىڭ ورىس ءتىلدى ازاماتتارى. بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى تاجىريبە وسىنداي. ال ءبىز قازاقستانداعى باسقا ۇلت ازاماتتارىنىڭ بارىنە «حالىق» دەگەن ات قويىپ جىبەردىك. بىزدە سانى ءبىر مىڭنان اسپايتىن ۇلتتار تۇرادى. سوندا ولار دا «حالىق» بولىپ سانالا ما؟ كەزىندە گرەكيادان قازاقستانعا وتۋگە ءماجبۇر بولعان گرەكتەر بار. سوندا «قازاقستاندا گرەك حالقى تۇرىپ جاتىر» دەپ قالاي ايتامىز؟ بۇل - اقىلعا قونبايتىن نارسە. سوندىقتان «قازاقستاندا ءبىر عانا حالىق تۇرادى، ول - قازاق حالقى» دەگەن ۇعىمدى ءبىز ەشبىر جاسقانباي، ۇيالماي ايتىپ، تاراتا بەرۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ مەملەكەتىمىزدەگى قازاقتارعا دا، قازاق ەمەستەرگە دە پايداسى ۇلكەن.

فوتو: http://www.boketaizhan.kz/

مارقۇم بولاتحان تايجان اعانىڭ بۇل ماقالاسى "قازاق الماناعىنان" (№1, ماۋسىم-مامىر. 2009 جىل) الىندى.