ونىڭ سەبەبى، كەشەگى اتەيستىك داۋىردە قالىپتاسقان ادەبيەتشى عالىمداردا  رۋحاني ءبىلىم بولمادى. سوندىقتان دانىشپاننىڭ سىرلى سوزدەرىن تەرەڭ اشىقتاپ، رۋحاني مۇراسىن حالىققا ءوز دارەجەسىندە جەتكىزۋ قيىنعا سوقتى. ولار ابايدىڭ زاڭعار بيىك رۋحاني تۇلعاسىن وزدەرىنىڭ دۇنيەلىك كوزقاراس دەڭگەيىنە تارتىپ ءتۇسىردى. ابايتانۋ عىلىمى قۇلدىراماعاندا قايتەدى...

ايتالىق، «اباي بۇگىنگى كۇندەردەگى بلوگەردەي عانا بولعان»، «ول قازاقتى «جارىم ادام»، «مالدارسىڭ» دەپ سىناعان، سوندىقتان، قازاقتى جەك كورگەن»، «ورىس ءتىلىن وقى» دەگەن ورىسشىل بولعان»، ءتىپتى، زاۋرە ماتاەۆا دەگەن ادەبيەتشىنىڭ «اباي دەگەن بولماعان»، «ابايدىكى دەگەن شىعارمالاردى ءا. بوكەيحانوۆ جازعان» ءتارىزدى تەرىس ويلارى تالاي مارتە ايتىلىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جەلىدەي ەستى. بۇگىنگى ابايتانۋدىڭ دارەجەسى سىن كوتەرمەيدى دەۋىمىزدىڭ بۇدان ارتىق دالەلى بولا ما؟!...

وتىز جىلداي اباي مۇراسىن زەرتتەپ-زەردەلەپ، 15 كىتاپ جازعان ادام رەتىندە ابايتانۋ جايىنا وي كوزىمەن قاراسام، بۇل قۇلدىراۋدىڭ باسى سوناۋ 1995 جىلدان بەلگى بەرەدى ەكەن. وسى جىلى دانىشپاننىڭ 150  جىلدىق مەرەيتويى اتالدى. دۇنيەجۇزىلىك اۋقىمدا، وتە سالتاناتتى بولىپ ءوتتى. كوپتەگەن عىلىمي كونفەرەنتسيا،  جيىندار ءوتىپ، ولاردا «ابايتانۋعا جاڭا كوزقاراس كەرەك» دەگەن ماڭىزدى قاۋلى ءبىراۋىزدان قابىلدانعان بولاتىن. بۇل قاۋلى تەك قانا اقىن-اعارتۋشى دەپ قابىلداعان كەڭەس ءداۋىرى تۇتقىنىنان ابايدى قۇتقارۋ ءۇشىن ۇلكەن ماڭىزعا يە ەدى.

امال قانشا، ىسكە اسپاي قالدى. وعان ادەبيەتشىلەر مەن فيلوسوفتار اراسىندا پايدا بولعان تايتالاس سەبەپكەر ەدى. وسىعان توقتالايىن.

تاۋەلسىزدىك ابايتانۋعا دا جاڭا ءداۋىر سىيلادى. ابايتانۋعا جاڭاشا كوزقاراس باعىتىندا جاسالعان عىلىمي جۇمىستار قاۋىرت باستالىپ كەتتى. اقجان ءماشانيدىڭ «فارابي جانە اباي»، عاريفوللا ەسىمنىڭ «حاكىم اباي» اتتى كىتابى جارىق كوردى. ەڭ ءتاۋىرى، جاس فيلوسوف ابايتانۋشىلار ساحناعا شىقتى. مەن ءوزىم تەولوگ رەتىندە «ابايدىڭ رۋحاني مۇراسى» تاقىرىبىنا دوكتورلىق ەڭبەگىمدى جازىپ، سونىڭ نەگىزىندە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاپسىرماسىمەن ابايدىڭ حاكىمدىگىنە نەگىزدەلگەن «ابايتانۋ كۋرسى» اتتى وقۋ قۇرالىن جازدىم. بۇل كىتاپتا ابايدىڭ جەتىلۋ جولدارى انىقتالدى. العاش رەت رۋحاني مۇراسى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلىپ، «تولىق ادام» جولى ءۇش ساتىعا، سەگىز دەڭگەيگە ءبولىنىپ، ارقايسىسى سارالانىپ جانە كورنەكتى بولۋ ءۇشىن، ءتىپتى، سىزبانۇسقا رەتىندە بەرىلدى.  جاڭاشا ۇلگىدەگى بۇل العاشقى وقۋ قۇرالى 1998 جىلى جارىق كورىپ، 2002 جىلى وڭدەلىپ، تولىقتىرىلىپ قايتادان باسىلىپ شىقتى.

ءوستىپ، 1995 جىلدان ابايدى اقىن-اعارتۋشى دەپ قابىلداعان ەسكى كوزقاراس ەندى وي الىبى رەتىندە قابىلداعان سونى كوزقاراسقا جول بەرگەن سياقتاندى. سوندىقتان قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنداعى «ابايتانۋ» ءبولىمى فيلوسوفيا ينستيتۋتىنا اۋىسىپ، ابايتانۋ سالاسى فيلولوگتاردىڭ قولىنان فيلوسوفتاردىڭ قولىنا تولىعىمەن وتۋگە ءتيىستى ەدى. بىراق ولاي بولمادى. سەبەبى، ادەبيەتشى عالىمدار ۇزاق جىلدار ازىعى، ياعني عىلىمي تاقىرىبى بولعان ابايتانۋ سالاسىنان ايىرىلۋدى قالامادى. ابايدى ۇلى اقىن رەتىندە زەرتتەپ ءۇش مىڭعا جۋىق عىلىمي ەڭبەك جازعان، ويشىل مۇراسىن تۇگەل يەمدەنىپ العان فيلولوگتار قارسى شابۋىلعا شىقتى.

شابۋىلدارى «ابايتانۋ» كىتابىنان باستالدى (ۇيىمداستىرۋشى ابايتانۋشى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ جانە شاكىرتى جابال شويىنبەت).  تارتىسقا فيلولوگ عالىمدار، جازۋشى، جۋرناليستەر تارتىلدى. اتاپ ايتقاندا، اكادەميكتەر ز. احمەتوۆ، س. قيراباەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى ا.ىسماكوۆا، ت.كاكىشەۆ، م.قالماتاەۆ، سونداي-اق، ءا.مەڭدەكە، ب.تىلەۋحان، ن.حالابۋزاروۆ، ا. تويشانۇلى جانە ت.ب.

بۇل تارتىستا فيلوسوفتار جەڭىلىس تاپتى. سەبەبى، فيلولوگتار شابۋىل بارىسىندا ىقپالى وتە كۇشتى ءتاسىل قولداندى. بۇل تۋرالى ولاردىڭ ءبىرى بىلاي دەپ جازادى: «ابايتانۋ» وقۋ قۇرالى شىققاندا  جابال شويىنبەت شيىرشىق اتىپ، ءارلى-بەرى ءجۇرىپ «ەندى بۇعان نە ىستەيمىز؟» دەگەن سۇراق قويدى. سول كەزدە م.مىرزاحمەتوۆ اعامىز: «ەڭ ءالسىز جەرىنە ۇرىڭدار!» دەپ جاۋاپ بەردى». ەڭ ءالسىز جەر قازاق ءۇشىن قايسى؟ ول، ارينە، ۇتتىق بولمىستى ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى! وسىلاي فيلوسوفتار ارەكەتى قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىنە، ونىڭ دىنىنە، تىلىنە قارسى ارەكەت دەپ، ولاردى «حالىق جاۋى» رەتىندە كورسەتۋ تاكتيكاسى قابىلدانعان (بۇل تاكتيكا وسى كۇنگە دەيىن قولدانىپ كەلەدى دەسەك وتىرىك ەمەس). ەكىنشى سەبەپ، بۇكىل باق تىزگىنى فيلولوگتاردىڭ شاكىرتتەرى قولىندا بولعان سوڭ، ولار وزدەرىنىڭ ۇستازدارىنىڭ مۇددەسىن قولدادى.

ءسويتىپ، وكپەسى قارا قازانداي («كىتاپتى بىزگە جازدىرمادى» دەگەن) ادەبيەتشىلەر «ابايتانۋ» وقۋلىعىنا قارسى ماقالالار مەن تەلەبەينەلەردى قارشا بوراتتى. «قازاق فيلوسوفتارى قايدا قاراپ وتىر؟ نەمەسە ۇرپاق ساناسىن ۋلايتىن كىتاپتى قورعاۋشىلار تۋرالى»، «ۇلت رۋحىنا قاۋىپ تۋدىراتىن كىتاپ»، «اباي. وي-باي!»، «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەرسىڭ»، «ۇلت رۋحىنا قاۋىپ توندىرەتىن كىتاپ»، «جىننىڭ كىتابى»، «سانانى ۋلايتىن قوس كىتاپ» ءتارىزدى كوپتەگەن ماقالالار جاريالانىپ، وپپونەنتتەر «حابار» ءتارىزدى تەلەارنالار ەكرانىنان ايلاپ تۇسپەي قويدى. بۇل شىن عىلىمعا ەش قاتىسى جوق، تازا تىزەگە سالىپ، كۇش كورسەتۋ ءتاسىلى ەدى. «قىتايدان بولسا دا، ءبىلىم ال» دەگەن حاديس اياقاستى ەتىلدى.

ءسوز بولىپ وتىرعان شابۋىلدىڭ نەگىزگى سەبەبى تۋرالى كوپ جازىلدى. مىسالى، ورىس ءتىلدى «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتى: «ليتەراتۋروۆەدى ۆوزمۋششەنى، چتو كنيگا بىلا يزدانا بەز يح ۋچاستيا، بەز وتكرىتوگو كونكۋرسا ي يح منەنيە وتكرىتو يگنوريرۋيۋت»، - دەسە، «مەكتەپ» باسپاسىنىڭ پرەزيدەنتى ەرلان ساتىبالديەۆ بىلاي دەپ جازدى: «ۋۆەرەن، چتو سرەدي تەح، كتو سەيچاس بەت ۆ نابات ي پريزىۆاەت پريدات ەتو يزدانيە وگنيۋ، مالو كتو-نيبۋد دەرجال ەگو ۆ رۋكاح... ي سەگودنيا وني وتكازىۆايۋتسيا وت سۆويح پودپيسەي، پۋبليچنو پرەدايۋت انافەمە سوبستۆەننو ۋتۆەرجدەننۋيۋ كنيگۋ. ۆ ناۋچنوي، پەداگوگيچەسكوي سرەدا سلۋچالوس، چتو پرەۆاليروۆات ناچينال فاكتور سوپەرنيچەستۆا، كوتورىي ۆىحوديت زا رامكي سوپەرنيچەستۆا تۆورچەسكوگو ي ناۋچنوگو. نو دو وتكرىتوگو شەلموۆانيا ەششە نيكوگدا نە دوحوديلو...» (گازەتا «ەكسپرەسسك» 10.04.2003 گ.) «ا ليتەراتۋروۆەدى وبيجەنى، چتو يح نە پريۆلەكلي پري سوستاۆلەني ۋچەبنيكا، ا ۆىبرالي «ديلەتانتا س تەحنيچەسكيم وبرازوۆانيەم» («ۆەچەرني الماتى»). مۇنى كەيبىر قازاق گازەتتەرى قوستادى.

قويشى، سونىمەن، «ابايتانۋ» وقۋلىعى مەكتەپ باعدارلاماسىنان الىنىپ، ءىس ءبىتتى. جاڭا ۇلگىدەگى ون ەكى مىڭ دانا ابايتانۋ وقۋلىعى «وتقا ورتەندى». بىراق ءالى كۇنگە دەيىن زامان تالابىنا ساي «ابايتانۋ» وقۋلىعى جوق. جاڭاعى شۋ كوتەرگەندەر كىتاپتى الدىرىپ تاستاپ، ەندى وزدەرى نەگە جاڭا كىتاپ جازبايتىنى تۇسىنىكسىز.

رەتى كەلگەن سوڭ ايتقان ءجون، 2008 جىلى قازاقستان ۇلتتىق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە «حاكىم اباي» ورتالىعى اشىلاتىن بولىپ، ونىڭ ديرەكتورلىعىنا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇرات سابيتوۆ تاعايىندالماقشى ەدى. بىراق، جابال شويىنبەت وعان قارسى شابۋىل ۇيىمداستىرىپ، ياعني ونىڭ عىلىمي جۇمىستارى ۇلتتىق رۋحقا قاۋىپتى دەپ «اشكەرەلەپ»،  اقىرى پروفەسسوردىڭ ورنىنا ءوزى وتىردى.  سول سياقتى قاناعات جۇكەشەۆتى قارالاپ جازىپ («جۇكەشەۆتىڭ بۇل قاي «دالباساسى»؟، تۇركىستان گازەتى، 27.09.2007ج. ج.شويىنبەت، «قازاقتى، ابايدى قورلاپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاماق»، قازاق ادەبيەتى گازەتى، 12.09.2007ج.) فيلوسوفيادان دوكتورلىق جۇمىسىن قورعاتپاي تاستادى. كەيىندە كىتاپ بولىپ شىققان ق.جۇكەشەۆتىڭ بۇل ماڭىزدى ەڭبەگى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ ديناميكاسىن كورسەتىپ، كەلەشەكتە ونى زامان اعىمىنا بەيىمدەۋ جولدارىنا ارنالعان ەدى.

2020 جىلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ج.شويىنبەت «قازاقتى، ابايدى قورلاۋ – ۇلتتىق قۇندىلىققا شابۋىل» اتتى ماقالاسىن قايىرا جاريالادى. ول بىرنەشە گازەتتەردە، ەلەكتروندى پورتالداردا جارىق كوردى.  ماقالا «اشىق حات! قۇرمەتتى قاسىم-جومارت توقاەۆ مىرزا!» دەپ باستالىپ، ءارى قاراي بىلاي جالعاسادى: «ءبىزدىڭ «شەتەلدىك دۇشپاندارىمىز» قازاقستاندى، ونىڭ نەگىزىن قۇرايتىن قازاق ۇلتىن «ماڭگۇرت» ەتۋ ءۇشىن الدىن الا تەرەڭ زەرتتەلگەن، بارلىق مۇمكىندىك جان-جاقتى قامتىلعان، ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان جوسپارىن بىرتە-بىرتە نەشە ءتۇرلى زىمياندىقپەن ويلاستىرعان ايلا-تاسىلدەرى ارقىلى ىسكە اسىرۋدى قولعا الدى». جابال مىرزا «شەتەلدىك دۇشپاندارعا» اكادەميك-فيلوسوفتار ابدىمالىك نىسانباەۆ، سەيىت قاسقاباەۆ، عاريفوللا ەسىم، اكادەميك-بيولوگ راحىم ورازاليەۆ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى تۇرسىن عابيتوۆ، ناعيما بايتەنوۆا، اقتولقىن قۇلساريەۆا، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اۋەزحان قودار، جازۋشى روللان سەيسەنباەۆ جانە ابايتانۋشى فيلوسوفتار اسان مەن دوسىم وماروۆتاردى جاتقىزادى. ماقالا اۆتورى: «قۇرمەتتى قاسىم-جومارت توقاەۆ مىرزا! ...ەگەر اباي اكادەمياسى اشىلسا ءبىزدىڭ ورتالىقتاعى ابايتانۋشى-عالىمدار «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىن جاڭاشا كوزقاراسپەن تولىقتىرىپ، ابايدىڭ اكادەميالىق ەكى تومدىعىن قايتا قاراپ جانە اقىن عانا ەمەس حاكىم ابايدىڭ دانالىعىن ءار ورتاعا... تۇسىنىكتى ەتىپ دايىنداپ شىعارۋعا ۇلەسىمىزدى قوسار ەدىك» دەپ تۇيەدى. وسىمەن، تۇپكى ماقساتى، قۇيتىرقى ويى اشىلىپ قالعانىن ءوزى دە اڭداماعان.

تۇجىرا كەلگەندە، ابايتانۋ سالاسى بۇگىنگى كۇندەرى تولىقتاي فيلولوگتار قولىندا. ەڭ جامانى، ابايتانۋشىلار سانى كۇرت قىسقارىپ، سەكسەن جاستىڭ ارعى-بەرگىسىندەگى قارت ادامدار عانا قالدى. جاستار جوق. سەبەبى، ابايتانۋدى مەكتەپ قابىرعاسىندا تولىق وقىتپايدى.

مىسالعا 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ابايدىڭ تولىق جيناعى شىقتى، بىراق ساپاسىز، بۇرىنعى ەسكى نۇسقادان ايىرماشىلىعى شامالى. ەندى شاكارىمنىڭ تولىق جيناعىن شىعارماق. بىردە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارىنا ادەيى بارىپ جولىققان ەدىم، ونىڭ ماعان ايتقانى: «ءبىز تەك قانا شاكارىم شىعارمالارىنىڭ جيناعىن عانا بەرەمىز. ال ونى قالاي ءتۇسىنۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندە». بۇل اۋليەنىڭ ەڭبەكتەرى زەرتتەلمەيدى، رۋحاني مۇراسى تالدانباي قالا بەرەدى دەگەن ءسوز. ماسقارا جاعداي ەمەس پە.  قاراپايىم جيناقتى كەز كەلگەن رەداكتسيا ءوزى دە قۇراستىرا الادى. فيلولوگ ج.دادەباەۆ باستاعان ءال-فارابي اتىنداعى  قازۇۋ-ءنىڭ اباي ورتالىعى اباي جايلى قىرىق تومنان ارتىق كىتاپتى باسىپ شىعاردى. بىراق جاڭاشا كوزقاراسپەن جازىلعان فيلوسوفتار جۇمىسى جوقتىڭ قاسى، ءبارى دەرلىك ەسكى ءداۋىر جاڭعىرىعى. مەن «اباي مۇراسىن قولدانۋ جولدارى» اتتى كىتابىمدى ۇسىنىپ ەدىم، «قاراجات ءبىتتى. اقشا بەرسەڭىز شىعارامىز» دەپ، ءاربىر كىتاپقا ۇلكەن اقشا سۇرادى. ارتىنان بۇل كىتاپتى ون ەسە از اقشامەن ءوزىم شىعاردىم، ءتىپتى، اباي مەدالىمەن دە ماراپاتتالدىم.

اباي وبلىسى قۇرىلعان سوڭ، سەمەي مەكتەپتەرىندە ابايتانۋ ساباعىن ەنگىزبەك بولىپ، بىرنەشە ادەبيەتشىلەر وقۋلىق جازىپتى. سولاردىڭ باس رەداكتورى «مەنىڭ كىتابىمدى نەگە قولدانبايسىزدار؟» دەگەن سۇراعىما «ءسىز ابايدى وتە ءدىندار ەتىپ جىبەرىپسىز» دەپ جاۋاپ بەردى. ابايتانۋ وقۋلىعىن جازعانداردىڭ ابايدىڭ رۋحاني دەڭگەيىن، ونىڭ كىم بولعانىن ءتۇسىنۋ دەڭگەيلەرى وسىنداي. سەمەيدەگى اباي مۋزەيىندە «اباي – حاكىم» دەگەنگە مەڭزەيتىن كورىنىستەر مۇلدەم جوق. «ابايدى نەگە زەرتتەمەيسىڭدەر؟» دەگەن سۇراعىما فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ ورىنباسارى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەرىك نۇرمۇراتوۆ  «ادەبيەتشىلەر زەرتتەپ جاتىر عوي» دەسىن. م.مىرزاحمەتوۆ «تولىق ادام» اتتى كىتاپ جازدى. بىراق بۇل كىتاپتان تولىق ادامنىڭ قانداي بولۋى  كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنۋ وتە قيىن. سەبەبى، اۆتوردىڭ ءوزى تولىق ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى. ونىڭ ويىنشا جاقسى ادامنىڭ بارلىعى تولىق ادامعا جاتادى. بۇل قاتە تۇسىنىك، سەبەبى، رۋحاني جولعا تولىق تۇسكەندەر عانا تولىق ادام بولىپ تابىلادى. ال بۇل جول اباي كورسەتكەندەي، اركىم تۇسە المايتىن «بەك شەتىن، بەك نازىك جول».

بۇل مىسالداردى ابايتانۋ قۇلدىراپ كەتتى دەگەنىم قۇر ءسوز بولماسىن دەپ كەلتىرىپ وتىرمىن. بۇل مىسالدار قاراپايىم حالىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ابايتانۋ سالاسىنداعى عۇزىرلى ادامداردىڭ وزدەرى دە دانىشپان بابامىزدى تۇسىنبەيتىنىن، سوندىقتان، ونىڭ رۋحاني مۇراسىنا سەلقوس قارايتىنىن كورسەتەدى.

ەندى ابايتانۋدى قالپىنا كەلتىرىپ، ونى ءارى قاراي جەتىلدىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

قوعامنىڭ جاڭارۋى وي جۇيەنى جاڭارتۋدان باستالماقشى. سىرتقى، ياعني ساياسي-ەكونوميكالىق وزگەرىستەر ارقىلى «جاڭا قازاقستاندى» دۇنيەگە اكەلۋ مۇمكىن ەمەس. فيلوسوفيا ينستيتۋتى بۇگىنگى كۇندەردەگىدەي ءۇنسىز وتىرماي، جۇمىسى تۇبەگەيلى وزگەرىپ، بۇل باعىتتا اۆانگارد بولۋى كەرەك. سول ءۇشىن ابايتانۋ جانە شاكارىمتانۋ ونىڭ قۇزىرىنا بەرىلۋى كەرەك. بۇل-ءبىر. ەكىنشىدەن،  فيلوسوف عالىمدارعا مينيسترلىك اباي جانە شاكارىمنىڭ رۋحاني مۇراسىن قوعام يگىلىگىنە جاراتۋ، اتاپ ايتقاندا، ابايتانۋشىلارعا رۋحاني ءبىلىمدى يگەرۋگە سەپتەسۋ، مەكتەپكە ابايتانۋ ساباعىن تولىقتاي ەڭگىزىپ، سولاردىڭ اراسىنان كەلەشەك ابايتانۋشىلاردى تاربيەلەۋ سياقتى ناقتى ىستەردى مىندەتتەۋى كەرەك.

بۇل ماقالا ابايتانۋدىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا شولۋ ءۇشىن، سونىمەن بىرگە، اباي. كز پورتالىندا (06.08.2024 ج.) جاريالانعان دانابەك ۇستازدىڭ ويىنا بايلانىستى «اباي.كز اقپاراتتىق پورتالى الداعى ۋاقىتتا بەلگىلى ابايتانۋشىلاردىڭ جوعارىدا اتالعان سوزدەرگە قاتىستى پىكىرلەرىن جاريالايتىن بولادى» دەگەن ۋادەسىنە بايلانىستى جازىلدى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz