بەلگىلى تاريحشى راديك تەمىرعاليەۆ قازاق ەتنوسى وزگە رۋ وكىلىنە تۇرمىسقا شىعىپ، سالت-ءداستۇر مەن ءتىلدى تاراتقان ايەلدەر ارقىلى قالىپتاسقان دەپ سانايدى. وسىلايشا، ءبىرتۇتاس مادەنيەت پەن ورتاق ءتىلى بار قوعام پايدا بولعان.

بۇل تۋرالى راديك تەمىرعاليەۆ Qalam Global كوپتۇعىرلى عىلىمي-اعارتۋشىلىق جوباسى سەمەي قالاسىندا ۇيىمداستىرعان «قازاق رۋلارىنىڭ تاريحى» اتتى ءدارىس بارىسىندا ايتىپ بەردى.

تاريحشى ەكزوگاميانىڭ (بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپ (مىسالى، تۋىسقاندار توبى) وكىلىنىڭ سول توپتان تىس تۇرعان اداممەن وتباسى قۇرۋى – Qalam.global) ماڭىزدى ەرەجە بولعانىن اتاپ وتەدى. «قازاقتاردا جەتى اتادان اسپاي تۋىساتىن قىزعا ۇيلەنۋگە بولمايدى دەگەن پىكىر بار. ياعني تۋىستىق بايلانىس بۇدان ارى، ماسەلەن، سەگىزىنشى اتادا بولسا، تۇرمىس قۇرۋعا رۇقسات دەيدى. شىن مانىندە، بۇل – سوڭعى كەزدەرى پايدا بولعان ەڭ جۇمساق تالاپ. اۋەلىدە ەرەجەلەر الدەقايدا قاتال بولعان: گەنەولوگيالىق تۇرعىدان جۇبايلاردىڭ اراسى نەعۇرلىم قاشىق بولسا، سوعۇرلىم جاقسى دەپ سانالعان. بىرىنشىدەن، وسىنىڭ ارقاسىندا رۋلار اراسىندا بايلانىس پايدا بولادى. ەكىنشىدەن، گەنەتيكالىق اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋ قاۋپى ازايدى»، – دەيدى راديك تەمىرعاليەۆ.

Qalam Global لەكتورىنىڭ پىكىرىنشە، بۇل – قازاق ەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋىندا ۇلكەن ءرول اتقارعان ماڭىزدى اسپەكت. «ەكزوگاميا قازاق حالقىنىڭ بىرىگۋىنە جانە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. كوپتەگەن لينگۆيست پەن فيلولوگ قازاق تىلىندە ديالەكتىلەردىڭ جوق ەكەنىن ايتادى. راس، ديالەكتيزم بار شىعار، بىراق قازاق ءتىلى – تولىقتاي ءبىرتۇتاس ءتىل. بۇل ءار ەلدى مەكەنى ءوز ديالەكتىندە سويلەيتىن ەۋروپاداعى تىلدەردىڭ سان الۋاندىعىنا ۇيرەنگەن ساياحاتشىلاردى ارقاشان تاڭ قالدىراتىن»، – دەپ اتاپ ءوتتى ول.

راديك تەمىرعاليەۆ قازاق ءتىلىنىڭ مۇنداي ەرەكشەلىگىن ەكزوگاميامەن، ياعني، مىسالى، وڭتۇستىك وڭىردەن شىققان ايەلدىڭ باتىس نەمەسە شىعىس رۋلارىنداعى ەركەكپەن وتباسى قۇرۋىمەن بايلانىستىرادى. «قازاقتاعى ەكزوگاميا حالىقتىڭ بىرىگە تۇسۋىنە، ۇلتتىق سانا-سەزىم مەن ءتىلدىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. ەل اراسىنداعى دۇنيەلەر قوسىلىپ-ارالاسىپ وتىردى: ايەلدەر سالت-ءداستۇر مەن ءتىلدى تاراتتى، سالدارىنان اۋقىمدى جەردى الىپ جاتقان قازاق حالقى وزىنە ءتان ورتاق كەيىپكە يە بولدى. سوندىقتان مەن قازاق ەتنوسى باسقا رۋلاردىڭ ەرلەرىنە تۇرمىسقا شىققان وسى ايەلدەر ارقىلى قالىپتاستى دەپ ارقاشان ايتىپ جۇرەمىن»، – دەيدى Qalam Global ساراپشىسى.

بۇدان بولەك تاريحشى XVIII عاسىرداعى قازاق-جوڭعار سوعىسىنا دەيىن ايەلدەردىڭ ەسىمى ۇران رەتىندە جيىرەك قولدانىلعان دەپ سانايدى. «ۇران رەتىندە، ادەتتە، بەلگىلى باتىرلاردىڭ ەسىمىن نەمەسە قاسيەتتى جەرلەردىڭ اتاۋىن قولدانعان. سونداي-اق رۋدىڭ باستاۋىندا تۇرعان ايەلدەردىڭ ەسىمىن ۇران قىلعان جايتتار بار. مىسالى، سۇيىندىك رۋىنىڭ ۇرانى – «جولبيكە»، قاراكەسەكتەردىڭ ۇرانى – «قارقابات». بۇل – رۋدىڭ جەلەپ-جەبەۋشىسى سانالاتىن، ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلەتىن ايەل ەسىمدەرى. مەن مۇنداي ۇراندار الدەقايدا كوپ بولعان دەپ ويلايمىن. XVIII عاسىرداعى قازاق-جوڭعار سوعىسى كەزىندە شايقاستا ەرەكشە ەرلىك قىلعان باتىرلاردىڭ اتى كوزگە ءتۇسىپ، جاپپاي ۇران رەتىندە قولدانىلا باستادى. بىراق بۇعان دەيىن، مەنىڭ ويىمشا، ۇرانداردا ايەلدەردىڭ ەسىمى كوبىرەك قولدانىلعان»، – دەيدى راديك تەمىرعاليەۆ.

ول ۇران رەتىندە ايەل ەسىمىن قولدانۋدىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى ايەل ءرولىنىڭ قانشالىق ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتەتىنىن، بىراق، وكىنىشكە قاراي، بۇل تاقىرىپ ءالى كۇنگە اشىلماعانىن جانە وعان نازار اۋدارىلماي كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى.

Qalam Global ءدارىسى بارىسىندا راديك تەمىرعاليەۆ بۇدان بولەك قازاق رۋلارىن زەرتتەۋ عىلىمىنىڭ تاريحى جانە قازىر قالاي ءجۇرىپ جاتقانى، قازاق جۇزدەرىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى بولجامدار، قازاقستاننىڭ رۋ-تايپالارىنا قاتىستى پوپۋلياتسيالىق گەنەتيكا زەرتتەۋلەرى، سونداي-اق حالىق جيىندارىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزى تۋرالى ايتىپ بەردى.

انىقتامالىق اقپارات:

راديك تەمىرعاليەۆ – بەلگىلى قازاقستاندىق تاريحشى، جازۋشى، «قازاق تاريحي قوعامى» بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى. «اق وردا. قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى»، «سوڭعى باتىرلار ءداۋىرى»، «قازاقتار مەن رەسەي»، «قازاقتار. اتا جولى» سەكىلدى تانىمال كىتاپتاردىڭ اۆتورى. ونىڭ جاقىندا شىققان «تامعا. قازاق رۋلارىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگى ناعىز بەستسەللەرگە اينالدى.

اۆتوردىڭ زەرتتەۋلەرى قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋ جولىنداعى ءتۇرلى كەزەڭدى، جەكەلەگەن رۋلاردىڭ تاريحىن، ولاردىڭ قوعامنىڭ بىرىگۋىندەگى اتقارعان ءرولىن قامتيدى. ءوز ەڭبەكتەرىندە راديك ەل تاعدىرىن انىقتاعان كورنەكتى تۇلعالار مەن ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ماڭىزىن زەرتتەيدى.

Qalam Global – الەم تاريحى مەن مادەنيەتىنە قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كوزىمەن قارايتىن مۋلتيمەديالىق جاڭا جوبا. جوباعا قازاقستان، اقش، كانادا، ۇلىبريتانيا جانە رەسەيدەن كەلگەن حالىقارالىق زەرتتەۋشىلەر توبى قاتىسادى. Qalam جوباسى قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كورەدى.

ديماش زيادين

Abai.kz