قازاقستاندا مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى داۋ-داماي ۇزاق ۋاقىتتان بەرى تىنشىماي كەلەدى. ەندى ەكى كۇننەن كەيىن كونستيتۋتسيا كۇنى اتالىپ وتىلمەك. كەلەسى 2025 جىلى قولدانىستاعى اتا زاڭىمىزدىڭ قابىلدانعانىنا 30 جىل تولادى ەكەن.

بۇل 30 جىلدا ەمەس شىنداپ قولعا الىنسا 30 كۇندە بىرجاقتى ەتىلەتىن شارۋا. بىراق بۇل ىسكە مۇددەلى بولىپ وتىرعان تاراپ جوق. كونستيتۋتسيالىق قاعيدا جۇزەگە اسپاي جاتقان سوڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى بولەك زاڭ قابىلدايىق» نەمەسە «نەگىزگى زاڭنىڭ 7 بابىنىڭ 2 تارماعى الىنىپ تاستالسىن» دەگەن ءتارىزدى ارقيلى ۇسىنىستار دا جاسالىپ ءجۇر. كەزىندە اتا زاڭىمىزدىڭ بالاما نۇسقالارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋعا، بىرقاتار زاڭ تەرميندەرىن ەنگىزۋگە اتسالىسقان، سونداي-اق «زاڭ گازەتىن» قۇرىپ بىرنەشە جىل باسقارعان زاڭگەر-جۋرناليست رەتىندە كونستيتۋتسيانىڭ تىلگە قاتىستى تۇستارىنا ناقتى ساراپتاما جاساپ كورسەتكىم كەلەدى. ويتكەنى قازاقستاندا تىلگە قاتىستى قۇقىقتىق پروبلەما جوق. پروبلەما زاڭسىزدىقتاردان تۋىنداپ وتىر.

اتا زاڭىمىزدىڭ 7 بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ باستى قاعيدا بادىرايتىپ جازىلعان. ياعني بۇل قاعيدا قوسارلانعان باسقاداي ەش ماعىنا بەرمەيدى. بۇكىل مەملەكەتتە مەملەكەتتىك ءتىل جالعىز ءتىل – قازاق ءتىلى ەكەندىگىن ورنىقتىرادى. مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتىك ورگانداردا (قاداپ تۇرىپ ايتايىق: مەملەكەتتىك ورتالىق ورگانداردا), مينيسترلىكتەردە، اكىمشىلىكتەردە قولدانىستاعى جالعىز ءتىل بولۋعا ءتيىس. ءارى الەمدىك كونستيتۋتسيالىق نورمالاردا باپتىڭ ءبىرىنشى تارماعى ءار كەز ەكىنشى تارماقتان جوعارى تۇرادى. بىراق بىزدە وكىنىشكە قاراي اتا زاڭىمىزدىڭ ءتىل تۋرالى وسى بابىنا باسا ءمان بەرىلمەيدى. كوپ جاعدايدا وسى باپتىڭ ەكىنشى تارماعىمەن شاتاستىرىلادى. سودان تەرىس ۇعىمدار تەبىندەپ ءجۇر. بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىندا، بارلىق ورتالىق ورگانداردا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە كونستيتۋتسياعا بايلانىستى ءوز قىزمەتىن تولىقتاي جانە تۇتاستاي اتقارۋعا ءتيىستى. پروكۋراتۋرا ورگاندارى كونستيتۋتسيانىڭ وسى تالاپتارىنىڭ جۇزەگە اسۋىن قاداعالاۋعا مىندەتتى.

ال 7 باپتىڭ 2-تارماعىندا: «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي

تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەلىنگەن. بۇل قاعيدانىڭ 7-باپتىڭ ءبىرىنشى تارماعىنا ەش قاتىسى جوق. بايقاساڭىز، بۇل جەردە ءتىلدىڭ قولدانىس اياسى مەملەتتىك ورگانداردا ەمەس «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا» دەپ كورسەتىلگەن.

ايىرماشىلىعى – ورتالىق مەملەكەتتىك ورگان وكىلەتتى (ۋپولنوموچەننىي) ورگان بولا الادى، ال مەملەكەتتىك ۇيىم مەملەكەتتىك وكىلەتتى ورگان بولا المايدى.

ياعني مەملەكەتتىك ۇيىم مەملەكەتتىك ورگاننان ءبىر ساتى تومەن تۇرادى دەگەن ءسوز. ياعني مەملەكەتتىك ورگاننان ءبىر ساتى تومەن تۇراتىن ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى «رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى». ءبارى قولمەن قويعانداي اپ-ايقىن بولىپ تۇر عوي. كەرىسىنشە «تىلدەر تۋرالى زاڭ» ورىس تىلىنە اياسى كونستيتۋتسيادان دا كەڭ زاڭسىز جوعارى مارتەبە تاعايىنداپ قويعان. شاتىسۋدىڭ ءبارى تاپ وسى جەردەن باستالىپ جاتىر.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تiل تۋرالى» زاڭنىڭ 4-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi – قازاق تiلi» ەكەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن. ارى قاراي: «مەملەكەتتiك تiل – مەملەكەتتiڭ بۇكiل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتiك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت iسiن جۇرگiزۋ جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi» ەكەندىگى جازىلعان. بۇعان قوسىمشا: «قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ پارىزى» ەكەندىگى كورسەتىلگەن.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسى 2007 جىلدىڭ 23-اقپانىندا مۇحتار شاحانوۆتىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالى بويىنشا بەرگەن جاۋابىنىڭ №3 قوسىمشاسىندا: «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى دەگەن كونستيتۋتسيالىق نورما ورىس تىلىنە ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل ءتىل مارتەبەسى بەرىلەتىنىن بىلدىرمەيدى» دەپ قاۋلى قابىلداعان. دالىرەك ايتقاندا ورىس ءتىلى ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل بولا المايدى!

وسى زاڭنىڭ «ورىس ءتىلىن قولدانۋ» دەپ اتالاتىن 5-بابىندا «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن كونستيتۋتسيالىق نورما قايتالانعان.

كونستيتۋتسيالىق قيعاشتىقتارعا سوقتىرىپ وتىرعان «تىلدەردىڭ قولدانىلۋى» تۋرالى 8-باپ. وندا: «مەملەكەتتiك تiل قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتiك ورگاندارىنىڭ، ۇيىمدارىنىڭ جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىس جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi بولىپ تابىلادى، ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەلىنگەن. وسى جەردەگى «ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن سوڭعى تىركەس ءبارىن ءبۇلدىرىپ تۇر. ورىس ءتىلىنىڭ «رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ» قولدانىلاتىن اياسى مەملەكەتتىك ورگانداردا ەمەس تەك مەملەكەتتىك ۇيىمداردا عانا. ءارى ورىس ءتىلى ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل بولماعاندىقتان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭ كونستيتۋتسيانى بۇزىپ، ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك ورگانداردا دا «قازاق تىلىمەن تەڭ» قولدانىلاتىن مارتەبە بەرىپ قويعان.

بۇدان دا سوراقىسى وسى زاڭنىڭ قارۋلى كۇشتەر مەن قۇقىق قورعانۋ ورگاندارىنداعى تiلگە قاتىستى 12-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرiندە، سونداي-اق اسكەري جانە اسكەريلەندiرiلگەن قۇرامالاردىڭ بارلىق تۇرiندە، مەملەكەتتiك باقىلاۋ مەن قاداعالاۋ، ازاماتتاردى قۇقىقتىق قورعاۋ ۇيىمدارىندا جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا مەملەكەتتiك تiلدiڭ جانە ورىس تiلiنiڭ قولدانىلۋى قامتاماسىز ەتiلەدi» دەپ كونستيتۋتسيالىق بۇرمالاۋشىلىقتارعا سوقتىرعان. ورىس ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردا، ونىڭ ىشىندە قورعانىس جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا قولدانىلۋى اتا زاڭىمىزدىڭ 7-بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىنا سايكەس – زاڭسىز. ويتكەنى مەملەكەتتىك ورگاندارداعى قولدانىلاتىن جالعىز مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى. مەملەكەتتىك ۇيىمدار جەلەۋىمەن قازاق تىلىمەن قاباتتاستىرىپ ورىس ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردا قولدانىلۋى قونستيتۋتسياعا قايشى! بۇل بارىپ تۇرعان قۇقىقتىق الاياقتىق!

سوندىقتان بۇل ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋ ءۇشىن پارلامەنت دەپۋتاتتارى كونستيتۋتسيالىق سوتتان «مەملەكەتتىك ورگان» جانە «مەملەكەتتىك ۇيىم» دەگەن تەرميندەردىڭ قۇقىقتىق انىقتاماسىن سۇراۋى قاجەت.

مارات ءبايدىلداۇلى،

جازۋشى-پۋبليتسيست

Abai.kz