سادىبەك تۇگەل: «بالالارىمنىڭ اناسىن جاقسى كورەمىن...»
-سادىبەك اعا وسى تاقىرىپتا سىزدەن سۇحبات الۋعا تۇرتكى بولعانى ەلدىڭ قولىنان تۇسپەي جۇرگەن «ەرتۋعان» پوۆەسى. بۇل ەرەكشە شىعارماڭىز قاشان جازىلدى؟ ونى جازۋعا نە سەبەپ بولدى؟
-سۇراعىڭىزعا راحمەت. كىتاپتىڭ باستى قاھارمانى – ەرتۋعان ومىردە بولعان، ازاماتتىق قاسيەتتەرى ەرەسەن كۇشتى بولعان كىسى. ول كىسىنىڭ ەرەكشە ازامات بولعانى تۋرالى 12 جاسىمدا كەڭەس اعامنان ەستىدىم. كەڭەس اعا اڭگىمەشىل ەدى. مارقۇم «ەرتۋعان اعامداي ەركەك بار ما، بۇل جارىق دۇنيەدە؟ ونداي الىپ مىڭ جىلدا ءبىر-اق رەت دۇنيەگە كەلەدى...» - دەپ ايتىپ وتىراتىن. ءوزى دە جانىپ تۇرعان وت بولاتىن. اعاعا كوزىن قاداپ، كەزىندە وسكەمەننىڭ سۇلۋلارى ءتۇزىلىپ تۇرۋشى ەدى. ەرتە قايتىس بولدى. اعانىڭ اماناتى دەپ وسى كىتاپتى 2009 جىلى جازىپ، جارىققا شىعاردىم. سودان بەرى «فوليانتتان» ءۇش مارتە باسىلىپ شىقتى. قازىر بۇل كىتاپتىڭ وقىرمانداردىڭ بيىك تالعامىنان شىققان شىعارما رەتىندە جولى بولىپ-اق تۇر. ەرتۋعانداي مىقتى ەركەك-ەر بولسىن دەپ اتا-انالار 12 بالاعا ات قويدى. مەن ءبىرازىنىڭ شىلدەحاناسىنا قاتىسىپ، باتا بەردىم. پوۆەستىڭ ساحنالىق نۇسقاسىن جاساۋشىلار دا تابىلۋدا. كىتاپتى جالعاستىرۋ دا ويىمىزدا بار.
- اعا،ءسىز قانداي ايەلدەردى جاقسى كورەسىز؟
-سادىبەك اعا وسى تاقىرىپتا سىزدەن سۇحبات الۋعا تۇرتكى بولعانى ەلدىڭ قولىنان تۇسپەي جۇرگەن «ەرتۋعان» پوۆەسى. بۇل ەرەكشە شىعارماڭىز قاشان جازىلدى؟ ونى جازۋعا نە سەبەپ بولدى؟
-سۇراعىڭىزعا راحمەت. كىتاپتىڭ باستى قاھارمانى – ەرتۋعان ومىردە بولعان، ازاماتتىق قاسيەتتەرى ەرەسەن كۇشتى بولعان كىسى. ول كىسىنىڭ ەرەكشە ازامات بولعانى تۋرالى 12 جاسىمدا كەڭەس اعامنان ەستىدىم. كەڭەس اعا اڭگىمەشىل ەدى. مارقۇم «ەرتۋعان اعامداي ەركەك بار ما، بۇل جارىق دۇنيەدە؟ ونداي الىپ مىڭ جىلدا ءبىر-اق رەت دۇنيەگە كەلەدى...» - دەپ ايتىپ وتىراتىن. ءوزى دە جانىپ تۇرعان وت بولاتىن. اعاعا كوزىن قاداپ، كەزىندە وسكەمەننىڭ سۇلۋلارى ءتۇزىلىپ تۇرۋشى ەدى. ەرتە قايتىس بولدى. اعانىڭ اماناتى دەپ وسى كىتاپتى 2009 جىلى جازىپ، جارىققا شىعاردىم. سودان بەرى «فوليانتتان» ءۇش مارتە باسىلىپ شىقتى. قازىر بۇل كىتاپتىڭ وقىرمانداردىڭ بيىك تالعامىنان شىققان شىعارما رەتىندە جولى بولىپ-اق تۇر. ەرتۋعانداي مىقتى ەركەك-ەر بولسىن دەپ اتا-انالار 12 بالاعا ات قويدى. مەن ءبىرازىنىڭ شىلدەحاناسىنا قاتىسىپ، باتا بەردىم. پوۆەستىڭ ساحنالىق نۇسقاسىن جاساۋشىلار دا تابىلۋدا. كىتاپتى جالعاستىرۋ دا ويىمىزدا بار.
- اعا،ءسىز قانداي ايەلدەردى جاقسى كورەسىز؟
- مونشادان شومىلىپ شىققان ايەلدەردى جاقسى كورەمىن. (كۇلدى) قالجىڭدايمىن. ەڭ الدىمەن قۇداي قوسقان اياۋلى جارىم، بالالارىمنىڭ اناسى، 35 جىل بىرگە تۇرىپ كەلە جاتقان، 1979 جىلى اكەمنىڭ قۇلىندى قارا بيەسىن ساتىپ الىپ بەرگەن زايساندىق قايكەن اپايىڭدى جاقسى كورەمىن. ەكەۋمىز ءومىردىڭ قىزىعىن دا قىيىندىعىن دا بىرگە كورىپ، قول ۇستاسىپ، جۇبىمىز جازىلماي كەلەمىز. كۇن وتكەن سايىن ماحابباتىمىز ورشۋدە. 4-5 نەمەرەنىڭ اتا-اپاسىمىز.
- سادىبەك اعا، 8 ناۋرىز حالىقارالىق انالار مەرەكەسىن وتكىزۋگە بايلانىستى ءارتۇرلى پىكىرلەر ەستىلەدى. بىرەۋلەر قاجەت دەسە، بىرەۋلەر ونى قولدامايدى. وسى جونىندە ءسىزدىڭ وي-پىكىرىڭىز قانداي؟
- جالپى العاندا، ايەلدەردىڭ بىرىگۋى 1857 جىلدان باستالعان. سول جىلى تۇڭعىش رەت نيۋ-يورك قالاسىندا فابريكانت ايەلدەردىڭ ءوز قۇقىقتارىن تالاپ ەتكەن ۇلكەن شەرۋى بولدى. ول كەزدە ايەلدەر 18 ساعات جۇمىس ىستەيتىن جانە ەڭبەكاقىلارى ەر ادامدارمەن سالىستىرعاندا وتە ماردىمسىز ەدى. سول كەزدەن باستاپ ايەلدەر قاۋىمى بىرىگىپ، باس قوسىپ وسىنداي شەرۋ وتكىزۋدى، وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى ادەتكە اينالدىردى. ال، 1910 جىلى كلارا تسەتكين مەن روزا ليۋكسەمبۋرگتىڭ باستاماسىمەن رەسمي تۇردە حالىقارالىق ايەلدەر مەرەكەسىن اتاپ ءوتۋ كۇنى بەلگىلەندى. سودان بەرى بۇكىل الەم حالقى بۇل كۇندى 114 جىل قاتارىنان اتاپ ءوتىپ كەلەدى. مەنىڭ جەكە پىكىرىم بىلاي: « جاقسىنى جاقسى دەۋ كەرەك.». 8ناۋرىز ناعىز تويلايتىن مەرەكە. ويتكەنى، بۇل مەرەكە انالارعا ارنالعان، ايەلدەردى قۇرمەتتەۋگە باعىتتالعان. سوندىقتان دا كەرەمەت مەيرام بولىپ سانالادى. ويتكەنى، ءبىز، ومىردەگى بارلىق جاقسىلىقتاردى انانىڭ اتىمەن تەڭەستىرىپ، «انا -جەر-انا، «وتان-انا»، «ەل-اناسى»- دەپ ايتامىز. ونىڭ بەر جاعىندا، ءبىزدىڭ قازاق حالقى جاراتىلىسىنان بەرى قاراي انالاردى قۇرمەتتەپ، قىزدارىن تورگە شىعارىپ، الپەشتەگەن جانە ولاردى بولاشاق انا دەپ ەرەكشە قۇرمەت تۇتقان. ازاماتتار قارىنداستارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاعان. اكەم تۇگەل مارقۇم قايتالاپ ايتىپ وترۋشى ەدى: -"قازاق جىگىت ەكى جاعدايدا عانا جىلايدى دەپ. ءبىرىنشىسى: جاۋ تۇتقيىلدان شاۋىپ، كۇشپەن قارىنداسىن كۇڭدىككە الىپ كەتكەندە شاراسىزدان جىلايدى ەكەن. «قارىنداستان ايىرىلعان جامان ەكەن، ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى»-دەپ سوندا ايتىلعان. ەكىنشىسى: استىنداعى سەنىمدى سەرىگى ءارى دوسى جاۋىنگەر اتى، قازاناتى وققا ۇشىپ مەرت بولعاندا جىلايدى." مەنىڭ بالا كەزىمنەن بىلەتىنىم، ءدال وسى 8ناۋرىز كۇنى ۇلكەنىمىز بار ، كىشىمىز بار گۇل شوقتارىن الىپ، انالارىمىزعا، جۇبايلارىمىزعا، قىزدارىمىزعا سىيعا تارتامىز، ولارعا جۇرەكجاردى تىلەكتەرىمىزدى جەتكىزىپ، ولەڭدەرىمىزدى ارنايمىز، قۇرمەت كورسەتەمىز. بۇل دەگەنىڭىز كەرەمەت قۇبىلىس ەمەس پە؟! ولاي بولسا نەگە ءبىز بۇل مەرەكەدەن باس تارتۋىمىز كەرەك. انالارىمىزدى، قىزدارىمىزدى قۇرمەتتەۋدەن شارشاماۋىمىز قاجەت. سوندىقتان، مەنىڭ ايتارىم ، 8ناۋرىزدى - حالىقارالىق ايەلدەر مەرەكەسىنىڭ كۇنى رەتىندە وتكىزە بەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ونىڭ تاربيەلىك، ادامگەرشىلىك ءمانى جانە ماڭىزى ەرەكشە زور. قايتا ءبىز انالار مەرەكەسىن وتكىزۋدى بارىنشا جەتىلدىرىپ، شىڭداي ءتۇسۋىمىز قاجەت. بارلىق جاقسىلىقتاردى انالارعا، ايەلدەرگە، قىزدارعا ارناۋىمىز قاجەت.وسى تۇستا اتاپ ايتارىم، سۇيىكتى انالارىمىزدىڭ اتىنا ، ادرەسىنە ايتىلاتىن بوقاۋىز، بىلاپىت ء«وي شەشەڭنىڭ............»-دەيتىن جاماندارعا تويتارىس بەرىپ، بولاشاقتا ايتپايتىن قىلىپ اۋىزدارىن كەرىپ تۇرىپ ساباۋىمىز كەرەك. البەتتە، قازاق انالارىنا ءتىل تيتتىرمەۋمىز كەرەك.وسىدان 15 جىل بۇرىن 1999 جىلى ءبىر وقيعانىڭ كۋاسى بولدىم. ءبىر توپ اتبەگىلەر «جاستار» سارايىنداعى وتكىزىلگەن ماجىلىستەن كەيىن، سونىڭ جانىنداعى «شاروبان» دەگەن بيلرد كلۋبىنا كەلدىك. ماقساتىمىز، ءبىر –ەكى پارتيا بيليارد ويناپ، بوي جازۋ. ول- استانانىڭ جاڭادان سالىنىپ جاتقان كەزى. جان-جاقتان كەلگەن ادامدار. توپ-توپ بولىپ تاستاياق ويناۋشىلار. ءبارى جاقسى. بىراق، ءبىزدىڭ قاسىمىزدان ورىن العان ءبىر توپ ەسىمىزدى شىعاردى. ونىڭ ىشىندە مازامىزدى الىپ، شىرقىمىزدى بۇزعان-«مەن پرورەكتور،مەن پروفەسسور.........دەۋشى ءبىر شاشى بۇيرا ءداۋ قازاق.» جانىندا جاپ-جاس ورىمدەي جاس ستۋدەنت قازاق قىزدارى. بارىنەن جۇيكەمىزگە تيگەنى ونىڭ «قايتا-قايتا داۋىستاپ ء«وي شەشەڭنىڭ ....; ءوي شەشەڭنىڭ......» -دەپ ايتا بەرۋى بولدى. «گورە پرورەكتوردىڭ» انالارىمىزدى ماسقارالايتىن بىلاپىت سوزدەرى مەنىڭ جانىمداعى جىگىتتەردىڭ دە كوڭىلدەرىنە كەلدى. مەن وعان دوعارىڭىز دەپ ەسكەرتۋ جاسادىم. پروفەسسور ودان ءارى ەسىردى. سول كەزدە ، ارەڭ شىداپ وتىرعان الىبەك اتتى باۋىرىمىز، الگىنىڭ بىلجىراعان اۋىزىنان تارتىپ ءوتتى. پرورەكتور ەسىنەن تالىپ قالدى، قىزدارى قاشىپ كەتتى. سونىمەن قويشى پرورەكتور ماڭگىلىك ساباق الدى. سودان بەرى ول انالارعا ءتىل تيگىزبەيدى.
- اعا، قازىرگى تاڭداعى قازاق قىزدارىنىڭ، جالپى جاستار تاربيەسى جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
- كوپ نارسە ايتامىن. كوپ جاعدايلار قىنجىلتادى مەنى. اسىرەسە، ار ماسەلەسى. ونىڭ ىشىندە قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ، قانداستارمىزدىڭ ءتارتىبى الاڭداتادى. قازاق ايتادى: «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم».قازىرگى كەزدە وزەكتى ماسەلەردىڭ ءبىرى كوپتەگەن قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ، قاراكوز قىزدارىمىز بەن قازاق ايەلدەرىنىڭ ار-ۇياتتى اياققا تاپتاپ، ارسىزدىقتىڭ باتپاعىنا باتۋلارى. تۋراسىن ايتايىق ۇلتىمىزدىڭ مەنتاليتەتىنە، بولمىسىنا، سالت-داستۇرىنە، دىلىنە، دىنىنە وتە جات تۇرپايى ارسىزدىقتار ۇلكەن شاھارلارىمىزعا باسا كوكتەپ كىرىپ، جاستارىمىزدى، قازاقستاننىڭ بولاشاقتارى بالالارىمىزدى ار جولدارىنان تايدىرۋ ۇستىندە. ۇلت ءۇشىن ناعىز تراگەديا وسى.
مىسالى: تەك الماتى قالاسىنىڭ ءبىر وزىندە 20 گەي كلۋبتار، 40 تان استاپ نەشە ءتۇرلى جىن-ويناق مەكەمەلەر كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس ىستەيدى. بوردەلگە اينالعان ساۋنا-حاۋىزداردا سان جوق. قازاق قىزدارىنىڭ جەزوكشەلىگى ۇلتقا قارا تاڭبا بولدى. كۇنەن –كۇنگە ءبىر جىنىستىلاردىڭ ۇيلەنۋى كوبەيىپ، قالىپتى نارسەگە اينالۋدا. بىلتىر سونداي وقيعا قاراعاندى جانە تاراز قالالارىندا ورىن الدى. ەلىمىزدە قاپتاپ كەتكەن «گەي-تۋر»، «گەي-وتەل»، «گەيشا-كلۋبتار» . كوزگە ىلىنەر كۇلكى تەاترلارىنىڭ قازاق ءارتىس-جىگىتسىماقتارى الدىمەن ايەلدەردىڭ رولدەرىن ويناۋعا بەيىم تۇرادى. سول وبرازعا كىرىپ العان. تەاتر ينستيتۋتىنان تەك ايەلدەردىڭ ءرولىن ويناۋعا ۇيرەنىپ شىعاتىن سياقتى. بۇل نە سۇمدىق؟ ولار كىمگە ۇلگى كورسەتەدى؟ ونى كورگەن شەتەلدىكتەر ارتارىن كورسەتىپ، ء بىزدى مازاقتاپ كۇلەدى.ۇلدارىمىز ءالسىز، قىزدارىمىز باسقالاردىڭ جەمى بولۋدا. «الاش ايناسى» گازەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا 40 پايىز جاس جىگىتتەردىڭ بەلدەرى ناشار جاعدايدا. ولاردا ۇرىق جوق. سونىڭ سالدارىنان جاس جۇبايلاردىڭ اجىراسۋى كوپ. ول نەدەن؟ قازاقتا ونداي بۇرىن بولىپ پا؟
وسىندا سۇرقيا ءبىر پالە جاتىر.ءبىزدىڭ اتا – بابالارىمىزدىڭ: “مالسىز بولساڭ دا ارسىز بولما; ءارلى بولعانشا – ارلى بول; ارىڭدى جەمە، بارىڭدى جە; ار جازاسى بار جازادان اۋىر; ەر جىگىت ەلىنىڭ ۇلى، نامىسىنىڭ قۇلى” دەگەن وسيەتىن نەگە ءبىز ورىنداماي، اياقسىز قالدىرىپ كەلەمىز؟ جوعارىدا اتاپ كەتكەنىمدەي، كەيىنگى جىلداردا ادامنىڭ جانىن تۇرشىكتىرەتىن، قانىن قايناتتىراتىن سوراقىلىقتار، جاستاردىڭ ازعىندىقتارى بارعان سايىن بەلەڭ الۋدا.
وسى ازعىندىقتى توقتاتپاساق، كۇلكىمىزدى جيا الماي قالامىز. بولاشاق ۇرپاقتارىمىزدىڭ، نەمەرە، شوبەرەلەرىمىزدىڭ جاعدايىن ويلاساق وسىنداي نامىسقا كىر كەلتىرەتىن، ۇلتتىڭ ارىنا داق تۇسىرەتىن سوراقىلىقتاردى بولدىرمايىق، كۇرەسەيىك، الدىن الايىق دەر ەدىم. مىنا ماسەلەگە مەن ەرەكشە كوڭىل اۋدارماقپىن. ءبىرىنشى بولىپ دابىل قاعىپ تۇرمىن. قازىر ءبىز ، قازاقستاندى تۋريزم ەلىنە اينالدىرامىز دەپ اكىم، مينيسترلەر بولىپ الاشاپقىن بولىپ ءجۇرمىز عوي. ول قانداي تۋريزم؟؟؟ ءبىزدىڭ اتا-بابا سالتىمىزدى قۇرمەتتەيتىن، ۇرپاق تاربيەسىنە زيان تيگىزبەيتىن بولسا اڭگىمە باسقاشا. ال، جوعارىدا ايتقانىمداي، ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزگە، ەلىمىزگە گەيلەر، لەسبيانكالار، جەزوكشەلىك سياقتى ازعىندىق لاس دۇنيەلەردى اكەلەتىن بولسا وعان ءبىز توزبەۋىمىز كەرەك، الدىن-الا توسقاۋىل قويۋىمىز كەرەك. ساق بولايىق، اعايىن! تىزە بەرسەك ۇلتىمىزدىڭ ۇلىلىعىنا، ەلىمىزدىڭ ەلدىگىنە، حالقىمىزدىڭ تازالىعىنا كىر كەلتىرەتىن، ابىرويىن توگەتىن، نامىسىن تاپتايتىن زۇلىم ارەكەتتەر بارعان سايىن كوبەيىپ بارادى. ءتوزىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. ۇرپاق كەشىرمەيدى، اتا-بابا رۋحى كەشىرمەيدى.
- وسىلاردى بولدىرماۋدىڭ جولى قانداي؟ بولدىرماۋعا بولا ما؟
- ارينە بولادى. بولعاندا قانداي. ول ءۇشىن ءبىز اسا قاجەتتى ەكى-ءۇش نارسەلەردى تۇزەتۋىمىز قاجەت. ونىڭ ءبىرىنشىسى جەمقورلىقتى جويۋ. ەگەر جەمقورلىقتىڭ جەلكەسىن قيماساق، وسى كەلەڭسىز جاعدايلار كوبەيگەننىڭ ۇستىنە كوبەيە بەرەدى. بارلىق بىلىقتىڭ باسى كوررۋپتسيادا جاتىر. كوررۋپتسياعا بەلشەسىنەن باتقان تۇلعالار، كەيبىر مينيسترلەر، اكىمدەر، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، شەنەۋنىكتەر ءوز جۇمىستارىنا ءجۇردىم-باردىم قاراپ، تەك، سوقىر بايۋدىڭ جولىنا تۇسكەن. ولار جاستار تاربيەسىن ۇمىت قالدىرعان. لاۋازىمدى تۇلعالار ەلباسىعا، مەملەكەتكە بەرگەن انتتارىن بۇزىپ ءىرى كولەمدە پارا الۋدا. ولارعا باسقا ەشتەڭە كەرەك ەمەس. سونىڭ سالدارىنان وسى جاعدايلار ويىپ تۇرىپ ورىن الۋدا. ەگەر دە جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي، ءتيىستى شارالارىمىزدى ۋاقىتىندا قولدانباساق، كۇلكىمىزدى جيا الماي قالامىز. ەكىنشى ماسەلە، قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ، رۋحى مىقتى جاستاردى تاربيەلەۋ. ولاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق، نامىستىق سەزىمدەردى بەرىك ورنالاستىرۋ بولىپ تابىلادى. ول ۇلكەن جۇمىس، ءبىزدىڭ قوعامدا ۇلگى بولاتىن تۇلعالار قالماي بارا جاتىر. جەمقورلىقپەن ۇستالىنىپ جاتقان گەنەرالدار، مينيسترلەر ، ۆيتسە –مينيسترلەر، اكىم-قارالار كىمدەرگە ۇلگى بولا الادى؟ جاستار كىمنەن ۇلگى الادى؟
كەلەسى ماڭىزدى ماسەلە، جاستاردى تاربيەلەيتىن بىزدە بارلىق ينستيتۋتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەن ارتىق ءبىر اكادەميا دا بار. ول- ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى قاتاڭ ساقتاۋ. قازاق ايتادى، قىزعا «قىرىق ۇيدەن تىيۋ»، «ۇلعا ۇيادان تاربيە » دەپ . سول اتادان بالاعا، ۇرپاقتان – ۇرپاققا جالعاسىن تاۋىپ، ميراس بولىپ كەلە جاتقان مىڭجىلدىق سالت-داستۇرلەرىمىزدى قاتاڭ ساقتايتىن بولساق، ءبىز جاستارىمىزدى رۋحاني ازعىندىق اپاتىنان ساقتاپ قالا الامىز.
- وسى مەرەكە كۇنى ءبىزدىڭ ايەل-انالارىمىزعا قانداي تىلەك ايتاسىز؟
- مۇقاعالي اعانىڭ ولەڭىمەن بىردەن جاۋاپ بەرەيىن.
ايەلدەر-اي!
ايەلدەر-اي!
قاندايسىڭ؟!
ادەمى بوپ كەتىپسىڭ عوي ارقايسىڭ
بىرەۋ جەرىپ تۇرسا-داعى قالمايسىڭ،
بىرەۋ ءسۇيىپ تۇرسا-داعى بارمايسىڭ.
ايەلدەر-اي!
ايەلدەر-اي، قاندايسىڭ؟
...ايەلدەردى ەركەكتەردەن كوپ دەيدى.
ويباي،
ويباي!
بولا بەرسىن كوپ، مەيلى.
ايەل دەگەن ادەمى عوي، ادەمى
ادەمىلىك بىزگە كوپتىك ەتپەيدى....
قۇرمەتتى، حانىمدار، 8-ناۋرىز حالىقارالىق ايەلدەر مەرەكەسىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن. سىزدەرگە مىقتى دەنساۋلىق، مول باقىت جانە جاڭا جەتىستىكتەر مەن جەڭىستەر تىلەيمىن!
- سۇحباتتاسقانىڭىزعا كوپ راحمەت.
سۇحباتتاسقان فاريزا نۇرجاقىپوۆا
Abai.kz
