شوقان - 190

دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
 تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق!»
شوقان ءۋاليحانوۆ.

2025 جىلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولادى. ۇلى عالىم جەرلەنگەن جەتىسۋ وڭىرىندە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بىرقاتار ءىس-شارالار اتقارىلۋ ۇستىندە.  اتاپ ايتساق، 2023 جىلى مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانى، شانحاناي اۋىلىندا ورنالاسقان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «التىنەمەل» اتتى مەموريالدىق مۋزەيى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلدى، جانىنداعى ەسكەرتكىش كەشەنى مەن جەرلەنگەن جەرى اباتتاندىرىلدى. جول دا جاڭارتىلدى. جوندەۋ، جاڭعىرتۋ جۇمىستارى وبلىس اكىمى ب. يساباەۆ مىرزانىڭ تىكەلەي باقىلاۋىندا بولدى.

ءوزىمىز دە سول اۋىلدىڭ تۋماسى ءارى شوقانتانۋ ماسەلەسىمەن مەكتەپ قابىرعاسىنان بەرى اينالىسىپ كەلە جاتقان ادامدار رەتىندە «شوقان - 190» مەجەسىنە لايىقتى ۇلەس قوسۋعا ۇمتىلۋدامىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن «شوقان كىمگە كەرەك؟»، «شوقان جانە تەزەك تورە»، «شوقان مۋزەيىندەگى بالبال تاستار قۇپياسى»، «شوقان سالعان سۋرەتتەر»، «شوقان ءىلىمىنىڭ كوكجيەگى»، «شوقان قازاقتىڭ تۇڭعىش پروزايگى» سىندى عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالالار جاريالادىق. سونىمەن قاتار، شوقان مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيتسياسىن جاساقتاۋعا ادىستەمەلىك كومەك كورسەتىپ، قولداعى بار ەكسپوناتتارمىزدى مۋزەيگە سىيلىق رەتىندە تابىستادىق.

اتالعان داتاعا بايلانىستى كەلەر جىلى شوقان مۋزەيىنە كەلۋشىلەردىڭ سانى ارتا تۇسەدى دەپ كۇتىلۋدە. بىرقاتار عالىم،  جازۋشى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى تاراپىنان عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋ مەن شوقان جۇرگەن جەرلەرگە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرۋ  تۋرالى ۇسىنىستار دا ايتىلىپ جاتىر. بۇل ورايدا ەڭ الدىمەن شوقان جاقسى كورگەن، كوپ ارالاعان، تەزەك تورە مەكەندەگەن التىنەمەل ءوڭىرى ويعا ورالادى. ونىڭ ىشىندە قازىرگى «التىنەمەل» مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياباعى اۋماعىنداعى اتاقتى «ايعايقۇمنىڭ» جانىندا ورنالاسقان، ەل اۋزىندا «ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى بۇلاق» اتتى تۋريستىك نىسان اتالۋىمەن قۇلاقتى ەلەڭ ەتكىزەدى. بۇل بۇلاق تۋرالى بالا كۇنىمىزدە اتامىز التاي اقىلبەكوۆ ايتىپ وتىراتىن. ەسەيە باستاعان شاعىمىزدان باستاپ اتپەن دە، كولىكپەن دە تالاي مارتە بارعان بولاتىنمىز. الايدا، كەيىنگى جىلدارى ول جاققا جول تۇسپەپ ەدى.

سونىڭ ورايى كەلگەن ساپارىمىز الدىندا، ەگەر كەلەسى جىلى شوقان جۇرگەن جەرلەرگە عىلىمي ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىلىپ، «التىنەمەل» ۇلتتىق پاركىن ارالاپ، اتالعان بۇلاققا باراتىن بولسا، ونىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي ەكەن دەگەن وي مازا بەرمەدى. اقىرى بيىلعى تامىز ايىنىڭ سوڭىندا «ءجۇز رەت ەستىگەنشە، ءبىر رەت كور» دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الىپ، تالدىقورعاننان ايعايقۇم مەن شوقان بۇلاعىنا تارتىپ كەتتىك.

كوپشىلىككە ءمالىم، بۇل جەرلەرگە بارۋ ءۇشىن الدىمەن جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىندا ورنالاسقان باسشي اۋىلىنا جەتۋ قاجەت. كەربۇلاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى سارىوزەكتەن باسشيگە دەيىن 80 شاقىرىم. ودان كەيىن  «التىنەمەل» مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياباعىنىڭ اكىمشىلىك عيماراتىنا بارىپ، ارنايى رۇقسات الۋ قاجەت. ساياباق اۋماعىنا كىرۋ ءۇشىن ءبىر كىسىگە 800 تەڭگە، ماشيناعا 200 تەڭگە تولەۋ قاجەت. باسشيدەن ايعايقۇمعا دەيىن 50 شاقىرىم. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءوز كولىكتەرىمەن 35-40 مىڭ تەڭگەگە اپارىپ كەلەدى. ايعايقۇمعا بارار جول بويىندا «مىڭبۇلاق» جانە «ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى بۇلاق» اتتى ەكى تۋريستىك نىسان ورنالاسقان.

مىنا قىزىقتى قاراڭىز، بۇل ساپار بىزگە ەكىۇداي سەزىم، ياعني ءبىر قۋانىش، ءبىر وكىنىش سىيلادى. قۋانىشتىسى، بىرگە بارعان بالا-شاعا التىنەمەلدىڭ ەرەكشە تابيعاتىنا تامسانىپ، ايعايقۇمعا ورمەلەپ، تاڭ-تاماشا بولدى. بىراق جول بويى، بۇرىنعى ۋاقىتتا ءۇيىر-ۇيىرىمەن ءورىپ جۇرەتىن قاراقۇيرىق نەمەسە قۇلان كورمەدىك. ال وكىنىشتى جاعىن ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن ايتىپ تاۋىسا المايسىڭ. سەبەبى، ادام دا، مىنگەن كولىك تە شىدامايتىن، جىلدار بويى جوندەلمەگەن، قىرىلماعان جولدىڭ سيقى، كۇتىم كورمەي وقات-شوقاتقا اينالعان. «ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى بۇلاق» اتتى ورىن، كىرمەك تۇگىل جاقىنداۋعا قورقىنىشتى اجەتحانا، اۋىز سۋدىڭ جوقتىعى سياقتى كەمشىلىكتەر ەڭ وپتيميست، قايراتتى دەگەن ءتۋريستىڭ جۇيكەسىن توزدىرىپ، ەكىنشى قايتا بۇل وڭىرگە اياق باسپايتىنداي حالگە ۇشىراتاتىنداي.

بۇلاقتىڭ قازىرگى جاعدايى اسا ايانىشتى، سۋى تارتىلىپ، قۇرعاپ قالعان. قۋراعان اعاش، توراڭعى بۇتاقتارى، اينالاسىن ارام ءشوپ، قۋراي باسقان. بۇلاققا تۇسەتىن باسپالداق ۇگىتىلىپ مورىپ كەتكەن، ال اعاش كوپىر قيسايىپ، قۇلاۋعا جاقىن تۇر. بۇلاقتىڭ كوزى كوپ ۋاقىتتان بەرى ارشىلماعان، باسى تازارتىلماعان. ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە تومەندەگى سۋرەتتەردى كەلتىرەمىز.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

بۇل از دەسەڭىز، ول جەرگە ماعىنىسى مەن ءمانى ميعا قونىمسىز جازۋلارى بار، قازاقشا ءماتىنى مەن ورىسشا ءماتىنى مۇلدەم سايكەس كەلمەيتىن اقپاراتتىق تاقتا ورناتىلعان. ەڭ سوراقىسى، وندا ءۇش تىلدە جازىلعان مالىمەت شوقاننىڭ «وچەركي دجۋنگاري» اتتى ەڭ اتاقتى ەڭبەگىندە سۋرەتتەلگەن جايتتارمەن مۇلدەم جاناسپايدى.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

مىسالى، تاقتادا قازاقشا ءماتىنى مىناداي جازۋلار بار: «عالىم 1858 جىلعى 28 ماۋسىمدا قاپالدان وتىز شاقىرىم جەردەگى قارامولا قونىسىندا سەمەيدەن شىققان كەرۋەنگە قوسىلدى. ونىڭ جولى قازىرگى ۇلتتىق پاركتىڭ اۋماعىنان وتەتىن. ءشول ايماقتان اسقان جولاۋشىلار باستاۋدىڭ تۇسىندا ايالداپ، ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى وسى بۇلاقتان سۋ ىشكەن. ونىڭ ەستەلىكتەرىندە تۇنەمەلىككە قونعان وسى جايت تۋرالى بىلاي جازىلعان: «كەرۋەن جالاڭ، تاستاق القاپقا شىقتى. الىستان ىلە كورىنىپ تۇردى. ءبىز قىرعىزدار قارايتىن، وسى وزەننىڭ ۇستىنەن سالىنعان وتكەلمەن ءجۇرىپ، قالقان تاۋلارىنىڭ اراسىنداعى، قۇم ىشىندەگى بۇلاقتىڭ تۇسىنا تۇنەدىك».

مىنە، وسىدان باستاپ بۇلاق حالىق اراسىندا كوپ دەرتكە شيپا بولاتىن، كيەلى بۇلاق اتالىپ كەتتى».

ورىسشا ءماتىنى:

«ۋچەنىي پريسوەدينيلسيا ك تورگوۆومۋ كاراۆانۋ يز سەميپالاتينسكا 28 يۋنيا 1858 گودا ۆ ۋروچيششە كارامۋلا، ۆ تريدتساتي ۆەرستاح وت كاپالا. پۋت ەگو پرولەگال چەرەز تەرريتوريۋ نىنەشنەگو ناتسيونالنوگو پاركا. پرەودولەۆايا پۋستىننۋيۋ مەستنوست، پۋتنيكي وستانوۆيليس نا وتدىح ۋ يستوچنيكا، ي ۆاليحانوۆ سام پيل ۆودۋ يز ەتوگو رودنيكا. ون ۋپومينال وب ەتوي نوچەۆكە: «كاراۆان ۆىشەل نا گولۋيۋ كرەمينيستۋيۋ دولينۋ. ۆدالي ۆيدنەلاس يلي، مى پوشلي نا پەرەۆوز، سودەرجيمىي كيرگيزامي، چەرەز ەتۋ رەكۋ ي نوچەۆالي ۋ كليۋچا ۆ پەسكاح، مەجدۋ گور كالكان». س تەح پور رودنيك پروسلاۆيلسيا ۆ نارودە كاك سۆياتوي ي يزلەچيۆايۋششي وت منوگيح بولەزنەي».

مۇنداعى ورىسشا جازىلعان اقپارات دۇرىس، سەبەبى شوقاننىڭ ءوز ەڭبەگىنەن الىنعان. ال ونىڭ الدىندا كەلتىرىلگەن وسى ءماتىننىڭ قازاقشا اۋدارماسى ەشقانداي سىن كوتەرمەيدى. ەڭ سوراقىسى، قازاقشا ءماتىندى وقىعان ادام، التىنەمەلدەن اسىپ قاشعارعا كەتىپ بارا جاتقان كەرۋەننىڭ ىلە وزەنىنىڭ ارعى جاعاسىنان بەرى قاراي، ياعني كەرى باعىتتا وتكەنىن تۇسىنە الماي دال بولاتىنى انىق. سەبەبى، قازاقشا ماتىندە «ءبىز قىرعىزدار قارايتىن، وسى وزەننىڭ ۇستىنەن سالىنعان وتكەلمەن ءجۇرىپ، قالقان تاۋلارىنىڭ اراسىنداعى، قۇم ىشىندەگى بۇلاقتىڭ تۇسىنا تۇنەدىك» دەپ جازىلعان.

ال شىندىعىندا، كەرۋەن التىنەمەل تاۋىن اسىپ كەلىپ، ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا، وتكەلگە جاقىن جەردە، قالقان تاۋىنىڭ ەتىگىندەگى بۇلاق باسىندا تۇنەمەلىككە توقتاپ، ەرتەسىندە تاڭنان باستاپ سول جاق جاعالاۋعا وتە باستاعان. بۇنىڭ ءوزى ەكى كۇن ۋاقىت العان. بۇل تۋرالى شوقاننىڭ «جوڭعاريا وچەركتەرى» اتتى ەڭبەگىندە انىق جازىلعان.

تاعى ءبىر ۇلكەن قاتەلىك، ول كەرۋەننىڭ جولعا شىعۋ ۋاقىتىنىڭ دۇرىس كورسەتىلمەۋى. تاقتادا ءۇش تىلدە 28 ماۋسىم دەپ جازىلعان، ال شىندىعىندا، شوقاننىڭ ءوزى بۇل كۇندى  28 مامىر دەپ ناقتى جازعان.

جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل اقپاراتتىق تاقتانى وسىدان  ەكى - ءۇش جىل بۇرىن الدەكىمدەر ۇلتتىق پاركتىڭ تاپسىرىسى بويىنشا الماتىدان اكەلىپ ورناتقان كورىنەدى.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، ءوز ىستەرىنە ءاتۇستى، سالعىرت، قالاي بولسا سولاي قارايتىن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر مەن اۋدارماشى مامانداردىڭ ارقاسىندا دۇنيەجۇزىنەن تۋريستەر كەلىپ كورەتىن «ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى بۇلاق» باسىندا ورناتىلعان شاعىن عانا اقپاراتتىق تاقتادا سونشاما قاتەلىككە جول بەرىلگەن. «ەلگە كۇلكى، ەسەككە تاڭ» دەگەن وسىنداي بولار. سوسىن، «قىرعىز» دەپ قايتا-قايتا اتاۋدىڭ ءجونى بار ما، دەر ەدىك!

بۇل جاعداي اتى الەمگە ايگىلى «التىنەمەل» مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياباعى باسشىسى قۋات نۇراقىمۇلى بايتۋرباەۆتىڭ وزىنەن باستاپ، جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كىم ەكەنىن جەتە بىلمەيتىن، ەشبىر ەڭبەگىن وقىماعان، ۇلتتىق نامىستارى دا تومەن ادامدار ەمەس پە ەكەن دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ادام ساناسىن اقشا جاۋلاعان قازىرگى زاماندا ەش نارسەگە تاڭ قالۋعا بولمايدى.

سوندىقتان، ەستەرىنە الىپ ءجۇرسىن، ميلارىندا قالسىن، بولاشاقتا ماقتانىشپەن ايتىپ ءجۇرسىن دەگەن ىزگى نيەتپەن شوقان تۋرالى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن مالىمەتتى قىسقاشا ايتا كەتەمىز.

شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ (1835-1865) - قازاق حالقىنان شىققان تۇڭعىش عالىم، سۋرەتشى، ادەبيەتشى، اۋدارماشى، اعارتۋشى، شىعىستانۋشى، قۇقىقتانۋشى، ساياحاتشى، پروزايك، پۋبليتسيست، ەتنوگراف، ەكولوگ، كارتوگراف، گەوگراف، مينەرەلوگ، گەولوگ، بيولوگ، نۋميزماتيك. شوقاننان باسقا وتىز جاسقا جەتەر-جەتپەس عۇمرىندا وننان استام تىلدەردى يگەرىپ، عىلىم الەمىندە وسىنشاما سالا بويىنشا ەڭبەك جازىپ، جاڭالىق اشىپ، جوعارى دارەجەگە جەتكەن ەشبىر ادامزات بالاسى جوق. ولاي بولسا، شوقاننىڭ اتىن كەز كەلگەن شەتەلدىك تۋريستەر الدىندا اسقاقتاتا اتاپ، ماقتانۋعا تولىقتاي بولادى!

ءبىر عانا ەرلىگىن اتايىق.

قالقان تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى باستاۋعا تۇنەپ، قاشعارياعا اتتانعان ساپارى ناتيجەسىندە سول ۋاقىتقا دەيىن دۇنيەجۇزىلىك عىلىمعا بەيمالىم بولىپ كەلگەن ورتا ازيانىڭ ەڭ نەگىزگى بولىگىن اشقان ادام. رەسمي عىلىمي ورتادا شوقاننىڭ بۇل ەرلىگى كولۋمبتىڭ امەريكانى اشقان جاڭالىعىمەن بىردەي دەپ ەسەپتەلەدى.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتسەك، ءبىز «شوقان بۇلاعىنا» توقتاپ، ارالاپ جۇرگەندە ارتىمىزدان پاز ماركالى اۆتوبۋس تا كەلىپ جەتتى. ىشىنەن 20-دان استام جاستارى ەگدە تارتقان، دەنى زەينەتكەر تۋريستەر ءتۇستى. ولاردىڭ ەكسكۋرسيا بويىنشا جەتەكشىسى بۇل جەردە بۇلاق بار دەپ الدىن الا ايتقان بولۋى كەرەك، ولار بىردەن باستاۋدى ىزدەي باستادى. ىشەتىن سۋ تاپپاعان ءبىر توبى اجەتحانا جاققا قاراي بارىپ، ىشىنە كىرە الماي دەرەۋ كەرى سەرپىلدى. سوزدەرى، كيىمدەرى، زاتتارى مەن جالاۋشالارى بۇل تۋريستەردىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ازاماتتارى ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇردى. ولاردىڭ جەتەكشىسى ايەل ادام ەكەن، قاتتى ىڭعايسىزدانىپ، اعىلشىنشا بارىن سالا كەشىرىم سۇراپ، اقتالىپ باقتى. ول كىسى ءبىر ساتتە ماعان جاقىنداپ ءجون سۇرادى. مەن وبلىس ورتالىعى تالدىقورعان قالاسىنان كەلگەنىمىزدى، ۇلتىم قازاق، مەملەكەتتىك قىزمەتشى، وتباسىمىزبەن دەمالىستا قىدىرىپ جۇرگەنىمىزدى ايتتىم. سول اق ەكەن، امەريكاندىقتار ءبىر-بىرىنە مەنى نۇسقاپ، قىزۋ تالقىلاۋعا كوشتى. ولاردىڭ «ۆاليحانوۆ»، «گوفەرمەند» دەگەن سوزدەردى ءجيى قايتالاپ، باستارىن شايقاپ، بۇلاقتىڭ جاعدايىنا كوڭىلدەرى تولماي، نارازىلىق ءبىلدىرىپ تۇرعانىن ءتۇسىندىم. بۇل كۇدىگىمدى مەنىمەن تىلدەسكەن ايەل ادام راستاپ بەردى. مىنا تۋريستەر دەدى، ول كىسى، دۇنيەجۇزىنە ايگىلى عالىم ش.ءۋاليحانوۆتىڭ اتى بەرىلگەن مىنا تۋريستىك نىسان نەگە قاراۋسىز، كۇتىمسىز قالعان، نەگە جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگاندار نازار اۋدارمايدى، نەگە بۇلاق دەپ اتالسا دا باسىندا ىشەتىن سۋ جوق دەگەن سياقتى نارازىلىقتارىن ايتىپ جاتىر دەدى.

كوڭىلدەرى تولماعان تۋريستەر، قولدارىن ءبىر-ءبىر سىلتەپ اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، ايعايقۇمعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. ال ءبىز ۇيالعانىمىزدان كىرەرگە تەسىك تاپپاي، مەڭ-زەڭ كۇي كەشتىك. امالسىزدان ءبىز دە كەتكەن تۋريستەردىڭ ارتىنان ايعايقۇمعا قاراي اتتاندىق. ونداعى جاعداي «شوقان بۇلاعىنان» ءسال جاقسى بولىپ كورىندى. ارنايى الاڭعا تۋريستەر وتىرىپ، دەمالاتىن بىرنەشە ورىندىقتار قويىلعان، اجەتحانانىڭ دا ءتۇرى جامان ەمەس. بىراق جۋىناتىن، سۋ ىشەتىن نەمەسە تاماقتاناتىن اسحانا سياقتى ورىن اتىمەن  جوق.

قورىتا ايتقاندا، التىنەمەل ۇلتتىق پاركى باسشىلىعى جولدى گرەيدەرمەن قىرىپ وتىرۋ جۇمىسى مەن تۋريستىك نىسانداردىڭ جاعدايىن نازاردان تىس قالدىرعان دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پىكىرىنشە، ولار  «ينتەر وحوتا» دەگەن جەلەۋمەن ارحار، تاۋ تەكە سياقتى اڭداردى شەتەلدىك قالتالى تۋريستەرگە ارنايى رۇقسات بويىنشا اتقىزىپ، مىڭداعان دوللار پايداعا كەنەلۋدە. ال ۇلتتىق پاركتىڭ دامۋىنا ەشقانداي كوڭىل بولىنبەيتىن كورىنەدى. بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە باسشي اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى مەن ۇلتتىق پارك باسشىلىعى اراسىنداعى ۋشىعىپ كەتكەن داۋ-دامايدى كەلتىرۋگە بولادى. بيىلدىڭ وزىندە بۇل اۋىلعا بىرنەشە تەلەارنالار مەن باق وكىلدەرى بارىپ، تۇراقسىز احۋال تۋرالى اقپارات تاراتقان. ءتىپتى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءبىر توبى ۇلتتىق پاركتىڭ اكىمشىلىك عيماراتىنا باسا كوكتەپ كىرىپ، نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ايقاي-شۋ شىعارعان كۇندەر دە جيىلەگەن.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، 1996 جىلى 10 ساۋىردە قۇرىلعان «التىنەمەل» ۇلتتىق مەملەكەتتىك تابيعي ساياباعىنىڭ قازىرگى جاعدايى ءماز ەمەس. بۇل ساياباقتىڭ اۋماعى  520,2 مىڭ گا جەردى الىپ جاتىر، ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن ساياباق بولىپ سانالادى. وندا  وسىمدىكتىڭ 1800-گە جۋىق تۇرلەرى بار. ولاردىڭ 21 ءتۇرى قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن بولسا، 60 ءتۇرى جوڭعار الاتاۋى مەن ىلە-بالقاش باسسەينىندە سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەردىڭ قاتارىنا كىرەدى.

جانۋارلار الەمى بويىنشا، ساياباقتىڭ اۋماعىنداعى 56 ءتۇرلى جانۋار قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن. سونىڭ ىشىندەگى 25 ءتۇرى جاندىكتەر، 3 ءتۇرى بالىقتار، 2 ءتۇرى قوسمەكەندىلەر، 1 ءتۇرى باۋىرمەن جورعالاۋشىلار، 12 ءتۇرى قۇستار، 10 ءتۇرى سۇتقورەكتىلەر.

وكىنىشكە وراي، ءبىز جول بويى بىردە-ءبىر جانۋار كورە المادىق. جەرگىلىكتى حالىق اڭ-قۇس تۇرلەرىنىڭ سانى كۇرت ازايىپ كەتتى دەپ دابىل قاعۋدا. بۇل ماسەلەمەن قۇزىرلى ورگاندار اينالىسىپ، انىق قانىعىنا جەتۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.

ساياباقتى ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى ماقساتى - بىرەگەي تابيعات كەشەنىن ساقتاۋ، تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ، ازايىپ بارا جاتقان ءارى سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمىن ساقتاپ قالۋ جانە ەكولوگيالىق ءتۋريزمدى دامىتۋ ەمەس پە؟

ولاي بولسا، «التىنەمەل» ۇلتتىق مەملەكەتتىك تابيعي ساياباعىنىڭ جاعدايىنا ءتيىستى مينيسترلىكتەر ەرەكشە نازار اۋدارىپ، جۇمىسىن زامان تالابىنا ساي جولعا قويۋلارى قاجەت.

ال ءبىز نەگىزگى تاقىرىبىمىزعا ورالار بولساق، «ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى بۇلاق» اتتى تۋريستىك نىساندى جوندەۋ مەن اباتتاندىرۋ جۇمىسى جاقىن ارادا قولعا الىنۋى ءتيىستى دەگەن ويدامىز.

ءوز تاراپىمىزدان عىلىمي-ادىستەمەلىك كومەك كورسەتۋگە ءازىر ەكەنىمىزدى بىلدىرەمىز. وسىعان بايلانىستى «التىنەمەل» ۇلتتىق مەملەكەتتىك تابيعي ساياباعى باسشىلىعىنا كەلەسى ۇسىنىستاردى ەنگىزەمىز:

- اتالعان تاقتا مەن باسقا دا جازۋلاردى اۋىستىرۋ;

- تاقتاداعى بۇلاق ءسوزىن باستاۋ دەپ وزگەرتۋ. سەبەبى، بۇلاق دەپ شاعىن، جىڭىشكە جىلعادا اعىپ جاتقان سۋدى اتايدى. ال باستاۋ - سۋدىڭ جەر بەتىنە شىعىپ جاتقان جەرىن، ياعني قاينار كوزىن بىلدىرەدى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءبارى بۇل جەردى جاي عانا «شوقان باستاۋى» دەپ ايتادى;

-  جوندەۋ، اباتتاندىرۋ جۇمىسىن قولعا الۋ;

- تۋريستەرگە ارنالعان زاماناۋي اجەتحانا مەن دەمالىس ورنىن جابدىقتاۋ.

سونىمەن قاتار، اۋىل شارۋاشىلىعى، تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىكتەرى مەن مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندار باسشىلارىنان وسى ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ وڭدى شەشىلۋىنە ىقپال ەتۋلەرىن سۇرايمىز.

ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، الماتى، جەتىسۋ وبلىستارىنان سايلانعان سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا دا وسى ماقالانى ساۋال رەتىندە قابىلداۋدى جانە ءوز باقىلاۋلارىنا الۋلارىن وتىنەمىز.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

باعدات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ،

تالدىقورعان قالاسى.

جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، تەزەك تورە جانە شوقانتانۋشى، بوس ۋاقىتىندا شىعارماشىلىق-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن دە اينالىسادى.

Abai.kz