21 اقپاندا استانا قالاسىنىڭ «ىسكەر» بيزنەس ورتالىعىندا استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى «رۋحانيات» ورتالىعىنىڭ قولداۋىمەن «ماڭگىلىك ءتىل» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتى. وعان استانا قالاسىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، باق جۋرناليستەرى جانە قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ورازگۇل اسانعازى قاتىستى.

كىرىسپە ءسوزدى استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ەربول تىلەشوۆ مىرزا اشىپ بەردى. سودان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى سۇلتان ورازالى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن قالاي دامىتۋ كەرەكتىگى جونىندەگى ويلارىن ورتاعا سالدى. «مەملەكەتتىك ءتىل» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسى استانا فيليالىنىڭ توراعاسى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سايلاۋ باتىرشاۇلى استانا قالاسىنداعى ورىس جانە ارالاس مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل تاعدىرىنا الاڭدايتىنىن ايتتى.

قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ابدىجالەل باكىر اعامىز: «ماڭگىلىك ەل» بولۋ ءۇشىن، «ماڭگىلىك ءتىل» ماسەلەسىن قولعا الماي، تۇك شىقپايدى. ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن اركىم وزگەنى ەمەس، الدىمەن ءوزىن قامشىلاۋى ءتيىس. ول قوعامدا قوردالانعان كۇرمەۋى شەشىلمەگەن ماسەلەلەردىڭ ءنومىرى ءبىرىنشىسى – وسى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى»، – دەدى.

21 اقپاندا استانا قالاسىنىڭ «ىسكەر» بيزنەس ورتالىعىندا استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى «رۋحانيات» ورتالىعىنىڭ قولداۋىمەن «ماڭگىلىك ءتىل» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتى. وعان استانا قالاسىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، باق جۋرناليستەرى جانە قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ورازگۇل اسانعازى قاتىستى.

كىرىسپە ءسوزدى استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ەربول تىلەشوۆ مىرزا اشىپ بەردى. سودان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى سۇلتان ورازالى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن قالاي دامىتۋ كەرەكتىگى جونىندەگى ويلارىن ورتاعا سالدى. «مەملەكەتتىك ءتىل» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسى استانا فيليالىنىڭ توراعاسى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سايلاۋ باتىرشاۇلى استانا قالاسىنداعى ورىس جانە ارالاس مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل تاعدىرىنا الاڭدايتىنىن ايتتى.

قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ابدىجالەل باكىر اعامىز: «ماڭگىلىك ەل» بولۋ ءۇشىن، «ماڭگىلىك ءتىل» ماسەلەسىن قولعا الماي، تۇك شىقپايدى. ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن اركىم وزگەنى ەمەس، الدىمەن ءوزىن قامشىلاۋى ءتيىس. ول قوعامدا قوردالانعان كۇرمەۋى شەشىلمەگەن ماسەلەلەردىڭ ءنومىرى ءبىرىنشىسى – وسى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى»، – دەدى.

ءماجىلىس دەپۋتاتى ورازگۇل اسانعازى: «مەملەكەتتىك ءتىل تۇعىرىنا قونعانشا، ەشكىم شارشاماۋى كەرەك. شىنىن ايتسام، مەملەكەتتىك ءتىلدى ماسەلە ەتىپ كوتەرۋ ىڭعايسىز. بۇل ءاربىر قازاق بوپ تۋعان ازاماتتىڭ پارىزى. مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى ساكەن سەيفۋللين 1923 جىلى «كەڭسەنىڭ ءتىلى قازاق ءتىلى بولماي، ءىس وڭبايدى» دەگەن»، – دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى.

«الاش» حالىقارالىق سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، اقىن سەرىك تۇرعىنبەكۇلى: «ايتا-ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدى» دەگەندەي، ايتۋ كەرەك بولسا، 25 جىلدان بەرى ايتىپ كەلەمىز. جازۋ قاجەت بولسا، جازىپ كەلەمىز. بىراق ناتيجە كوزگە كورىنبەيدى. كوشەگە شىقساڭ، باياعى – سول جارتاس. كەشە عانا استانا قالاسىنىڭ اكىمى كونگرەسس حوللدا حالىقتىڭ الدىندا ەسەپ بەرگەندە، نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىر ستۋدەنت قىزى يمانعالي تاسماعامبەتوۆكە تازا اعىلشىن تىلىندە سۇراق بەردى. وسىلاي بارا بەرەتىن بولسا، قازاقشا بىلاي تۇرسىن، ورىس تىلىمەن جىلاپ كورىسەتىن بولامىز. ويتكەنى جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اعىلشىن ءتىلىن سويلەۋدى مارتەبە سانايدى جانە ۇستازعا اقشا بەرىپ ۇيرەنىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى قاجەتتىلىكتەن دەپ ويلايمىن. ءبىز دە قازاق تىلىنە قاجەتتىلىك تۋدىرا الساق، ولار ۇيرەنەر ەدى»، – دەدى.

ءسويتىپ وتىرعاندا، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت ومار جالەل قولىن كوتەرىپ، جيىندى جۇرگىزۋشى ەربول تىلەشوۆتەن ءسوز سۇرادى. رۇقسات بەرىلگەننەن سوڭ، ومار مىرزا الدىمەن وتىرعانداردىڭ بارىنەن كەشىرىم سۇراپ الدى: «مەن قازىر ءبىراز نارسەلەردى ايتسام، سىزدەر رەنجيسىزدەر. بىراق مەن سىزدەردەن ماعان رەنجىمەۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن. ويتكەنى مەن سىزدەردى جەك كورىپ ايتىپ وتىرعام جوق، مەن سىزدەردى جاقسى كورىپ ايتىپ وتىرمىن. شاكارىم قاجى بۇل جايىندا بىلاي دەمەۋشى مە ەدى:

نە قىلساڭ قىل، ادامعا ماحاببات دەپ،

مەيلىڭ سوك، مەيلىڭ ۇيرەت ايلا ىزدەنبەي.

ول ءسۇيۋىڭ شىن بولسىن، جالعان ەمەس،

بۇلدىر بولما وزىڭە-ءوزىڭ سەنبەي.

سوندىقتان وسى ءسوزدى ءىسىمىز العا باسسىن دەپ، وسى دوڭگەلەك ۇستەلدەن ناتيجە شىقسىن دەپ ايتىپ وتىرمىن. ەندى «دوڭگەلەك ۇستەل» ماسەلەسىنە كەلەيىك: الدىمەن «دوڭگەلەك ۇستەل» دەگەنىمىز نە ءوزى؟! ول تەك ۇستەلدىڭ فورماسى ما؟! جوق! ول دەگەنىمىز – اينالا وتىرعان ادامداردىڭ دارەجەسىنىڭ تەڭ ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل جەردە اتاق، مانساپ، لاۋازىم، جاس ەرەكشەلىكتەرى ەمەس، ادامنىڭ ايتار ويى، اقىل-ءبىلىمى ەسكەرىلۋى ءتيىس. ادامدار، قازاقشا ايتقاندا، جاسىنا قاراي ەمەس، جاعىنا قاراي سويلەگەنى ءجون. بىزدە «دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ» اتى بار دا، زاتى جوق: «دوڭگەلەك ۇستەل» ەركىن ويدىڭ الاڭى بولۋعا ءتيىس ەدى، وكىنىشكە قاراي، ولاي بولماي تۇر. ءوزىمىز ەسكى ادەتتەن ارىلا الماي، قاتىپ-سەمىپ وتىرىپ، كىمگە ۇلگى بولماقپىز؟ ەلىمىزگە دەموكراتيانىڭ ۇرىعىن قالاي سەپپەكپىز؟

ەكىنشىدەن، ءبىز قادىرى كەتكەن حالىقپىز. ويتكەنى قازاق حالقى كوپ جىلدار بويى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بولدى. وتار بولعان ەل مىندەتتى تۇردە قادىرىنەن ايىرىلادى. قازاق ايتپاۋشى ما ەدى: «قارنىمنىڭ اشقانىنا جىلامايمىن، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەپ. حالىقتىڭ كەتكەن قادىرىن قايتارماي، ودان «نەگە قازاقشا سويلەمەيسىڭ؟» دەپ تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى ۇيات.

سول سەبەپتى قازاق حالقىنىڭ قادىرى تۋرالى ماسەلە كوتەرەتىن ۋاقىت كەلدى. ول ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ وتار بولعانىمىزدى رەسمي تۇردە مويىنداپ، تەز ارادا وتارسىزداندىرۋ ۇدەرىسىن باستاپ كەتۋىمىز قاجەت. ويتپەگەن جاعدايدا ءبىزدىڭ ءىسىمىز العا باسپايدى...».

ومار مىرزا وسىنى ايتۋى مۇڭ ەكەن، جيىندى جۇرگىزۋشى ەربول تىلەشوۆ شورشىپ ءتۇسىپ، «رەنجىمەڭىزدەر» دەگەن ەسكەرتپەگە قۇلاق اسپاي، سويلەۋشىگە دۇرسە قويا بەردى. «سوندا نە، باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ دا، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە قادىرى كەتكەنى مە؟!» – دەپ. بۇل ايعايعا بۇيىردەن سايلاۋ باتىرشاۇلى قوسىلىپ: «ساعان 17 ميلليون قازاقتىڭ اتىنان سويلەۋگە كىم رۇحسات بەردى؟! – دەپ شۇيلىكتى.

قارداي بوراعان قارسىلىقتارعا ومار مىرزا وزىنشە جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ باقتى. بىراق ايعاي-اتتانعا سالعان، ماسەلەنىڭ مانىسىنە بويلاماعان قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىر پاراسى ونى ءتىپتى تىڭدامادى. سوعان قاراماستان، وسى قىزۋ قاندى پىكىرتالاس بارىسىندا ومار جالەل ءوز ءۋاجىن ايتىپ تىندى: «ەگەر ءبىز قادىرىمىز كەتپەگەن حالىق بولساق، ءبىز وسىلاي ءبىر-ءبىرىمىزدى قازاقشا سويلەۋگە ۇگىتتەپ وتىرماس ەدىك»، – دەدى.

بىراق بۇعان قۇلاق اسار ەشكىم بولمادى. سول كەزدە ومار مىرزا ايتقانىنا قۇلاق اسپاعان، ەر توقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلاعان جۇرتشىلىققا قاراتىپ: «قۇلدى – قۇل دەسەڭ، ولگىسى كەلەدى، ءبيدى – قۇل دەسەڭ، كۇلكىسى كەلەدى»، – دەپ، اقىرعى ءسوزىن ايتىپ ورنىنا وتىردى.

 جالپى، ومار جالەلدىڭ ءسوزى ەرتە مە، كەش پە، ايتىلۋدى قاجەت ەتەتىن شىنايى شىندىق ەدى. ايتپەسە «قادىرىمىز كەتتى» دەگەنگە وسىنشاما شوشۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟ ءوز جەرىمىزدە ءوز ءتىلىمىز وگەي بالانىڭ كۇنىن كەشكەنى وتىرىك پە؟ ال ءوز تىلىندە سويلەمەگەن حالىقتى قالاي قادىرى بار دەپ ايتا الامىز؟

مىسالى، ۋكرايندار وتارلىقتىڭ بۇعاۋىن بۇزۋ ءۇشىن، ءبىر كەزدە جوعالتقان قادىرلەرىن قايتارۋ ءۇشىن، جانكەشتى ارەكەتكە بارۋدا. توبىرلىق دەڭگەيدەن حالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى شەشۋدە. ولار ورىس يمپەرياسىنىڭ قاندى شەڭگەلىنەن قۇتىلىپ، ازات ەۋروپاعا قوسىلۋدى وزدەرىنە ماقسات ەتىپ قويدى. سونىڭ جولىندا قۇربان بولۋدا.

ال ءبىز بولساق، قىتايدان، مونعوليادان، وزبەكستاننان كەلگەن قانداستاردىڭ تازا قازاقشا سويلەگەنىنە ءسۇيسىنۋدىڭ ورنىنا،ولاردى كەمسىتىپ، «ورالمان» دەپ ايدار تاقتىق. بولىنگەن كۆوتانىڭ ءوزىن جارىتىپ بەرمەي، تالان-تاراجعا ۇشىراتىپ، تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتتى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، ەستىپ وتىرعان جيرينوۆسكي سياقتىلار اۋزىنا كەلگەنىن وتتاپ ءجۇر!

سول سياقتى ليمونوۆ دەگەن سۇم «قازاقستاننىڭ سولتۇستىك بەس وبلىسىن رەسەيگە قوسىپ العان ءجون» دەگەن سياقتى اۋزىنا كەلگەن ءسوزدى ايتىپ، ءبىزدىڭ نامىسىمىزعا تيۋدە. ەگەر ءبىز قادىر-قاسيەتىمىزدەن ايىرىلماعان ەل بولماساق، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ورە تۇرەگەلىپ، قارسىلىق كورسەتەر ەدىك. ەشكىم قارسىلىق بىلدىرمەي، ۇندەمەگەن سوڭ، ء«اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا» بولماعان سوڭ، كورىنگەن كوك اتتى اۋزىنا كەلگەنىن وتتاۋدا. وسىندايدا 1905 جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقان ءسوز ەسىڭە تۇسەدى:

«...سىقىلدى سىنىق بۇتاق تومەندەسە،

كىم جۇلماس وڭايداعى جەمىسىڭدى؟!».

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 08 (232) وت 27 فەۆراليا 2014 گ.

تۇپنۇساقاداعى تاقىرىپ: «ماڭگىلىك تىلدەن» شۋ شىقتى