ەسسە

ادام بالسى ءوزى جاساعان ورتانىڭ توڭىرەگىندەگى قاداۋ-قاداۋ تاۋ شوقىلارىنىڭ بيىكتىگىن، ۇلىلىعىن، اسقاقتىعىن ولارعا قانشالىق جاقىنداعان سايىن سونشالىق ايقىن سەزىنسە، ءوزى بىرگە جاساپ، بىتە قايناسىپ وسكەن زامانداستارىنىڭ، ساپتاستارىنىڭ، تۋىس-تۋعاندارىنىڭ، دوس-جاراندارىنىڭ قادىر-قاسيەتىن، كىسىلىگىن، ازاماتتىعىن، ادامگەرشىلىگىن ولاردان قانشالىق الىستاعان سايىن، ولاردان ايىرىلعان كۇندەرى قانشالىق ۇزارعان سايىن سونشالىق تەرەڭ سەزىنەتىن كورىنەدى عوي!

اقىن، جۋرناليست، فوتوگراف، رەداكتور مارقۇم جۇنىسبەك ءنۇسىپۇلى

جۇكەڭ تۋرالى وسى ماقالامدى جازۋعا نيەتتەنگەن ساتتە مەنىڭ باسىما وسىنداي ءبىر وي ورالىپ، كەڭسىرىگىم اشىپ، تاماعىما الدە قانداي ءبىر قاتتى تۇيىنشەك كولدەنەڭ تۇرىپ قالعانداي، قوس جانارىم مۇنارتىپ، ءبىر ساتتىك قينالىستى كۇي كەشكەن جايىم بار. بالكىم، بۇل مەنىڭ جۇكەڭە دەگەن سارعايعان ساعىنىشىمنان، قيماستىعىمنان، ىززەت، قۇرمەتىمنەن تۋىنداعان سىيلاستىق، دوستىق، تۋىستىق سەزىمىمنىڭ اتىلىپ شىعىپ ءولىم مەن ءومىردىڭ كوكجيەگىنە بارىپ تۇسكەن جانىمنىڭ ءبىر جاسىنى شىعار؟

كەشە عانا جولىققان ورتادا جارقىلداي كۇلىپ، جالپىلداي امانداسىپ، اڭقىلداي ازىلدەسىپ، اقتارىلا سىرلاسىپ، اق جاۋىنداي توگىلىپ، اق جالىنداي بۇرقىراپ جۇرەتىن اقجارما ازاماتتىڭ تىرشىلىك بازارىنداعى-پانيدەگى ورنى نەگە وگەيسىمەسكە؟! ونى نەگە ساعىنباسقا؟! «كەشە عانا» دەيتىنىم، مەن جۇكەڭ قايتىس بولاردان ءبىر كۇن بۇرىن ياعني 2002 جىلى كوكەكتىڭ 21كۇنى (جەكسەنبى كۇنى ەدى) ءتورت ايعا جۋىق قاسىنا بارا الماعان اياۋلى ساپتاسىمنىڭ قاسىنا كوڭىل سۇراي بارىپ، ەكى ساعاتتاي جانىندا وتىرىپ، وتكەن-كەتكەندەردى ايتىپ، اڭگىمەلەسىپ قايتقان بولتىنمىن. مەنىڭ بارعانىما جۇكەڭنىڭ ءوزى دە، بالا-شاعالارى دا كوڭىلدەنىپ كەتكەندەي بولدى. قارىنداسىم بۇلبۇلدىڭ «اعا، ءسىزدى اۋزىنان تاستامايدى. الگى ءبىر ءسوزىڭىزدى قايتا-قايتا ايتىپ كوڭىلدەنىپ قالدى» دەگەنى ەسىمدە بار. سول ءۇشىن دە كوبىرەك وتىرىپ قالعام. ءتورت ايعا جۋىق قاسىنا بارا الماعان سەبەبىم: جەلتوقساننىڭ 27-كۇنى اياق استىنان اۋىرىپ، مەن اۆتونوميالى رايوندىق جۇڭيى شيپاحاناسىنا جاتىپ قالعامىن. ال، جۇكەڭ ءيىشوياننىڭ اۋرۋحاناسىندا، بالالارى بارىپ-كەلىپ تۇرادى. ەكەۋىمىز ءار كۇنى دەگەندەي تەلەفوندا سويلەسىپ تۇردىق. سوندا مەن ىلعي (تەلەفون سوققان سايىن) «ە، جۇكە، قالقاتاي سەن ارجاقتا، مەن بەر جاقتا» دەگەندەي دەپ جۇكەڭدى كۇلدىرۋشى ەدىم. بۇلبۇلدىڭ «الگى ءبىر ءسوزىڭىزدى» دەگەنى دە سول بولتىن. مەن بارعاندا جۇكەڭنىڭ حال-جايى تومەندەپ قاتتى قينالىپ وتىر ەكەن. مەن بارعاننان قايتقانعا دەيىن ءىنىسى ءجۇنىسالى جۇكەڭنىڭ بەل ومىرتقالارىن ۋقالاپ وتىردى. جان توزگىسىز اۋرۋ ازابىنا ارەڭ شىداپ وتىرسادا، ۇمىتكەرلىك سەزىمىنە تيتتەي دە قىلاۋ تۇسىرمەگەن جۇكەڭ قايتا-قايتا تولى اۋدانىنداعى مەن بارىپ ەمدەلىپ قايتقان شيپاگەردىڭ ءمان-ءجايىن سۇراپ، سوعان بارىپ ەمدەلگىسى كەلەتىنىن ايتتى. بايقايىم، مارقۇم ءوزىنىڭ ساۋىقپاس كەسەلگە دۋشار بولعانىن بىلمەيتىن سياقتى. مەن شىعىپ بارا جاتقاندا وڭ قولىن كوتەرىپ، ءبىرتۇرلى قيماستىق سەزىممەن حوش ايتىستى. مەن شىعىپ كەتكەن سوڭ، بۇلبۇلعا: «ساكەڭ، مەن ولاي-بىلاي بولىپ كەتسەم، ارتىمدا سەندەر بارسىڭدار عوي دەۋشى ەدى. مىنا بەتالىسىما قاراعاندا، ساكەڭە سول ءسوزدى مەن ايتاتىن سياقتىمىن عوي» دەپتى. بالكىم، جۇكەڭنىڭ ءوز اۋرۋىنان ەڭ العاش سەكەم الۋى بولار؟ بۇل ءبىزدىڭ ەڭ اقىرعى اڭگىمەلەسۋىمىز ءارى ەڭ سوڭعى قوشتاسۋىمىز ەكەنىن قايدان بىلەيىن؟! ەرتەسى (دۇيسەنبى) تۇستەن كەيىنگى ساعات ەكى مولشەرىندە بوتاكوز قارىنداسىمنىڭ تەلەفوندا ايتقان قارالى حابارىن ەستىگەنىمدە، ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەي ءبىر ءسات سىلەيىپ تۇرىپ قالىپپىن. جۇبايىم كۇلشىكەن «ءۇي، ساعان نە بولدى؟» دەگەندە بارىپ، ۇيقىمنان شوشىپ ويانعانداي، «قايران جۇكەم ءجۇرىپ كەتىپتى!» دەپپىن عوي. ونان ارى سويلەۋگە دارمەنىم جەتپەدى.

تەرىس اينالىپ كوز جاسىمدى سۇرتىنە بەردىم، وكسي بەردىم. ءبىر دۇلەي كۇش ەت جۇرەگىمدى ەزىپ جىبەرگەندەي، ءبىر سۋىق اعىس تۇلا بويىمدى جۇيە-جۇيكەمدى كەۋلەپ بارا جاتقانداي قاتتى تۇرشىگىپ كەتتىم... بىراق، امالىم قانشا؟...

ءبىز دەرەۋ جابدانىپ، كولىك توسىپ، جۇكەڭدىكىنە تارتتىق. ەكى ءۇيدىڭ اراسى جەڭىل كولىككە 15 مينۋتتىق عانا جول بولعانىمەن، وسى ساتتىك ارالىقتا مەنىڭ كوڭىل ەكرانىمنان ءتىرى جۇنىسپەكتىڭ ءوزىم بىلەتىن كەشىرمەلەرى ءبىر-بىرلەپ ەلەستەي بەردى، وتە بەردى... ءبىز، وسىدان 40 جىل بۇرىن ياعني 1963 جىلى كوكتەمدە تانىسقان ەدىك. وندا مەن جوعارى مەكتەپتىڭ 4-كۋرسىندا وقيتىن ستۋدەنتپىن. «اشارشىلىق» دەپ اتالتىن الپاتتى تاقسىرەتتەن ەندى-ەندى ەس جيىپ، ارقامىزعا جابىسۋعا شاق قالعان كىندىگىمىزدىڭ قايتادان كوتەرىلە باستاعان كەزى. ول تۇستاعى ستۋدەنتتەر مەن ستۋدەنتكالاردىڭ وزدەرىن ىزدەپ كەلگەندەردى كۇتىپ الۋ سالتتارى دا قىزىق ەدى. كىمگە قوناق كەلسە، سونىڭ جاتاعىنداعىلار نەمەسە ءوزى وتە جاقىن ارالساتىندار اسحانادان (وقۋشىلر اسحاناسىنان) وزدەرىنە تيەسەلى تاماقتارىنان الىپ كەلىپ، جاتاقتا ورتاق «داستارقان» جايىپ بىرلىكتە كۇتىسەتىن. قوناق تا، قوناق يەلەرى دە بارىنا ءمازىر، ەشكىمدى ەشكىم سوگە جاماندامايدى. ورتاداعى ورتاق ءدامدى كوڭىلدى وتىرىپ ءىشىپ-جەپ بولعان سوڭ، ەشقانداي ىشىمدىكسىز-اق اڭگىمە ايتىپ، ءان شىرقاپ، ىڭعايى كەلسە ستۋدەنكالردى شاقىرىپ كەلىپ بي بيلەپ، الۋان ءتۇرلى ويىندار شىعارىپ، مارە-سارە بولىسىپ جاتاتىن-دى.

مەن، جۇكەڭمەن انە سونداي «بەرەكەلى» ءبىر داستارقاندا تانىسىپ ەدىم. ول كۇنگى قوناق يەسى-مەنىڭ جاتاقتاس ساباقتاسىم (قازىر ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنىڭ زەينەتكەرى) اقاپباي شوعانۇلى ەدى. ول جۇكەڭمەن ساباقتاس ءارى ءبىر اۋداندىكى ەكەن. كەزدەسىپ وتىرعانىمىز سول بولعانىمەن، مەن جۇكەڭدى جۇكەڭ مەنى ابدەن بىلەتىن بولىپ شىقتىق. ول تۇستاعى ستۋدەنت-ستۋدەنتكالارداعى ورتاق ءبىر قاسيەت: كۇندەلىكتى ساباق ءوتىلىپ بولعاننان كەيىنگى ۋاقىتىمىزدىڭ كوبىن مەكتەپ كىتاپحاناسىندا كىتاپ، گازەت-جۋرنال وقۋمەن وتكىزەتىنبىز. سول تۇستاعى جۇكەڭنىڭ جازعان حابار-وچەركتەرىنەن دە، ولەڭدەرىنەن دە نەداۋىر حابارلى بولتىنمىن. ۇلكەندى-كىشىلى گازەت، جۋرنالداردا مەنىڭ دە ولەڭدەرىم ۇزدىك-سوزدىق جاريالنىپ تۇراتىن. ەكەۋىمىزدىڭ سىرتتاي تانىساتىن سەبەبىمىز دە وسى ەدى. ونىڭ ۇستىنە جۇكەڭ ءدال سول كۇنگى «شىنجاڭ گازەتىنە» مەنىڭ ءبىر ولەڭىم باسىلعاندىعىن ايتىپ، مەنى قۇتتىقتادى. وندا ءبىر ولەڭىمىز جارىق كورسە، ەڭسەمىز ءبىر بيىكتەپ قالعانداي سەزىنەتىن، جۇرەگىمىز كەۋدەمىزگە سيماستاي الىپ ۇشىپ تۇراتىن كەزىمىز. ءسويتىپ، ءبىز سولاي تانىسقان بولتىنبىز. سودان بىلايعى كۇندەردە دە ءبىز اندا-ساندا جولىعىپ قالىپ جۇردىك. جۇكەڭدەر مەكتەپكە كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. ارينە، سالت باس ساباۋ قامشىلى جىگىتتەردىڭ ونداي جۇرىستەرى نىساناسىز بولمايتىنى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى عوي. سول تۇستا بىزدەن كەيىنگى جىلدىقتا (تاريح فاكلتەتىندە مە، الدە، ساياسي ماعارىپ فاكلتەتىندە مە؟ ەسىمدە قالماپتى) وقيتىن شاپشالدىق ءبىر ادەمى بويجەتكەن بولۋشى ەدى. كەيىن ۇقساق، جۇكەڭ سول قىزدى اينالسوقتاپ جۇرەدى ەكەن عوي.

«مادەنيەت زور توڭكەرىسى» كەزىندە دە ءبىز وقتا-تەكتە باس قوسىپ قالىپ جۇردىك ءارى ءبىر كوزقاراستا بولدىق. سول كەزدە مە، الدە بەرتىندە مە بىرەۋلەر جۇكەڭە «ءجۇن داپاۋ » دەپ لاقام ات قويىپتى. مارقۇم، سولاي دەپ «ءجۇن» دەگەنى جۇنىسبەك، «داپاۋى» زەڭبىرەك دەگەنى ەدى. شاقىرساق تا اۋىر الماي، جارقىلداي كۇلىپ «ا» دەۋشى ەدى.

مارقۇم ج.ءنۇسىپۇلى ارىپتەس، اقىن-جازۋشى، تاريحشى اعالارىمەن بىرگە تۇسكەن ەستەلىك سۋرەتى.
الدىڭعى قاتار وڭنان: احمەتبەك كىرىشباەۆ، ورازبەك قاناپيىن، ومارعازى ايتان، ابدىرەشىت بايبولات، نىعىمەت مىڭجاني، سابيعازى ماقپۇش، بۇلانتاي دوسجان، شاكەن وڭالباي.
ارتقى قاتار وڭننان: جۇنىسپەك ءنۇسىپۇلى، ىرىسبەك اۋحان (قىزعىز), اۋەلحان قالي، زەينوللا سانىك، ورازانباي ەگەۋباەۆ، ءتالىپباي قاباي، ءجۇمادىل مامان.

ال، جۇكەڭمەن مەنىڭ ىشكەرىلەي ارالسىپ، بىرتە-بىرتە سىرلاس جاندارعا اينالۋىمىز 1973 جىلدىڭ قوڭىر كۇزىنەن باستالىپ ەدى. سول جىلى تامىزدىڭ اقىرعى كۇندەرىندە ءبىز «شۇعىلا» جۋرنالىن قالپىنا («مادەنيەت زور توڭكەرىسى» باستالعاندا ءتۇتىنى ءوشىپ، تۇڭلىگى جابىلىپ قالعان «شۇعىلا» ارادا 8 جىل وتكەننەن كەيىن قايتا قالپىنا كەلترىلگەن-ءدى) كەلتىرۋ ءۇشىن الدىمەن، تارباعاتاي ايماعىنان شىعارما ۇيىمداستىرۋعا بارعانبىز. ءبىز بارعاندا جۇكەڭ شاۋەشەكتە تىلشىلىك ىستەپ ءجۇر ەكەن، بىزگە قوسىلا كەتتى. شاۋەشەكتە كۇندىز-ءتۇنى بىرگە بولىپ جۇردىك. شاعانتوعاي اۋدانىنا بىرگە باردىق. اقىن ءسابيت نيعىمەتجانۇلىنىڭ جاتاعىندا بولىپ، ونىڭ قاماقحاناداعى كەشىرمەلەرىن بىرگە ەستىدىك. ەرتەسى «التىن-ەمىل» اتالتىن گۇڭشىعا (كولحوزعا) باراتىن بولىپ دايىندالىپ جاتقان ەدىك. اۋداندىق حالىق ۇكىمەت كەڭسەسىنىڭ جاۋاپتىسى كولىك جاعدايىنىڭ شەشىلمەي تۇرعانىن ايتىپ قاسىمىزعا كەلدى. ءدال سول كەزدە ايماقتىق گازەتحانانىڭ ورىنباسار باس رەداكتورى اقان بەيقۇتۇلى اعامىزدىڭ جەتىپ كەلمەسى بارما! قاسىندا ءوزى باۋلىپ جۇرگەن 4 شاكىرت ءتىلشىسى بار ەكەن. ولاردا «التىن-ەمىلگە» بەت الىپتى. سونىمەن، اقان اعامىز 3 شاكىرتىن قالتىرىپ «جۇكەڭ كاسىپتەسىم عوي، ال سەندەر قوناقسىڭدار، سەندەردى ال كەتەيىن» دەپ ورازقان اداسپايۇلى ەكەۋىمىزدى بەس كىسىلىك پيكابىنا سالىپ الدى دا ءجۇرىپ كەتتى. جۇكەڭ مەن 3 ءتىلشىنى اۋدان جاۋاپتى بولىپ «التىن-ەمىلگە» جەتكىزىپ قوياتىن بولىپ كەلىسىم بەرگەن. سودان تۇپ-تۋرا ءتۇن ورتاسى بولعاندا جۇكەڭدەر ارەڭ جەتتى. جەتكەندە دە جىرعاپ جەتپەپتى، توپىراققا كومىلىپ وتىرىپ زورعا جەتىپتى. سويتسەك، ءبىز كەتىپ قاس قارايعانشا كولىكتىڭ دەرەگى بولماپتى دا، ابدەن قاس قارايعاندا تورتەۋى «نە بولسادا، تاۋەكەل» دەسىپ «التىن-ەمىل قايداسىڭ!» دەپ جاياۋ تارتىپ كەلە جاتىپ، ءبىر وگىز ارباعا جولىعىپتى دا، سول اربامەن كەلىپتى عوي. ەگەر، جۇنىسپەكتەن وزگە بىرەۋ بولسا، تىلشىلىك سالاۋاتىن كولدەنەڭ تارتىپ-اق جەرلىكتەگى شولاڭ-شوشتىراڭ مانساپتىلردىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ، استىنداعى اتىن بولسا دا ءمىنىپ كەتە بەرەر ەدى عوي، شىركىن! ۇيتكەنى، ءدال سول كەز ءتىلشى دەگەندەردىڭ قاقىرىعى-قايما التىن، تۇكىرىگى تۇيمە التىن بولىپ تۇرعان كەزى ەدى. سونشالىقتى ازاپتانىپ، اق توپىراققا كومىلىپ، ارىپ-اشىپ جەتكەنىنە رەنجىگەندى قويىپ، جۇكەڭ ايناداعى ەكى كوزى عانا جىلتىراپ تۇرعان ءوز وڭىنە ءوزى قاراپ ءماز بول كۇلىپ، «ءبىز-تىلشىلەر، سەندەر سياقتى دايىن اس، دايىن كولىكتى ۇنەمى ۇشىراتا بەرمەيمىز. اش تا جۇرەمىز، توق تا جۇرەمىز، كولىكپەن دە جۇرەمىز، كولىكسىز دە جۇرەمىز، كۇي تالعامايمىز»... دەپ ءبىزدى سىباي قامشىلپ-سىناپ تا الدى.

ءسوز اراسىندا وزدەرىن الىپ كەلگەن ارباكەشىن «ءبىزدىڭ شوفەرىمىز دە وسال جىگىت ەمەس ەكەن، قايتا، سەندەردەن ءبولىنىپ قالعانىم مۇنداي جاقسى بولارما، مىنا جىگىتتەن كوپ جاعدايلاردى ۇعىستىم. بىزگە كەرەگى دە وسى ەمەس پە» دەپ ءوزىنىڭ تىلشىلىگىنە قاتىستى ءبىرىنشى قول ماتەريالعا يە بولعانىن دا ماقتانىشپەن ايتىپ الدى. ايتسا ايتقانداي، جۇكەڭ سول جولعى ساپارىنان بالعانىڭ سابىنداي شىپ-شىمىر «ءتىلشى ەستەلىگىن» جازىپ «تارباعاتاي گازەتىندە» جاريالدى.

«التىن - ەمىلدە» ەكى-ءۇش كۇن ايالداپ، ارالىقتا ءبىز شاعانتوعايدىڭ جيەك گۇڭشىسىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتقان (وندا گۇڭشى مۇشەسى ەكەن) جۇماباي بىلالۇلىنىكىنە باردىق. ەرتەسى جۇمابايدىڭ ءبىر ولەڭى ءۇشىن (جۇكەڭنىڭ جازعان وكتيابر تۋرالى ولەڭىن گۇڭشىداعىلار تەكسەرىپ كورەمىز دەپ الىپ كەتكەن ەكەن) ارنايى گۇڭشىعا باردىق ءارى جۇكەڭنىڭ ولەڭىن الىپ كەتتىك. سول كۇنى جۇنىسپەك مەنىڭ «وتانعا ارناۋ» دەگەن ولەڭىم مەن جۇمابايدىڭ الگى ولەڭىن، ءوزىنىڭ ءبىر حابارىمەن قوسىپ «شىنجاڭ گازەتىنە» جولداپ جىبەردى. ارادا ۇزاق وتپەي مەنىڭ ولەڭىم مەن جۇمابايدىڭ ولەڭى «شىنجاڭ گازەتىنىڭ» ءبىر كۇنگى سانىندا بىرگە جاريالندى. بۇل – جۇمابايدىڭ دا مەنىڭ دە «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنەن» كەيىن تۇڭعىش جاريالنعان تۋىندىلارىمىز ەدى. ال سونداعى گازەت پەن ءبىزدىڭ ارامىزدى جالعاعاندانەكەرىمىز مارقۇم جۇكەڭ بولىپ ەدى.

ءبىزدىڭ سول جولعى تومەنگە بارۋداعى تاعى ءبىر مىندەتىمىز: ىلگەرىندى-كەيىندى ورىستەتىلگەن ساياسي ناۋقانداردا سوققى كورگەن، قاقپايلانعان، الباتى ايداۋدا جۇرگەن قالامگەرلەرىمىزدى تاۋىپ، حال-جاعدايلارىن ۇعىسىپ، امالدىڭ بارىنشا ولاردى قولداپ-قۋاتتاپ، شابىتتاندىرىپ، قايتادان قالام شەبىنە ورالتۋ ەدى. جۇمابايدى دا سول ماقساتپەن ىزدەپ بارعانبىز.

ءبىز «التىن-ەمىلدەن» ءبىر-ءبىر ات ءمىنىپ، بارلىق تاۋىنىڭ جاقسىلىق اسۋىنان اسىپ، بارلىقتىڭ كۇنگەي بەتىندەگى المالىداعى مەنىڭ قايىن اتامنىڭ ۇيىنە كەلىپ 5-4 كۇن تۇردىق. بۇل كۇندەردى ورازقان ەكەۋىمىز كوڭىلدى دەمالىسپەن وتكىزدىك. بىراق، جۇكەڭ توتەنشە قاربالستىقپەن وتكىزدى، دادۇيدىڭ (قىستاق), شياۋدۇيدىڭ (كەنت) دۇيجاڭدارىمەن (باسشىلارى), ەگىنشىلەرىمەن، مالشىلرىمەن، مۇعالىمدارىمەن كەزەك-كەزەك اڭگىمە دۇكەنىن قۇرىپ، ولاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ ابىگەرلەندى دە ءجۇردى. ول جىلدار فوتو اپاراتتىڭ دا تىم از كەزى. ال، سۋرەتكە ءتۇسۋ دەگەنىڭىز – اۋىل ادامدارىنا ءبىرتۇرلى تاڭسىق قۇبىلىس سياقتى سەزىلسە كەرەك. بىرەسە اناۋ، بىرەسە مىناۋ كەلىپ سۋرەتكە ءتۇسىرۋدى وتىنەدى. جۇكەڭ بارىنە دە ماقۇل. «شىرت-شىرت» ەتكىزىپ تارتادى دا جاتادى. «جۇكە، سەنىڭ لەنتاڭ تاۋسىلماي ما؟» دەسەك «ۇندەمە» دەگەندەي كوزىن قىسىپ، جىمىڭ ەتىپ قويادى. سويتسەك، جۇكەڭ ءبارىن دە «كوڭىل اۋلاۋ» ءۇشىن ىستەپ ءجۇرىپتى عوي، ونى كەيىن بىلدىك. «ەندى قايتەم، بىرەۋىن ءتۇسىرىپ، بىرەۋىن تۇسىرمەسەم نە دەپ ويلايدى. سونان سوڭ وتىرىك بولسادا تۇسىرگەن بولىپ ءبارىن دە رازى ەتتىم» دەپ كۇلەدى. ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن، ەر بولسىن، ايەل بولسىن، كادر بولسىن نەمەسە ەڭبەككەر بولسىن، جۇكەڭ بارىمەن دە تەز ءتىل تابىسا بىلەدى ەكەن. مەن ونىڭ وسى ىزگى قاسيەتىن سول جولى ءتىپتى دە تەرەڭ سەزىنگەن ەدىم. مارقۇم ءپاني دۇنيەدەن اتتانعانشا وسى قاسيەتىنە قىلاۋ تۇسىرمەي، وسى قاسيەتىنەن جازباي كەتكەنىنە ەشكىم دە كوز جۇما الماس-اۋ.

جۇكەڭ بەرتىندە باستىق تا بولدى. ەڭ جوعارى عىلىمي اتاق تا الدى. بىراق، ول بۇرىنعى جۇنىسپەك كەيپىن تيتتەي دە وزگەرتپەي ءوتتى. كىسىلىك دەگەن دە، كىشىلىك دەگەن دە بولسا-وسىنداي-اق بولار.

سول بىرگە جۇرگەن كۇندەرىمىز دە مەن جۇكەڭە:

الىس تاستاپ باراسىڭ جيىرمانى،

ە، جۇنىسپەك احۋال قيىندادى.

قىز-قىرقىنعا تيسسەڭ دە قىرعيدايىن،

«جۇكەنىم» دەر ءبىر بيكەش بۇيىرمادى، – دەپ باستالتىن ءازىل ولەڭ جازعان ەدىم. جۇكەڭ دە وسال تۇسپەدى.

كەزدەرىم كوپ لەپىرىپ تىنىستى وتكەن،

كۇندەرىم جوق دۋمانسىز تىنىش وتكەن.

ايەلىڭدى جىلىنا ءبىر كورەسىڭ،

ارتىق سەنىڭ قاي جەرىڭ جۇنىسپەكتەن؟! دەپ ماعان «تويتارىس» جاسادى. ولاي دەيتىنى، مەنىڭ ايەلىم جوعارى مەكتەپ بىتىرە سالىپ وڭتۇستىك شىنجاڭعا «قايتالي تاربيە» الۋعا كەتكەنىنە 5 جىل بولعان. اۋىستىرىپ اكەلە الماي جۇرگەم.

جىلىنا ءبىر-اق رەت بارىپ-كەلۋىمىزگە ءبىر ايلىق رۇحسات بەرىلەدى. جۇكەڭنىڭ ايتىپ وتىرعانى دا سول ەدى. ەكەۋىمىزدىڭ دە ولەڭىمىز تولى اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى تۇرسىن جاپپار ۇيىمداستىرعان، ءبىزدىڭ تولىداعى اۆتورلارمەن باس قوسۋ جيىنىمىزدىڭ قۇرمەتىنە جايىلعان داستارقاندا وقىلعان بولتىن. ول تۇستا توپتى ورتادا ولەڭ وقۋدىڭ ءوزى ءبىرتۇرلى سودەگەي قىلىق سانالتىن-دى. سودان دا بولار، ەكەۋىمىزدىڭ ءازىل ولەڭىمىز بىرتالاي ادامداردىڭ ەسىندە قازىردە بار ەكەن.

سويتكەن جۇنىسپەگىم كەيىن وزىمە كۇيەۋ بولماسى بارما! سودان بىلاي مەن «قايىن اعا» ول «كۇيەۋ» بولىپ، ىشەكتەرىمىزدىڭ قىرىندىسىنا دەيىن بىلىسەتىن جاقىن ادامدار بولىپ كەتتىك. سودان بەرى دە مىنە اتتاي جەلىپ جيىرما نەشە جىل وتە شىعىپتى. وي، زىمىران زامان-اي دەڭىزشى!

جاساعان ورتامىزدىڭ، شۇعىلدانعان كاسىبىمىزدىڭ، ءجۇرىس-تۇرىسىمىزدىڭ، ارمان-تىلەگىمىزدىڭ، كوزدەگەن نىسانامىزدىڭ ۇقساستىعى ءبىزدىڭ توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىنداستىرىپ، دوستاستىرىپ جىبەردى. ال، سودان بەرگى جۇكەڭنىڭ ءومىر كەشىرمەلەرىن مەن بەس ساۋساعىمداي قانىق بىلەمىن. بىراق، ونىڭ ءبارىن وسىنداي ءبىر شاعىن ماقالنى قويىپ، دارداي قوماقتى عۇمىرنامالىق رومانعا سيدىرۋ مۇمكىن بولسىن با؟!

جۇكەڭنىڭ كىسىلىگى، كىشىلىگى، قالتىقسىزدىعى، اقجارقىن اشىق كوڭىلدىلىگى، ۇلت دەمەي، رۋ دەمەي، جەر دەمەي بارلىق اداممەن شىعىسقىشتىعى، سيلاسىمدى بەرەكەشىلدىگى، جۇمىسقا شوگەلدىلىگى، ۇيىمعا ادالدىعى، تۋىس-تۋعان، دوس-جاران، بالا-شاعالرىنا قامقورلىعى، ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، كىشىنى ايالعىش اسىل قاسيەتى، قاراپايىم، قاعىلەز، ءتوزىمدى، ىزدەنگىش ادامدىق ءبولىمىس-ءبىتىمى ت.ب ... ءبارى-ءبارى دە ءتىرى جۇرگەن ءبىزدىڭ دە، بىزدەن قالىپ ءبىر-بىرىنە كىندىك جالعاپ ءوسىپ-ءونىپ جاتاتىن سانسىزداعان ۇرپاقتاردىڭ دا مۇراگەرلىك ەتىپ جالعاستىرىپ، ۇنەمى ۇيرەنەتىن ۇلگىسى بولارىنا ءوز باسىم ءشۇبا كەلتىرمەيمىن. جۇكەڭ قايتىس بولعاننان كەيىن، ونىڭ قارالى قازاسىنا جولدانعان كوپتەگەن تەلەگراممالردىڭ بىرەۋىندە: «ءبىز جۇنىسپەك ءنۇسىپۇلىنىڭ قايتىس بولعاندىعى جونىندەگى قارالى حاباردى ەستىپ قاتتى قايعىردىق. حالقىنا قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەن، اقجارقىن ساقا جۋرناليسىمىزدەن، جاقسى اقىنىمىزدان ايىرىلعانىمىزعا قابىرعامىز قايىسا ەگىلدىك. مەزگىلسىز كەلگەن راقىمسىز قازاعا نالىدىق. امال قانشا، تاعدىر جازمىشىنا شارا جوق... ءولىم اتتى شىندىقتى مويىنداماسقا، قادىرلى ازاماتىمىزدىڭ پانيدەن باقيعا اتتانعانىنا سەنبەسكە امال بولمادى. ءبىز اعا ءتىلشى، مايتالمان رەداكتور، تانىمالى جۋرناليست، ايتۋلى اقىن جۇنىسپەك ءنۇسىپۇلىنىڭ جايدارمان مىنەزىن، ەڭبەك سۇيگىش ەلپەكتىگىن، بارشانى باۋىرىنداي كورەتىن كىشپەيلدىگىن، ادامدىق اسىل قاسيەتىن ساعىنا ەسكە المىز. ەلىنە، تۋعان حالقىنا دەگەن قالتقىسىز ادالدىعى مەن وشپەس مول ەڭبەگىنە قۇرمەت ەتەمىز!» دەلىنىپتى. بۇل ءبىر مەكەمەنىڭ تەلەگرامماسى بولعانىمەن ودان ادامدىق قاسيەتتىڭ ارايلى الۋىن تانىعان سان-ساناقسىز ادامداردىڭ، الەۋمەتتىك، قوعامدىق جىكتەردىڭ، وقىرماندار مەن كاسىپتەستەردىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان شىندىقتىڭ رياسىز داۋىسى مەن قىلاۋ تۇسپەگەن تازا كەيپى جاتقانىن كىم مويىنداماسىن؟!

ەندىگى ءسوزدى جۇكەڭنىڭ ءومىربايانى مەن ەلەۋلى ەڭبەكتەرىنەن ساباقتايىق. جۇنىسپەك ءنۇسىپۇلى 1943 جىلى ناۋىرىز ايىندا قازىرگى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، شاپشال اۋدانىنىڭ التىنبۇلق اۋىلىندا قاراپايىم مالشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول 1950 جىلدان 1956 جىلعا دەيىن شاپشالداعى باستاۋىش، ورتالۋ مەكتەپتەردە وقىعان. 1956 جىلى كۇزدە ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا وقۋعا قابىلدانىپ، ودان 1959 جىلى وقۋ تاۋىسقان. سودان سوڭ شىنجاڭ پەداگوگيكا مەكتەبىنەن تاعى دا ەكى جىلدىق كۋرس وقىپ (مەكتەپ ۇيىمىنىڭ نىسانالى وقىتۋ ۇيعارىمى بويىنشا)  1961جىلى وقۋىن تامامداعان ءارى سول جىلى كۇزدەن باستاپ قوعامدىق جۇمىستارعا ارالسا باستاعان. جۇكەڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە ءوزىنىڭ تىلشىلىك كاسىبىن ءسوز ەتە قالعان ساتتەرىندە حۋاڭ يۋانساي، حى يىن، بۇلانتاي دوسجان، لي موڭ، عاني سارجانوۆ قاتارلى اعا ۇستازدارىن اۋزىنان تاستاماۋشى ەدى. ايتسا ايتقانداي، 1961جىلى گازەتحانا بوساعاسىنان يمەنە اتتاعان ءتۇبىت يەك، شىناشاقتاي قاڭىلتاق بال جىگىتكە العاش جىلى شىراي كورسەتىپ ماڭدايىنان سيپاپ، ونىڭ ۇمىتكە تولى بالعىن ساناسىنا كىسىلىكتىڭ، ادامدىقتىڭ، ازاماتتىقتىڭ، ۇمىتكەرلىكتىڭ، قۇلشىنىستىڭ العاشقى ساۋلەسىن تۇسىرگەن وسى كىسىلەر بولعان ەكەن. وسى ورايدا ايتا كەتەيىن: باياعى دا جۇكەڭ ەكەۋىمىز تاعى دا شاعانتوعايعا بارا قالدىق. ەرتەسى ەرتەرەك دالانى اينالىپ كەلمەك بولىپ كەتكەن جۇكەم، جەردەن جەتى قويان سوعىپ العانداي قۋانا قايتا ورالدى. «وي، نە بولدى؟» دەيىم عوي، «وي، ساكە، جولىمىز بولاتىن بولدى!» دەيدى جۇكەم. «ءيا، ءسات!» دەيمىن. سويتسەم، الگىندە عانا وزىمەن بىرگە تىلشىلىك كاسىپتە بولعان بۇرىن گازەتحانادا بىرگە ىستەگەن ءبىر حانزۋ دوسىنا جولىعىپ قالسا بولدى. ال، ول شاعانتوعاي اۋكومىنىڭ ورىنباسار شۋجيى (حاتشىسى) بولىپ ىستەپ جاتىپتى. سونىمەن، جۇكەڭ دە مەن دە قارىق بولدىق تا قالدىق. ءاپ-ساتتە بارلىق قولايلىلىقتان يگىلىكتەنە باستادىق. الگى حانزۋ جىگىت ءامالياتتا ء(ىز جۇزىندە) جۇكەڭنىڭ العاشقى ۇستازدارىنىڭ ءبىرى ەكەن. بىراق، ۇستاز ەدىم دەپ كەرگىگەن ول جوق، شاكىرت ەدىم دەپ تارتىنشاقتاعان جۇكەڭ جوق، ەكەۋى بال جالاسقان دوستارداي شۇرقىراسىپ تابىسىپتى. ءبىز كەتەر كەتكەنشە، الگى شۋجيىمىز نەشە دۇركىن كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى. سوندا بايقاعام مەن، جۇكەڭنىڭ وزگەلەرمەن تەز ۇيىرلەسكىشتىگىن. كەيىن ۇقسام، جوعارىدا اتى اتالعان حانزۋ تىلشلەر بەرتىندە ۇلكەن-ۇلكەن مانساپتىلار بولىپتى. ولاردى بىلاي قويعان كۇننىڭ وزىندە، جۇكەڭنىڭ بۇلانتاي اعا مەن عاني اعالاردىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەي، قۇرمەتتەپ وتكەنىن مەن دە جاقسى بىلەتىنمىن. جۇكەڭنىڭ ومىردەگى ۇستازدارىنا دەگەن قۇرمەتى راسىندا بولەكشە ەدى.

اقىن ج.ءنۇسىپۇلى جۇبايى بۇللىلمەن داستارقان ۇستىندە ەكەۋ ارا اڭگىمەلەسۋدە.

جۇكەڭنىڭ تىلشىلىك عۇمىرناماسىن ەسكە الار بولساق، مەيلى شىلدەنىڭ مي قايناتار ىستىعىندا بولسىن، مەيلى قاراشا مەن جەلتوقساننىڭ سۇيەكتەن وتەر ۇسكىرىگىندە بولسىن، مەيلى قاقىرعان قاقىرىعىڭ جەرگە مۇز بولىپ تۇسەتىن قاڭتاردىڭ ساقىلداعان سارى شۇناق ايازىندا بولسىن، مەيلى كۇللى تىرلىكتىڭ كوبەسى سوگىلىپ، وزەگى قارايىپ، قارا جەردىڭ ميى مىجىلىپ جاتقانداي تىزەڭە دەيىنگى مۇشەڭدى قويمالجىڭ باتپاقپەن سىلاپ جاتاتىن كوكەكتىڭ كوك وزەك شاعىندا بولسىن جۇكەڭ بارماعان تاۋ-تاس، جۇكەڭ باسپاعان وي-دالا، جۇكەڭ ارالماعان وتار، كەن، كوكتەۋ، كۇزەۋ، اسكەري بازا، مەكەمە، مەكتەپ قالدى ما ەكەن دەشى؟!

اۆتونوميالى رايونداعى پارتيا، ۇكىمەت، حالىق قۇرىلتايى، ساياسي كەڭەس قۇرىلتايلارىنان، جيىندارىنان قۇلداي اۋدان، اۋىلداردا كەزەك-كەزەگىمەن ءوتىپ جاتاتىن جيىنداردان، ماجىلىستەردەن جۇكەڭنىڭ قانشاما كوپ حابارلار، ەستەلىكتەر، اقپارلار جازىپ جاريالعانىن ەسەپتەپ شىعۋدىڭ ءوزى بىرەر ادامنىڭ قولىنان كەل قويارما ەكەن؟! ول ءۇشىن ەلىمىزدە باسىلىم كورىپ جاتقان گازەت-جۋرنالداردىڭ (وعان راديونى قوسىڭىز) 40 جىلدىق تۇپتەمەلەرىن اقتارۋ قاجەت بولتىنى تۇسىنىكتى شىعار!

تىلشىلىك عۇمىرناما دەگەننەن شىعادى. جۇكەڭ تىلشىلىك عۇمىرىن باستاعان كۇننەن تارتىپ، ءوزىنىڭ تىلشىلىك قابىلەتىن جەتىلدىرۋمەن بىرگە، قىرۋار ەرىكتى تىلشىلەردى باۋلىپ، جەتىلدىرگەن اعا ءتىلشى ءارى جەرلىك گازەتتەردىڭ كەمەلدەنۋىنە ءبىر كىسىلىك اقىلىن قوسىپ، دەمەۋشى بولعان، جەبەۋشى بولعان قورمال ازامات ەدى. ەندى تومەندەگى قارالى تەلەگراممالردى وقىڭىزدار!

«ءبىز، ىلەدەگى تىڭ يگەرۋ رايوننىڭ 67 تۋانىنداعى (پولك) قالىڭ ەگىنشى-مالشىلار قاۋىمى ءبىر جاقسى اقپاراتشىمىزدان، جاقسى پەرەزەنتىمىزدەن، اقىنىمىزدان ايرىلدىق... بىراق، ونىڭ قاجىرلى دا قاراپايىم، ءتوزىمدى دە شوگەل كاسىپتىك رۋحى ماڭگىلىك ءبىزدىڭ ۇيرەنۋىمىزگە تاتيدى».

«جۇنىسپەك جولداس تالاي مارتە اۋدانىمىزعا كەلىپ تىلشىلىك ساپاردا بولىپ، ەرىكتى تىلشىلەرىمىزدى باۋلىپ، كوپتەگەن ماقاللار جازىپ ەلدىڭ القاۋىنا بولەنگەن اقكوڭىل، ادال جان ەدى».

«مارقۇم جۇنىسپەك ءنۇسىپۇلى ۇزاق جىل بويى اقپارات، باسپا ءسوز ىستەرىمىزدىڭ گۇلدەنىپ، كوركەيۋىنە ەرەكشە ەسە قوسقان حالقىمىزدىڭ اياۋلى پەرەزەنتى ەدى، ول اتاجۇرتىنىڭ، تۋعان ەلىنىڭ كوڭىلىنەن تەرەڭ ورىن العان»...

«مەن مەكەمەمىز اتىنان كاسىپتەگى تاڭداۋلى ۇستازىمىز جۇنىسپەك اعانىڭ قارالى قازاسىنا قايعىلى سەزىممەن كوڭىل ايتامىن».

«اقىن، جۋرناليست جۇنىسپەك ءنۇسىپۇلىنىڭ قازا بولعاندىعىن ەستىپ قاتتى قايعىردىق. مارقۇم ءتىرى كەزىندە گازەتىمىزدىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە ءاردايىم كومەك قولىن سوزىپ، دەمەۋشى بولىپ كەلگەن ەدى. اقپارات شەبىمىزدەگى وسى ءبىر ارداگەرىمىزدىڭ قۇلاۋى ءبىز ءۇشىن زور جوعالتۋ بولدى».

مارقۇم جۇكەڭنىڭ تىلشىلىك عۇمىرناماسىنىڭ ەندىگى ءبىر ۇلكەن تاراۋى-ارينە، ونىڭ تىلشىلىك جازبالارى، حابارلارى، ەستەلىكتەرى، وچەركتەرى، تىلشىلىك كاسىبى تۋراسىندا جازىلعان عىلىمي ماقاللرى ت، ب لارى قۇرايدى. جۇكەڭنىڭ ءوزى كاسىبى بويىنشا ەڭ جوعارى عىلىمي اتاق الۋى ءۇشىن ءوتىنىش ەتىپ جازعان «جەكە ماتەريالىندا» جوعارىداعى ەڭبەكتەرىنىڭ جالپى سانىن مىڭنان استام دەگەن ەكەن. (ماتەريال 2000 جىلى كوكەكتىڭ 10-جۇلدىزى جازىلىپتى) بالكىم، بۇل سان ەكى دارەجە باعالۋ كوميسسياسى جاعىنان تۇراقتاندىرىلىپ، مويىندالسا كەرەك. ۇيتكەنى، جۇكەڭ سول جىلى قازان ايىندا ەڭ جوعارى «اعا رەداكتور» اتاعىن يەمدەنىپتى. جۇكەڭنىڭ جوعارىداعى ەڭبەكتەرىنەن كەزىندە ءار دارەجەلى سىيلىقتارعا يە بولعان «قارلى القاپتاعى قاجىرلى جاندار»، «وتارداعى وتتار»، «قاردا اشىلعان قارعالداقتار»، «ون التى جىلدان سوڭ»...، «تالاپ تالعاردان اسىرادى»، «بيدە دە بار زاماننىڭ ايبىندارى»، «جەل ءوتى قاعىر كەشەگى، دىر-دۋمان بۇگىن ەسەبى» اتتى وچەركتەرى مەن ەستەلىكتەرىن، «گازەتتىڭ ادەبيەت بەتى جانە ادەبي تۋىندىلار جونىندە وقىرماندارمەن سىرلسۋ»، «اقىندار ايتىسى تۋرالى وي تولعاۋ»، «ءتىلشى مەن تىلشىلىك دايىندىق تۋرالى»، «دىڭ شياۋپيڭ نازارياسى ۇلى تۋىن بيىك كوتەرۋ جانە ونى ىشكەرىلەي ۇگىتتەۋ-اقپارات سالسىنىڭ بۇلجىماس بورىشى» قاتارلى ادەبي، سىن-زەرتتەۋ ماقاللارى ارقالعان الەۋمەتتىك جۇكتەرىمەن قوعامعا جاساعان ىقپالدارىمەن، وقىرماندار اراسىندا تۋدىرعان اسەرلەرىمەن ءىس-جۇزىندىك كاسىپتىك جۇمىستارداعى ونىمدىلىگىمەن وقىرمانداردىڭ جاقسى باعاسىنا، جىلى قابىلداۋىنا يە بولعان تۋىندىلار ەدى. ال، ولاردىڭ ارقايسىسىنداعى تاعىلىمدىق، تاربيەلىك، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەر جونىندە ايالداۋ-بۇل ماقالنىڭ مىندەتى بولماعاندىقتان، ارنايى توقتالمادىق.

اقىن، مارقۇام ج.ءنۇسىپۇلى ۇلى تالعارمەن بىرگە.

دەسەدە، وسى ورايدا جۇكەڭنىڭ 10 نان استام جازبالارى مەن ءوز باسىنىڭ دا تالاي-تالاي باعالاۋلاردا ارت-ارتىنان «وزات قىزمەتشى»، «ۇزدىك پارتيا مۇشەسى»، «ۇزدىك رەداكتور»، «ۇزدىك ءتىلشى» دەگەن داڭىقتى كۋالىكتەرمەن سىيلانىپ وتىرعاندىعىنا (كۋالىكتەرىن كورىپ) ايعاق بولالتىندىعىمدى ايتا كەتۋدى ءجون كوردىم. سونشالىق كوپ ماراپاتتالىپ، سىيلانىپ، داڭق تورلەرىنەن كورىنىپ جۇرسەدە، جۇكەڭنىڭ ءوز اۋزىنان «مەن انانداي بولدىم، نە مىنانداي بولدىم» دەگەن ءبىر اۋىز لەپىرمە ءسوز ەستىمەگەن ەكەنمىن. حالقىمىزدىڭ «جەمىستى اعاشتىڭ باسى قاشان دا تومەنگە قاراي ءيىلىپ تۇرادى» دەگەن دانالىق تۇجىرىمى-انە، سونداي – جۇكەڭ سەكىلدى ازاماتتارىنا قاراتىلسا كەرەك قوي. بىزدە جۇكەڭ سەكىلدى 40 جىل حالىق ءۇشىن تەر توككەندى قويىپ، تيتتەي ءبىر ءىستى ءساتتى تىندىرار بولسا، جاڭا عانا جۇمىرتقالعان ءشىبي سەكىلدى «قو... قو...  قوقاقتاپ» اينالانى باسىنا كوتەرەتىن الوكپە، بوسپەلەر ازبا؟! جىلت ەتكەن وراي تابىلسا بولدى، ءوزىن بازارعا سالىپ كورسەتكىسى، ماقتانعىسى، قامپيىپ العىسى كەلىپ تۇراتىندار ازبا؟! بولشاقتا بولعىسى كەلەتىن، كۇندەر وتكەن سايىن تولىسىپ، ىرلەنگىسى كەلەتىن جاستار مەن جاسقوسپىرىمدەردىڭ وسى باستان ساقسىنا جۇرەتىن ءبىر قاداسى دا مىنە وسى دەر ەدىم. كىشىلىكتىڭ ءوزى-ناعىز كىسىلىك، كىسىلىگى جوق ادامنان نە كۇتەرسىڭ!

جايشىلىقتاعى جاعدايدا، العاش جولىققان كىمدە-كىم جۇكەڭنىڭ سىرتقى بىتىمىنە، ءسوز الپەتىنە، ءجۇرىس-تۇرىسىنا، قيمىل-ارەكەتىنە قاراپ ونىڭ شەكەسى، مىنەزى، كوڭىل شاناعى تار ادام بولۋى كەرەك دەپ مولشەرلەۋى مۇمكىن. ءامالياتتا، ول مۇلدە ولاي ەمەس ەدى. سوزىمە دالەل رەتىندە ءوز كوزىممەن كورگەن بىرنەشە ءىستى ايتا كەتەيىن:

سول 70-ءشى جىلداردىڭ ءىشى،  بىز ساۋاننىڭ بورتىنكو اۋىلىنا بارا قالدىق. مارقۇم قاجەت جاقاننىڭ ۇيىندە وتىرعانبىز. ءبىر ۋاقىتتا داستارقان باسىنا ماسالاڭداۋ ءبىر جىگىت كەلىپ وتىردى دا، ىلە-شالا ءجون سۇرادى. ءجونىمىزدى قاجەت تانىستىردى. سول-اق ەكەن الگى جىگىت ورنىنان قارعىپ تۇرىپ «ۇرى جۇنىسپەك سەنبىسىڭ؟» دەمەسى بارما. ال، جۇكەڭ ونىڭ ءسوزىن كاپەرىنە الماعانداي جىميىپ: «ءيا، جىگىتىم، نەمەنەڭدى ۇرلاتىپ ەدىڭ ماعان؟» دەدى. «سەن XX تىڭ ولەڭىن ۇرلعانسىڭ، ماعان ونىڭ ءوزى ايتتى» دەيدى اناۋ. سول-اق ەكەن، جۇكەڭ ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى-اي كەلىپ. «اپام دا اڭ-تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭ» دەگەندەي جۇكەڭنىڭ مىنا قىلىعىنا مەن دە، قاجەت تە، اۋەلى الگى ماسالاڭىمىزدىڭ ءوزى دە اڭ-تاڭ بولىستىق. سويتسەك، الگى جىگىت «جۇنىسپەكتىڭ ولەڭىن دوربىلجىندەگى XX ۇرلاپ الىپتى» دەگەن حاباردى تاعى دا ماسالاڭداۋ كەزىندە ەستىسە كەرەك قوي. ال، ونىڭ «ماعان ونىڭ ءوزى ايتتى» دەگەنى ءوز قالتاسىنان قوسىپ العان وتىرىگى بولىپ شىقتى. ەگەر، سول ارادا جۇكەڭنەن باسقا بىرەۋ بولسا، ءتىپتى مەن بولسام دا الگى جىگىتكە «وتتاپسىڭ، شىق ۇيدەن» دەر ەدىك. ول ءسوزدى ارادا قاجەت مارقۇم ايتىپ تا سالعان. بىراق، تاعى دا جۇكەڭ «ەستىگەن قۇلاقتا ايىپ جوق» دەپ ءبارىن جايماشۋاقتاتىپ تاستاپ ەدى. كەيىن ءساتى ءتۇسىپ مەن دوربىلجىندە جۇكەڭمەن بىرگە الگى ولەڭىن ۇرلاعان جىگىتكە دە كەزىگىپ قالسام بولدى. ۇرلانعان جۇنىسپەكتىڭ «التىنبۇلاق» دەگەن ولەڭى ەكەن. ال، ۇرلاۋشى «التىنبۇلاقتى» ءدوربىلجىننىڭ XX دەگەن جەر اتاۋىنا عانا وزگەرتىپ جاريالعان ەكەن.

ەكى گازەت تە جۇكەڭدە بار بولتىن. الگى جىگىتكە، «مىناۋىڭ نە سويقان، قاراعىم-اۋ» دەسەم، قىزارماي بۇيرەگى بۇلىك ەتپەي، بەتىمە تىگىلىپ قاراپ ءتۇرىپ: «سىزدەردەن ءوستىپ ۇيرەنبەسەك بولما؟!» دەپ ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتەدى، نە داۋا؟ جۇكەڭ تاعى دا قارقىلداپ كۇلدى دە قويدى. الدىندا قاجەت تە مەن دە وسى ۇرلانعان ولەڭ تۋرالى ماقالا جازساق دەسكەنبىز. وعان جۇكەڭ «وعان بولا جۇيكەلەرىڭدى جۇقارتىپ قايتەسىڭدەر، وندايلارعا ايتقان سىندارىڭنىڭ ءوزى داري ما ەكەن؟» دەپ ۇنامادى.

تاعى ءبىر جولى ۇمىتپاسام 1972 جىلدىڭ قىسى بولار. ءبىز شاۋەشەكتە بىرگە بولا قالعانبىز. ايماقتا گۇڭشىدان جوعارعى باسشىلردىڭ كەزەكتى ءبىر شۇعىل جيىنى اشىلىپ جاتقان. جۇكەڭ تىلشىلىك ىستەپ جيىندا جۇرگەن. ءبىر كۇنى جۇكەڭ جاتاعىما كەلدى. «ساكە، زامانبەك دەگەن شۋجيدى تانيمىسىز، ءسىزدىڭ اۋداندىكى ەكەن» دەيدى. «تانىعاندا قانداي، ءبىزدىڭ گۇڭشىنىڭ شۋجيى» دەيمىن. «ءوزى قىزىق ءارى قىرسىقتى ادام ەكەن. جيىندا سويلەگەن ءسوزىن الايىن دەپ بارسام، بەرمەي قويدى» دەيدى. «نەگە؟» دەسەم، «بىلمەيمىن» دەيدى. سونىمەن زامانبەك شۋجيعا بارامىن عوي. زاكەڭ ايتادى: «قايدان بىلەيىن ساكە، جۇدىرىقتاي ءبىر بالا الكوبە شاقتا ءتىلشى ەدىم، سويلەگەن ءسوزىڭىزدى الا قويسام دەيدى. قوياننىڭ ءوزىن كورىپ قالجاسىنان ءتۇڭىل دەگەندەي، انانىڭ سىرتقى توپانىنا قاراپ، ءتىلشىمىن دەگەنىنە سەنبەدىم» دەيدى. ەگەر، وزگە ءبىر ءتىلشى بولسا، زامانبەك اقساقالعا قايتا قايىرىلىپ بارعاندى قويىپ، ونى قاتىستى باسشىلارىنا جامانداپ، كەلىستىرىپ سوكتىرەر ەدى. بىراق، زاكەڭنىڭ قىلىعىنا جۇكەڭ تيتتەي دە ءىش جيمادى، قايتا سودان بىلايعى كۇندەردە زاكەڭمەن جاقسى تانىسىپ، سىيلاسىپ ءوتتى.

اقىن ج.ءنۇسىپۇلى كەنجە قىزى شۇعىلامەن بىرگە.

جۇكەڭمەن مەنىڭ ەڭ سوڭعى ىستەس بولعانىم  1999 جىلى ۇرىمجىدە ولكەلىك اقىندار ايتىسى وتكىزىلگەن كەز بولدى. ەكەۋىمىز ءبىر جاتاقتا جاتتىق. كوپ-كوپ ءسىر شەرتىستىك. اقىندار ايتىسىنىڭ كۇندەلىك بارىسىندا باعا بەرىسىپ، جورامالدار جاساسىپ، الداعى كۇندەردە ايتىس جونىندە ارناۋلى جازىلتىن ماقالمىز جونىندە وي ءبولىسىپ جۇردىك. مەن قىرىق نەشە مايدان ايتىسقا تۇسەتىن اقىندار مەن تەرمەشىلەردى، كۇيشىلەردى ساحىناعا شاقىرۋ ولەڭدەرىن جازۋمەن ابىگەر بولدىم دا، جۇكەڭ الدا جازىلتىن ماقالمىزعا «شيكىزات» توپتادى. ءسويتىپ، مەن قالام تەربەپ، جۇكەڭ قاسى-كوزىن جوندەگەن «قۋات بولىپ اقىل-وي سانامىزعا، جىر تويى ءوتتى ءدۇبىرلى قالامىزدا» دەگەن وچەرك ماقالامىز «شىنجاڭ گازەتىنىڭ» سول جىلعى 8-قىركۇيەك كۇنگى سانىنىڭ ءبىر جارىم بەتىندە نەداۋىر تولىعىمەن جاريالندى. سوڭىنان، وسى ماقالمىز جايىندا ءبىرتالاي حاتتار مەن تەلەفونداردى تاپسىرىپ الدىق. ولاي بولتىنى ايتالمىش ماقالادا اقىندار ايتىسىنىڭ بۇكىل بارىسى تانىستىرىلۋمەن بىرگە ايتىسىنىڭ زاڭدىلىقتارى ايتىس اقىندارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى جونىندە دە نەداۋىر ساۋاتتى تاعىلىمدار بايىمدالعان ەدى.

جۇكەڭ ءوزىنىڭ 40 جىلدىق اقپاراتشىلىق عۇمىرىندا ادەبي جاسامپازدىقپەن دە شۇعىلدانعان قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى. ءوزىنىڭ پوەزيالىق ساپارىن سوناۋ الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا «اڭشى»، «ىلە وزەنى»، «اۋىل كوركى»، «دارىگەر قىزعا»، «جاڭا جۇرت»، «كوكتەم» قاتارلى ولەڭدەرىمەن باستاعان اقىن عۇمىرىنىڭ سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن بىرنەشە ءجۇز ولەڭ، تولعاۋ، 10 نان استام باللادا، داستان جازىپ 1982 جىلى ءوز وقىرماندارىنا «بالاشىق» اتتى العاشقى جىر جيناعىن ۇسىنعان ەدى. ەندى جۋىردا شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان «جاستىق شاق» اتتى ولەڭدەر جيناعى جارىق كوردى. ول پوەزيا جاسامپازدىعىمەن قوسا، پروزا جانرىمەن دە اينالىسىپ 1999 جىلى «ءۇش تامشى» اتتى اڭگىمە-وچەركتەر جيناعىن باسپادان شىعاردى. ول جانە ۇيعىر حالقىنىڭ ايگىلى جازۋشىسى زوردۇن سابىردىڭ «ىزدەنۋ» اتتى رومانىن قازاق تىلىندە سويلەتكەن قارىمدى قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى.

جۇكەڭنىڭ كەزىندە ايتۋىنشا ءارى ونىڭ كاسىپتەس ساپتاستارىنىڭ ءار داۋىردەگى جەتەكشىلەرىنىڭ راستاۋىنشا، ونىڭ اقپارات سالسىندا وتكەن 40 جىلدىق عۇمىرىنىڭ از دەگەندە تورتتەن ءبىر بولەگى تومەندە-نەگىزگى ساتىلردا وتكەن ەكەن. ال، ءۇيلى-باراندى بولعاننان كەيىن دە ونىڭ تۇرمىستىق شارت-جاعدايى تىم شىركىن-اي بولماعانىن بۇكىل ەل-ءجۇرت بىلەدى. ول العاش توي جاساعاندا يان-انلۋداعى ءبىر جەكەنىڭ اينالسى ون شارشى مەترگە دە جەتە قويمايتىن اياداي ۇيدە وتىرعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە يگىلىكتەنگەن قازىرگى ءۇيى دە بەلگىلى.

اقىن ج.ءنۇسىپۇلى ۇلكەن قىزى جاننامەن بىرگە.

بىراق، مەن سونشالىق ارالاس-قۇرالاس وتكەندە جۇكەڭنىڭ ءوز باسىنا جاسالۋعا ءتيىستى قامقورلىقتار مەن يگىلىكتەر جونىندە ءبىر اۋىز ءتىل قاتقانىن بىلمەيدى ەكەم. ول انە سونداي قاجىرلى، قاراپايىم، كومپىس، قاناعاتشىل اسىل ازامات ەدى. جۇكەڭ – 1996 جىلدان تارتىپ ءبىر ءبولىمنىڭ جۇمىسىن باسقاردى. وسى 6 جىلدا ول ۇيىمنان بىردە ءبىر كۇن جەكە جۇمىسىنا بولا رۇقسات الماعانىن ايتىپ ەدى. راس ەكەن، ال، كاسىپتىك قىزمەتكە جاستاپ، ءوزىنىڭ جەكە جۇمىستارىن تىندىرا جۇرگەن كەزدەرى بولعان دا شىعار. ارينە، ول جولدى عوي!

مارقۇم جۇنىسپەك باسقالارعا باۋىرمال، ءوزىم دەگەنگە وزەگىن جۇلىپ بەرەتىن دوسقا ادال، مەيىرىمدى جان ەدى. سوندىقتان دا بولار، ءۇرىمجىنى قويىپ، الىس ايماقتارداعى ارالاساتىن دوستارىنىڭ توي-تومالاق، ءولىم-جىتىمدەرىنەن قالماۋشى ەدى. ءبىر جىلى قىستا جۇكەڭدەر بىزدىكىنە سوعىم باسىنا كەلىپ وتىرعان، اياق استىنان ساۋانداعى قاجەت جاقاننىڭ قاتىناس شىرعالاڭىنا دۋشار بولعان حابارى كەلدى. «قايتەمىز؟» دەگەندەي مەن ونىڭ بەتىنە قاراپ ەدىم. ول «بارايىق»! دەپ شورت بەكىمگە كەلدى. ەرتەسى ءبىز پويىزبەن ساۋانعا باردىق، ءبىزدىڭ بارعانىمىزعا قاجەتتىڭ 80 نەن اسقان اناسى ىرىمقان اپامىز، 70 كە جۋىقتاعان اعاسى قوشاندار، قاجەتتىڭ بالا-شاعاسى ەرەكشە قۋانىپ كوزدەرىنە جاس الىپ، راقمەتتەرىن ايتىستى. جۇكەڭنىڭ قاجەتپەن دوستىعى ءتىپتى ەرەكشە ەدى. مارقۇم قاجەت تە ءجوپ-جونكى ادامداردى كوزىنە ىلە قويمايتىن وركوكىرەكتەۋ جىگىت ەدى. بىراق، سول قاجەت سوناۋ 70 جىلداردان تارتىپ ولە-ولگەنشە جۇنىسپەككە سيىنىپ، جۇنىسپەكتى ۇستاز ءتۇتىپ ءوتىپ ەدى. سونان دا بولار، قاجەت جۇنىسپەكتىڭ ءبىرتالاي ولەڭدەرىن جاتقا بىلەتىن. بۇل جاعدايدى وسى كۇنى ساۋاندا زەينەتتە جۇرگەن ورىنعازى اقىن ابدەن بىلەدى.

كەيىن ءبىز قاجەتتىڭ شەشەسىنىڭ ولىمىنە دە، قاجەتتىڭ ولىمىنە دە بىرگە باردىق. مەن بىلگەندە ءۇش ايماقتاعى اتى تانىمال اقىن-جازۋشىلاردان (جاس تالىمگەرلەردە از ەمەس) ۇرىمجىگە كەلە قالعاندارىنىڭ جۇكەڭە، جۇكەڭنىڭ وتباسىنا سوقپاي كەتەتىندەرى كەمدە-كەم ەدى. ۇيتكەنى، جۇكەڭ سولاردىڭ بارىمەن تاتۋ-ءتاتتى، بەرەكەلى، سيلاسىمدى وتىسكەن ەدى. ال، بارا قالسا سولاردىڭ ءبارى دە جۇكەڭدى توبەلەرىنە حان كوتەرەتىن-ءدى. سويتكەن جۇنىسپەگىمىزدىڭ ماڭگى ورالماس ساپارعا اتتانىپ كەتكەنىنە دە مىنە ءبىر جىل بولىپتى. جىلدىق-سىقتادىق، ەڭىرەدىك، كۇرسىندىك! بىراق، ونى قايتا ورالاتا المادىق. وتباسىنداعى، كەڭسەسىندەگى ونىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ بوس قالدى. قوعامدىق ورتاداعى ونىڭ جارقىن بەينەسى ەندى كوزىمىزگە كورىنبەس بولدى. امال قانشا، بارىنە دە كوندىك، كونبەسكە شارا نە؟ بىراق، جۇنىسپەكتىڭ اتى وشپەدى، ورنى وڭالدى. «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن ءوسى عوي دەستىك. كوزى تىرىسىندە جۇكەڭنىڭ اتى قالمايتىن «شىنجاڭ گازەتىنىڭ» بەتتەرىندە ەندى مىنە جۇنىسپەكتىڭ ۇل-قىزىنىڭ اتى شىعىپ جاتىر. ارينە، ولارمەن بىرگە جۇكەڭنىڭ دە اتى وقىرماندارىنىڭ اۋزىنا يمانداي ۇيىرىلەتىن شىعار؟! وسىعان دا شۇكىرلىك!

دەسەدە، مەن جۇكەڭمەن بىرگە وتكەن 30 جىلدىق عۇمىرىمنىڭ ەڭ اقىرعى جىلىنىڭ ورنى تولماس وكىنىش ارقالاتىپ كەتەرىن مۇلدە ويلماعان ەكەنمىن. اسىرەسە، ايىقپاس ىندەتتىڭ القىمىننان الىپ، جان ازابىن ابدەن تارتىپ جاتقان كۇندەرىندە جۇكەڭمەن ۇزاق-ۇزاق بىرگە بولا الماعانىما، اشكەرە سەزدىرمەسەم دە ەپتەپ-سۋىرتپاقتاپ قالجىڭعا جاستاپ بولسادا ونىڭ كوڭىل تۇكپىرىندەگى ارىز-ارماندارىن ازدا بولسا ۇعىپ قالماعانىما قاتتى وكىنەمىن. ۇيتكەنى 2001 جىلى جەلتوقساننىڭ سوڭىنان 2002 جىلى كوكەكتىڭ ورتاسىنا دەيىن ءوز دەنەمە دارىعان ىندەتتىڭ ازابىمەن الىسىپ جاتىپ، مەن جۇكەڭنىڭ قاسىنا دا بارا المادىم. سوليدا، اۋرۋحانا توسەگىندە جاتسام دا جۇكەڭنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، رۋحاني جاقتان ازدا بولسا سەرپىلتۋدى ەسىمنەن شىعارمادىم. سونىمنىڭ ايعاعى وسى ولەڭىم ەدى. ولەڭ ءوزىم ەمحاناعا كىرىپ ەكى اپتادان كەيىن جازىلعانىن. سياسى قۇرعاماي تۇرىپ تەلەفوندا جۇكەڭە وقىپ بەرگەنىمدى بالا-شاعالارى، ىنىلەرى ابدەن بىلەدى. ماقتانعانىم ەمەس، وسى ولەڭىمە جۇكەڭ ەرەكشە رازى بولدى. مارقۇمنىڭ كوڭىلىن سۇراي بارعان جاقىندارىنا مەنىڭ وسى ولەڭىمدى وقىتىپ جاتقانىن كەيىن ەستىدىم.

مارقۇم ج.ءنۇسىپۇلى، دوسى، وسى ماقالانىڭ اۆتورى اقىن ءسالي سادۋاقاسپەن بىرگە.

ەندى مەن جۇكەڭنىڭ ارۋاعىنا باعىشتاعان دۇعام رەتىندە ماقالىمدى وسى ولەڭىممەن اقىرلاستىرۋدى ءجون كوردىم.

بولنيتسادان حات

(ج.ءنۇسىپۇلىنا)

ەندى-ەندى كەڭىگەندە تىنىس-دەمىڭ،
جولشىباي بولدىرماۋعا ءتيستى ەدىڭ.
وسكەندە مارتەبەڭ مەن سالاۋاتىڭ،
نە بولدىڭ جانى تازا جۇنىسپەگىم؟

سەزىمسىز سوقىر، مىلقاۋ، ەسالاڭ با؟
جۇكەم-اي نە جازىپ ەڭ جاساعانعا.
ازابى اۋرۋدىڭ قارا تاستاي،
الدىمەن باتادى ەكەن دوس ادامعا!

ەرتەدەن جۇرەگىڭدى تۇسىنگەمىن،
ءدال مەندەي قادىرىڭدى ءتۇسىندى ەلىم.
سوعان دا، كوڭىل سۇراي بارعانىمدا،
ەزىلىپ كەتتى-اي ساتكە ءىشىم مەنىڭ.

كۇشەيىپ داۋىلىڭ دا، نوسەرىڭ دە،
جەتكەندە ۇشپاعىڭا وسى ومىردە.
توسىن دەرت قويماسا ەگەر ءجىپسىز بايلاپ،
جاتارما ەڭ بالنيتسانىڭ توسەگىندە.

شابىتتىڭ اۋىزدىعىن ءبىر كۇن الماي،
شاۋىپپىز ءبىر كۇن مۇنداي، ءبىر كۇن ونداي...
قايناعاڭ قالدى جاتىپ، ءۇشىنشى رەت،
بارۋعا ءوز قاسىڭا ۇلگىرە الماي.

تۇرعاندا كوكىرەكتە ءبىر شىبىن جان،
تانباپپىز ۇلى ومىرگە قۇلشىنۋدان.
امال نە، جازىمىش مەنى جولبارىستاي
جىمىپ كەپ الىپ ۇردى ۇرشىعىمنان.

جانعاندا تىرلىكتەگى ەڭبەگىمىز،
كوپ ەدى كورگەننەن دە كورمەگىمىز.
بىراقتا، مىناۋ سۇركەي تاۋقىمەتكە،
وسى ما مويىن سۇنىپ كونبەگىمىز؟

ەڭبەكسىز تەگىن كەلگەن جوق-تى اسىمىز،
نە كوردى تاعدىر دەگەن «قاقباسىمىز».
قۇلازىپ كوشكەن جۇرتتاي از-اق كۇندە،
ءبىز جوقتا جۇدەي قاپتى-اۋ وتباسىمىز.

قاباقتان قاسىرەتتىڭ بۇلتى ىعىسىپ،
ءجۇرۋشى ەك مارە-سارە كۇلكى قۇشىپ.
قاراشى! ەندى ۇل-قىزدار جاۋتاڭدايدى،
تورعايداي قىرعي كورگەن ءۇرپيىسىپ.

قايتپاعان قايرات پەنەن قاجىرىمىز،
جاندار ەك جاراسىمدى ءازىلىمىز.
ءجۇز ويلاپ مىڭ تولعانىپ تابا المادىم،
نە ەكەنىن جاراتقانعا جازىعىمىز؟

توعىسقان ارمان، تىلەك، قۇشتارىمىز،
سوندىقتان شىعۋشى ەدى كۇشتى ءانىمىز.
ءبىز ءۇشىن جۇرت قامىقسا، كۇلەرى شىن،
قىزىلكوز، كورە الماعان دۇشپانىمىز.

كوركەۋدە، قۋىس قۋراي، بوز وكپەنىڭ،
بىلەمىن، سىرتىمىزدان ءسوز ەتكەنىن.
قىڭسىلاپ قىزىل ءيتى قىزعانىشتىڭ،
سۇمداردىڭ تىرنارى حاق وزەكتەرىن.

يت ۇرمەك، ىلىنگەندە باسىڭا ءبۇلت،
ە ،جۇكە، وعان بولا جاسىمايىق!
دوستىقتىڭ قۇدىرەتىن اسىرايىق،
بىزدەرگە بارىنەن دە وسى لايىق.

باۋلىعان باتىرلىققا ەل-انامىز،
ەرتەڭگە بۇگىنگىمىز بولدى اڭىز.
قايراي ءتۇس قيىندىققا قىلىشىڭدى،
از كۇندە-اق ورتامىزعا ورالامىز.

بالايمىن جاقسىلىققا جۇرت اڭىسىن،
يلايىم باسىڭنان تەز بۇلت ارىلسىن!
جاسايمىز ءالى تالاي اقىن جۇكە،
وتباسى، جارىمىز بەن ۇرپاق ءۇشىن!

13 قاڭتار 2002 ج.

ءسالي سادۋاقاس

اۆتوردىڭ وتىنىشىمەن توتەشەدەن اۋدارىپ پورتالعا دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz