«جىبەك جولى» قىتايدىڭ ەجەلگى استاناسى چاڭاننان (قازىرگى سي-ان) باستالىپ، قحر-نىڭ شىڭجاڭ جانە ورتا ازيا ەلدەرى ارقىلى تاياۋ شىعىسقا، ودان ارى باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە جالعاساتىن كەرۋەن جولى.

بۇل اتاۋدى العاش عىلىمي اينالىسقا تۇسىرگەن 19 عاسىرداعى  گەرمانيا عالىمدارى ف. فون ريحتھوفەن بەن ا. ھەرمان  ەدى. VI عاسىردان باستاپ ەلىمىزدىڭ سىرداريا مەن ءتاڭىرتاۋ باعىتتارى بويىنشا قىتاي جىبەگى مەن ءشايىن ارتقان تۇيە كەرۋەنى ساپارىن جالعاستىرىپ وتىرعان. كەيىندەپ باتىس پەن شىعىستى جالعايتىن قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرىن باسىپ وتەتىن جاڭا باعىتتار اشىلا باستادى.

ۋاقىت وتە كەلە «جىبەك جولى» تەك ساۋدا جولى بولىپ قانا قويماي، باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ ءوزارا الماسۋى، اسەر ەتۋى ءۇشىن ۇلكەن ءرول وينادى. باعزى زامانداعى قىتاي، ءۇندى، مىسىر، گرەك-ريم، ۆاۆيلون، ورتا ازيا وركەنيەتتەرى ءبىر-بىرىمەن توعىسىپ، كەمەلدەنە ءتۇستى. كىرىككەن وركەنيەت اسەرىنەن جاڭا دىندەر، جاڭا اعىمدار پايدا بولدى. ادامزاتتىڭ جاراتىلىستى تانۋداعى تۇيسىگى،  تانىمى، سەنىمى دىنگە،  عىلىمعا جول اشتى. بۋددا، حريستيان،  يسلام قاتارلى دىندەر دۇنيەگە كەلدى. ءدىندى ماقسۋت ەتكەن ادامزات بايلىقتىڭ سيمۆولىنا اينالعان التىن-كۇمىس ەكەنىن تانىپ، سول ءۇشىن جان الىپ، جان بەرىستى. سونىمەن، الىپ يمپەريالار دۇنيەگە كەلدى. XIII عاسىردان باستاپ مۇحيت جولى اعىلعاننان كەيىن قۇرلىقتاعى «جىبەك جولىنىڭ» ىقپالى بىرتىندەپ السىرەي باستادى.

وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىندا كەڭەس وداعى ىدىراپ، ورتا ازيا ەلدەرى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ سىرتقى،  ىشكى ساياساتتا وزدەرىنە ىڭعايلى، تاۋەلسىز، دەربەس باعىت ۇستانا باستادى. سونىمەن، قازىر 80 ميليوننان استام حالقى ، 3,882,000 شارشى شاقىرىم تەرريتورياسى بار الەمدەگى ۋران قورىنىڭ 20, مۇنايدىڭ 17,2, تابيعي گازدىڭ 7 پايىزىن ۇستايتىن، سونىمەن بىرگە كومىر وندىرىۋدە 10-شى، ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرىۋدە 19-شى ورىندا تۇراتىن تۋىسقان ەلدەر بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ نازارىن اۋدارا باستادى.

2014 جىلى قىتاي توراعاسى سي تسزين-پين استاناعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلىپ  ن. نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسكەندە تۇڭعىش رەت قۇرلىقتاعى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىن ورتاعا قويدى. سول تاريحي وقيعاعا دا مىنە ون جىل تولىپ وتىر. وسى بارىستا ازيا، ەۆروپا جانە افريكاداعى 150-دەن استام ەل تارام-تارام تەمىر جولدار جەلىسى، جوعارى قارقىندى كۇرە جولدار جانە تەڭىز-مۇقيتتار ارقىلى ءبىر-بىرىمەن بارىس-كەلىس جاساپ، ەكونوميكاسىن دامىتىپ وتىر.  باتىس پەن شىعىستى، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى جالعاستىرىپ ەۋرازيا كىندىگىنە ورنالاسقان قازاقستان ەۆروپاعا باراتىن جەر ءۇستى تاسىمال ءترانزيتتىنىڭ 85 پايىزىن ءوز اۋماعىنان وتكىزە الاتىن مۇمكىندىككە يە بولدى. سوڭعى 15 جىلدا ەلىمىز وسى ماقساتقا ارناپ 35 ميلياردتان استام قاراجات ءبولدى. سونىڭ ارقاسىندا ليانيۋگانداعى قازاق-قىتاي لوگيستيكالىق ورتالىعى، «قورعاس» قۇرعاق پورتى، باتىس قىتاي-باتىس ەۆروپا ترانزيتتىك ماگيسترال،  قىتايدان يرانعا باراتىن تەمىر جول ءدالىزى قاتارلى مەگەجوبالار ىسكە قوسىلدى. بىلتىر قر پرەزيدەنتىنىڭ جولداۋىندا كولىك جانە سۋ ىستەرى سىندى ەكى مينيسترلىك قۇرىلاتىن بولدى. الداعى ءۇش جىلدا ەلىمىزدە 1300 شاقىرىم جاڭا تەمىر جول سالىنادى. باقتى-اياكوز باعىتىن تۇتاستىراتىن تەمىر جول قۇرلىسى مەن باقتى، قالجات قۇرعاق جاڭا پورتتارى قۇرلىسى جوسپارعا ەندى. قازاقستان مەن قىتاي ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتىن دامىتۋ جونىندەگى ۇكىمەتارالىق  كەلىسىمگە قول قويدى. سونداي-اق «تسيفرلىق جىبەك جولى» جانە زياتكەرلىك ىقپالداستىقتىڭ جاڭا مودەلىن قۇرۋ تۇرالى دا ۋاعداستىلىققا قول جەتكىزىلدى.

ەلىمىز بەن قىتاي ماڭگىلىك ستراتەگيالىق دوستىققا قول كويىپ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستىڭ وتىز جىلدىق التىن ءداۋىرىن باستان وتكىزدى. وسى بارىستا ەكى ەلدىڭ اراسىن ەكى مۇناي، ەكى گاز ماگيسترال جالعاپ جاتىر. يندۋستريالىق ءوندىرىستى دامىتۋعا ارنالعان قىتايدىڭ ەلىمىزدەگى 57 ءىرى جوباسى بىرتىندەپ ىسكە اسىپ جاتىر. بىلتىردان باستاپ تمد كەڭىستىگىندە قازاق-قىتاي اراسىندا تۇڭعىش رەت ۆيزاسىز بارىس-كەلىس كەلىسىمى كۇشىنە ەنىپ،  ەكى ەل ازاماتتارى مەن كاسىپكەرلەرىنە ۇلكەن مۇمكىندىك،  قولايلىلىق تۋعىزدى ينتەرنات ساۋداسىنىڭ جاپپاي ەتەك الۋى پوچتا سالاسىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرا ءتۇستى. ەلىمىزدىڭ «kaspi bank» قىتاي نارىعىنا شىقتى، ءسويتىپ كاسىپكەرلەردىڭ تاپقان-تايانعانىن اقش دوللارىنىڭ قىرىق قۇبىلعان كۋرسى جەپ قوياتىن قاۋىپتەن قۇتىلدى. پاندەميانىڭ الدى-ارتىندا قىتايدىڭ ماشينا جاساۋ ونەركاسىبى ارزان باعا، ساپالى ونىمىمەن قازاقستان جانە بۇكىل تمد نارىعىنا ءوز الەۋەتىن ايگىلەسە، قازاقتىڭ ۇن، سۋسىن، ءسۇت، ەت، ءتاتتى تاعام، بال، كۇنباعىس مايى قاتارلى تازا ەكولوگيالىق جاسىل ونىمدەرى شىڭجاڭ جانە ىشكى قىتاي نارىعىنا زور سۇرانىسقا يە بولدى.

قىتاي ەكونوميكاسى قكپ-نىڭ  1978 جىلى 11 سەزد 3 پلەنۋمىنان كەيىن قابىلداعان اشىق ەسىك ساياساتىنان بەرى ورتاشا جىلدىق ءوسۋ قارقىنى 8,9 %-عا جەتىپ، ەل ەكونوميكاسى 47 ەسەگە ءوسىپ الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ءوندىرىس وشاعىنا اينالدى. سوڭعى ون جىلدا قىتاي الەمدىك ەكونوميكالىق وسۋگە قوسقان ۇلەسى 30%-دان اسىپتى. پاندەميادان كەيىندە جالپى ەكونوميكالىق ءوسىم 5%-دى قۇراپ وتىر. بولاشاقتا ەكى ەل اراسىندا اۋىلشارۋاشىلىق، تۋريزم،  عارىش، جەر قويناۋى بايلىقتارىن وڭدەۋ، جاساندى ينتەللەكت، كۆانتتىق كوممۋنيكاتسيا، ءبىلىم، مەديتسينا سالاسىندا سەلبەسىپ،  بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىكتەرى مول بولىپ تۇر.

ەكى جىلدان بەرى استانانىڭ باستاماسىمەن «وا-پليۋس» فورماتىنداعى جاڭا ديالوگ پايدا بولىپ العاشقى باس قوسۋىن ەلىمىزدىڭ باس قالاسىندا وتكىزدى. سودان بەرى وسى فورماتتاعى فورۋم توعىز رەت ءوتتى. سونىڭ ءبىرى «وا-قحر» ۇلى جىبەك جولىنىڭ باس بەكەتى سيان قالاسىندا ءوتتى. مىنە، بۇل ءدىلى، ءدىنى، ءداستۇرى توعىسقان ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ بىرگە كۇش جۇمىلدىرۋ ارقىلى الەم الدىنداعى سالماعى ارتا تۇسكەنىن ايعاقتايدى ءارى بايىرعى «جىبەك جولىنىڭ» جاڭا داۋىردەگى ماڭىزى مەن ءمانىن ارتتىرا تۇسەدى.

2024 جىلى تامىزدىڭ 8 كۇنى استانادا وتكەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ باس قوسۋىنداعى قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق: «جاڭعىرۋعا جانە وزىق بىلىمگە ۇمتىلۋمەن قاتار، ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى ۇمىتپاۋ جولى - ورتالىق ازيانىڭ دامۋ باعدارى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ايماق جاڭارىپ جاتقان حالىقارالىق جۇيەنىڭ دەربەس ءارى ىقپالدى مۇشەسىنە اينالىپ كەلەدى. بۇگىنگى حالىقارالىق گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ ەۆروازياداعى ورتالىعى رەتىندەگى ءرولىمىزدى نىعايتۋدى كوزدەپ وتىرمىز».

ەجەلگى «جىبەك جولىن» جاڭعىرتۋ ماقساتىنداعى قىتاي ەلىنىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى مۋحيتتان الىس ورنالاسقان تۋىسقان ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ مۇددەسىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. سوندىقتان دا باتىس پەن شىعىستى جالعاپ وتىرعان تۋىسقان ەلدەر مىنا كۇردەلى حالىقارالىق جاعدايدا ءوزارا سەلبەسە وتىرىپ، ءوز مۇددەلىرىنىڭ ۇدەسىنەن شىعا بىلەدى دەپ سەنەمىز.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz