سونىمەن، اقش پرەزيدەنتىنىڭ كەزەكتى سايلاۋى ءوز مارەسىنە جەتىپ قالدى (جەرگىلىكتى زاڭدارعا سايكەس كەيبىر شتاتتاردا داۋىس بەرۋ قىركۇيەكتە باستالىپ كەتكەنىن بىلەمىز). سايلاۋدىڭ ناتيجەسىن بىرنەشە ساعات نەمەسە بىرنەشە كۇن نە اپتا كۇتۋگە بولاتىنىن وتكەن ناۋقاندار كورسەتكەن ەدى. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق.

ازىرشە ماعان وسى كۇندەرى ءجيى قويىلىپ جاتقان: «قازاقستانعا ترامپ پەن ءحارريستىڭ قايسىسى دۇرىس؟» دەگەن سىڭايداعى ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسايىن.

ارينە «ءبىز قايدامىز، اقش قايدا: مۇحيتتىڭ ار جاعىندا، ون مىڭ شاقىرىم شالعايدا جاتقان ەلدىڭ بىزگە نە قاتىسى بار؟» دەپ، قىسقا جاۋاپ بەرۋگە بولار ەدى.

الايدا، بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ەشبىر ەل الەمدىك ساياساتتان تىس تۇرا المايدى. ال اقش بولسا، دۇنيەجۇزىلىك ساياساتتا ءوز ورنىن ويىپ العان الپاۋىت.

جىلىنا 4 ميللياردتاي دوللار قۇرايتىن ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى قۇرامىنداعى ەكسپورت پەن يمپورت تا، وكىنىشكە وراي، بىرجاقتى، ياعني ءبىز سول باياعى شيكىزات شىلاۋى رولىندەمىز: قازاقستان اقش-قا مۇناي (ەكسپورتتىڭ 48 پروتسەنتى), فەرروقورىتپا (ەكسپورتتىڭ 38 پروتسەنتى), كۇكىرت، فوسفور، تانتال، مىرىش، ۋران، بيداي ەكسپورتتاسا، اقش بىزگە اۆتوكولىك، ەت، ءدارى-دارمەك، ۆاكتسينالار جانە ءارتۇرلى تەحنيكا ساتادى.

مەنىڭشە، ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى تازا ەكونوميكالىق نەگىزدە بولعاندىقتان، سايلاۋ قورىتىندىسى وعان اسا كوپ اسەر ەتپەيدى: اقش ازىرشە  شيكىزاتىمىزعا كەز كەلگەن پرەزيدەنت تۇسىندا ءزارۋ بولماق.

ال باسقا سالالاردى الساق، جاعداي تومەنگىدەي.

الەم ەكونوميكاسى، سونىڭ ىشىندە، قازاقستان دا اقش ۆاليۋتاسى – دوللاردىڭ باعامىنا تاۋەلدى. ول، ەڭ الدىمەن، يمپورتتىق تاۋارلاردىڭ باعاسىنا وڭ نە كەرى اسەر ەتەدى. ول ءۇشىن اقش-تىڭ ىشكى نارىعىنىڭ، سونىڭ ىشىندە، باعالى قاعازدار نارىعىنىڭ جاعدايىنا كوپ نارسە بايلانىستى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، حارريس ۇسىنعان باعدارلامالار جۇزەگە اسسا، بۇل نارىق ترامپ ساياساتىنا قاراعاندا مىعىمدىراق بولماق. ول بولسا، دوللاردىڭ تۇراقتىلىعىنا سەپتىگىن تيگىزبەك. ال دوللار كۇشىنە مىنگەن سايىن دامۋشى ەلدەردىڭ ۆاليۋتالارى قانداي جاعدايدا بولاتىنىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر.

قازاقستان ەكونوميكاسى تەلىنىپ قالعان مۇناي باعاسىنا ترامپتىڭ قىتايدان يمپورت تاريفتەرىن 60 پروتسەنتكە، باسقا ەلدەردەن يمپورت تاريفتەرىن 20 پروتسەنتكە كوتەرۋ ۇسىنىسى، ءسوزسىز، اسەر ەتپەك. ونداي قادام الەمدىك ەكونوميكا دامۋىن ءبىرشاما تەجەپ، مۇنايعا دەگەن سۇرانىستى ازايتپاق.

مۇنايعا قاتىستى ءحارريستىڭ ساياساتى ەكىۇداي. ءبىر جاعىنان، بۇل سالانىڭ ينفراقۇرىلىمىنا بايدەننىڭ تۇسىندا بەكىتىلگەن باعدارلاماعا ساي بەس جىلدا 1,2 تريلليون دوللار جۇمسالماق، الايدا حارريس، سونىمەن بىرگە، «جاسىل ەكونوميكانى» بەلسەندى تۇردە جاقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى، مۇنىڭ ءوزى ءداستۇرلى قۋات كوزدەرىن دامىتۋعا ءوز اسەرىن تيگىزبەك.

ۇجىمدىق باتىستىڭ سانكتسيالارىنىڭ استىندا قالعان رەسەيلىك ەكونوميكاسىنا ءبىزدىڭ ەكونوميكا ءجىپسىز بايلانعانى بەلگىلى. ترامپ «سانكتسيالاردى جەڭىلدەتەمىن نەمەسە ءتىپتى جويامىن» دەيدى، حارريس بولسا، وعان قارسى. وسىدان بارىپ، وسى ەكى ۇستانىمنىڭ قايسىسى جەڭەدى، جانە ول قازاقستان ەكونوميكاسىنا قانداي ىقپال ەتەتىنىن تۇسىنە بەرىڭىز.

بۇل تۇستا ۋكرايناداعى سوعىستىڭ ودان ءارى جالعاسۋى نە دوعارىلۋى دا كوپ جاعدايدا اقش-تىڭ رەسمي پوزيتسياسىنا بايلانىستى ەكەنىن ۇمىتپايىق. ترامپتىڭ رەسەيگە بۇيرەگى بۇرىپ تۇرعانى بەسەنەدەن بەلگىلى، ول «سوعىستى ءبىر كۇندە توقتاتا الامىن» دەدى، ال حارريس بولسا، ۇجىمدىق باتىستىڭ قالىپتاسقان قاتاڭ ساياساتىن جالعاستىرماق نيەتتە ەكەنىن مالىمدەدى.

وسى ەكى كوزقاراس (قايسىسى بيلىك باسىنا كەلۋىنە بايلانىستى) رەسەي مەن ۋكراينامەن تىعىز بايلانىستاعا قازاقستاننىڭ دا سىرتقى ساياساتىنا، اراسىنداعى قارىم-قاتىناسىنا ءوز اسەرىن تيگىزىپ، ەلىمىزدىڭ گەوساياسي ۇستانىمى مەن الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ىقپالدى ورتالىقتارىمەن بايلانىسىنا ءتيىستى تۇزەتۋلەر ەنگىزۋى مۇمكىن.

ساياساتتا «تۇراقتىلىق» دەگەن ۇعىم بار. شىنىن ايتۋ كەرەك، ترامپتىڭ ونە بويىنداعى قاسيەتتەر سونداي تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى بولا المادى. ءوزىن بار جەردە دومينانت سەزىنەتىن دونالد مىرزانىڭ ءدوڭايباتى اقش-تىڭ حالىقارالىق الاڭداعى ابىروي مەن بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرگەنى دە راس. ءيا، ىشكى ساياساتتا ول امەريكاندىقتارعا جاعاتىن ءبىراز باستاما كوتەردى. الايدا سىرتقى ساياساتتا ول قانشاما جىلدار بويىنا قالىپتاسىپ قالعان گەوساياسي تۇراقتىلىق پەن الەمدىك ارحيتەكتۋرانى كۇرت وزگەرتتى، ءوز ەلىنىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارمەن بايلانىسىن باسەڭدەتتى، كەيبىرىمەن ءتىپتى ات قۇيرىعىن كەسىستى. مۇنىڭ ءبارى سول ۇيىمدارعا مۇشە بوپ وتىرعان قازاقستاننىڭ دا اقش-پەن قارىم-قاتىناسىن وزىنشە رەتتەمەك.

شەتەلدە، سونىڭ ىشىندە، اقش-تا قازاقستاندىقتار دا ەڭبەك ەتىپ، ناپاقا تاۋىپ جۇرگەنى بەلگىلى. سول سەبەپتى انتيمميگرانتتىق كوزقاراس ۇستانعان ترامپ جەڭسە، سول جاقتاعى ءبىزدىڭ اعايىننىڭ جاعدايى قيىنداپ كەتۋى ءلازىم. بۇل تۇيتكىل اقش-تا ءبىلىم الىپ جۇرگەن قازاق جاستارىنا دا ءوز سالقىنىن تيگىزۋى مۇمكىن.

ەلىمىزدىڭ قوعامدىق ومىرىنە كەلسەك، ءحارريستى پرەزيدەنتتىككە ۇسىنعان دەموكراتيالىق پارتيانىڭ تۇعىرناماسىندا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە دەموكراتيا، ادام قۇقى، ءسوز بوستاندىعى، پىكىر الۋاندىعى، زاڭ ۇستەمدىگى سەكىلدى ىرگەلى قاعيداتتار مەن حالىقارالىق دەمكوراتيالىق ينستيتۋتتاردى قولداۋ تالاپتارى جازىلعان. ياعني، حارريس جەڭسە، ورتالىق ازيادا، سونىڭ ىشىندە، ءبىزدىڭ ەلدە اقش-تىڭ وسى باعىتتاعى گۋمانيتارلىق جوبالارى مەن باعدارلامالارى ورنىعا تۇسەدى دەگەن ءسوز، ترامپتىڭ ونداي ماسەلەلەرگە كوڭىل بولۋىنا ەش قۇلقى جوق سىقىلدى.

ارينە، پرەزيدەنت دەگەن لاۋازىمنىڭ ورنى مەن وكىلەتتىگى بولەك. الايدا اقش سەكىلدى مەملەكەتتى باسقارۋ تەتىگى ءبىر عانا پرەزيدەنتتىڭ اشسا، الاقانىندا، جۇمسا، جۇدىرىعىندا دەپ ەشكىم ايتا المايدى. ول ەلدە بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك بار ەكەنىن دە ۇمىتپايىق. سەنات پەن كونگرەسس كەز كەلگەن پرەزيدەنتتى ءتاۋباسىنا كەلتىرە الادى. سوت پەن پروكۋراتۋرا ءتىپتى ولاردى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتا الاتىنىن كەشەگى كلينتون مەن بۇگىنگى ترامپ تۇسىندا دا كورىپ جاتىرمىز. بۇگىندە ساراپشىلار ول جاقتىڭ پارلامەنتىن «قاق جارىلعان كونگرەسس» دەپ اتاپ جاتىر، ويتكەنى ول جاقتاعى پارلامەنتتىڭ ءبىر پالاتاسى دەموكراتتاردىڭ، ياعني حارريس پارتياسىنىڭ، يەلەگىندە بولسا، ەكىنشىسى رەسپۋبليكاشىلاردىڭ، ياعني ترامپ پارتياسىنىڭ قولىندا (بۇل جولى كونگەرسمەندەر تولىعىمەن، سەناتورلاردىڭ ۇشتەن ءبىرى قايتا سايلانىپ جاتىر). سول سەبەپتى اسا ماڭىزدى ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋدا ءبىر-بىرىنە قارسىلاس ەكى پارتيا كومپروميسكە كەلىپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولادى. ول جاعىن دا ەسكەرىپ وتىرايىق.

ەڭ باستىسى سول: باسقا ەلدەردىڭ پرەزيدەنتتەرى كەلەر، كەتەر، ال قازاقستان بولسا، ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باسىم-باعىتتارىنان اينىماي، تۇلعاارالىق ەمەس، مەملەكەتارالىق كەلىسىم-شارتتارى، مىندەتتەمەلەرى نەگىزىندە، ەشكىمگە دە جالتاقتاماي، ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى دە تۇبەگەيلى ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋ جولىندا دەربەس ساياساتىن جۇرگىزە بەرۋى كەرەك!

Abai.kz