قىستىڭ كوزى قىراۋ بولدى. ال الاقانداي جەر ءۇشىن اراشا سۇراپ، جانايقايىن ايتقان «راحات» بازارىنىڭ كاسىپكەرلەرى وتكەن جۇمادا باق وكىلدەرىن بازارعا شاقىردى. جاعدايدى كوزبەن كورسەتتى. جەرگىلىكتى باسشى-قوسشىلارعا (الماتى اكىمدىگى مەن جەتىسۋ اۋدانى اكىمدىگىنە) كۇپتىكوڭىل كاسىپكەرلەر ءتۇرلى قىسىمدار مەن قۋدالاۋلاردىڭ باستالىپ كەتكەنىن ايتتى.

7 جىلدىق كۇرەس: باسشىلار حالىقپەن نەگە قىستا كۇرەسۋگە قۇمار؟

الماتىداعى باراحولكا اتالىپ كەتكەن الىپ بازارلار كەشەنىنىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان «راحات» بازارىنىڭ داۋى جالعاسىپ كەلە جاتقانىنا 7 جىل بولدى. بازار جەرىنە العاشقى كوزى تۇسكەن اكىم – باۋىرجان بايبەك ەدى. زاڭدا «جەردى پايدالانۋدىڭ ارتىقشىلىق قۇقى» بار بولسا دا، «قولىنان كەلىپ، قونىشىنان باسىپ»، جەردى الماق بولدى. سونداعىسى بازار ورنىنا جاھاز فابيريكاسىن سالاتىنىن ايتتى.

بىراق، ونىسىنان تۇك ونبەدى. «راحات» بازارىنان كاسىپكەرلەرى سوتتا جەڭدى. بايبەك جەڭىلدى. دەسە دە، «راحات» بازارىنىڭ جەرى ءۇشىن تالاس توقتاعان جوق. بايبەك اكىمدىكتەن كەتتى. قازىرگى تاعدىرى جۇرتقا ءمالىم. ال ول جيھاز فابريكاسىن سالادى دەگەن كومپانيانىڭ بار-جوعى بەلگىسىز (بالكىم بار دا شىعار).

بايبەكتەن سوڭ، الماتىعا ەكى اكىم اۋىستى. ءبىرى باقىتجان ساعىنتاەۆ ەدى. ول «راحات» بازارىنىڭ داۋىس اينالىپ وتۋگە تىرىستى. ال ەربولات دوساەۆتان «راحات» كاسىپكەرلەرى راقىم كورگەن جوق.

ەندى مىنە، قىس ءتۇسىپ، دالا سۋعان كەزەڭدە «راحات» بازارىنىڭ كاسىپكەرلەرىنە الماتىداعى اۋدانارالىق مامانداندىرىلعان ەكونوميكالىق سوت شەشىم شىعارىپ، ورىندى بوساتۋ تۋرالى حابارلاما جىبەرە باستاعان.

«قازاق بيلىگى قىس تۇسسە قاراپايىم حالىقپەن الىسۋدى نەگە ادەت قىلدى؟»، - دەپ اشىنعان كاسىپكەرلەر بىزگە جانايقايلارىن جەتكىزدى. ءبىز ەگجەي-تەگجەيلى تىڭدادىق...

مۇردەنىڭ ۇستىنە قانداي ساياباق سالماق؟

يلسيار وسپانوۆا، كاسىپكەر:

– ۇزاق جىلداردان بەرى «راحات» بازارىندا جۇمىس جاساپ كەلەمىز. كەمى 15 جىلدان استى. بالا-شاعامىز وسى جەردە ءجۇرىپ ءوستى. بۇگىن جينالعاندار – مۇنداعى اشىنعان حالىقتىڭ جارتىسى عانا.

ءبىزدىڭ جانايقايىمىزدى بارلىق تەلەارنالار ءتۇسىردى، سايتتار جازدى. ءبىزدىڭ سۇرايتىنىمىز بىرەۋ عانا، ول – اكىمدىك ءبىزدى جايىمىزعا قالدىرسىن! ءبىزدىڭ ءارى قاراي جۇمىس جاساۋىمىزعا، تىرشىلىك ەتۋىمىزگە، دامۋىمىزعا كەدەرگى كەلتىرۋدى دوعارسىن! ءبىزدىڭ وسى جەردە جۇمىس جاساپ، وتباسىمىزدى اسىراۋىمىزعا، بازارىمىزدى دامىتىپ، ساۋدا ورتالىعىنا اينالدىرۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرسىن!

ءبىز بارلىعىن ءوزىمىز جاسايمىز. ساۋدا ورنىن دا سالامىز، باۋ-باقشاسىن دا جاسايمىز. زامان تالابىنا ساي بازار سالا الامىز. ۇكىمەتكە الاقان جايمايمىز!

اكىمدىك: «مۇنداي ساياباق سالامىز»، دەيدى. مۇردەنىڭ ۇستىندە نەعىلعان ساياباق؟ وسى جاقىن جەردە بەيىت بار. ونان سوڭ: «سكۆەر سالىنادى»، دەيدى. قايداعى سكۆەر؟ بۇل جەردىڭ اينالاسى تولعان بازار! ەڭ اۋەلى مۇندا: «جيھاز فابريكاسى سالىنادى»، دەگەن. ونىسى دا كۇلكىلى. داۋ باستالعالى-بەرى ولاردىڭ سىلتاۋى سان رەت وزگەردى. تۇپكى ماقساتتارى بەلگىلى. ەشقانداي دا فابريكا، ەشقانداي دا ساياباق نەمەسە سكۆەر سالىنبايدى. ماقساتتارى جەردى تارتىپ الۋ. سونان سوڭ، باسقا بىرەۋلەرگە ساتادى. ولار مۇندا بازار سالادى. بۇل بەسەنەدەن بەلگىلى دۇنيە. ال ءبىز شە؟ ءبىز دالادا قالامىز با؟

نەگە بيلىكتەگىلەر قاراپايىم ادامداردى ويلامايدى؟ ءبىز ءومىر بويى وسىندا تۇرىپ كەلەمىز. وسىندا كاسىبىمىزدى جاساپ، مەملەكەتكە سالىعىمىزدى تولەپ وتىرمىز. زاڭدى كاسىپكەرمىز. نەگە بىزگە قولداۋ جاساۋدىڭ ورنىنا، ءبىزدى تۇرتپەكتەپ جاتىر؟ سىزگە پارك كەرەك پە؟ پرەزيدەنت پاركىنە بارىڭىز، 28 پانفيلوۆشىلار پاركىنە بارىڭىز. تاۋ جاقتى ارالاڭىز. ال بۇل جەر بازار. اينالا تولعان بازار!

مۇندا قازىر 220-250 كاسىپكەر بار. ارقايسىسىنىڭ وتباسى بار، ساتۋشىلارى ت.ب. جۇمىسشىلارى بار. مىڭداعان ادام وسى بازاردان نان تاۋىپ وتىر. ءبىزدىڭ ءومىرىمىز وسى جەردە ءوتىپ جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ ءومىرىمىز! مۇنداعى ءاربىرىمىز ۇلكەن ءبىر وتباسى بولىپ كەتتىك.

اكىمدىك بىزگە كەلىپ، «شىق تا شىققا» سالعاندا نەگە قاراشا حالىقتىڭ جاعدايىن ەسكەرمەيدى؟ بىلەمىز، وزدەرى بىلىققا باتىپ وتىر. ورىنباسارلارىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس تە قوزعالعان. ال ءبىز شە؟ ءبىز كەرىسىنشە، قازاقستاندىقتاردى قولداۋدا الدىمىزعا جان سالمايمىز. سۋ تاسقىنى كەزىندە دە ءبىزدىڭ بازاردىڭ ۇجىمى قانشاما دۇنيە جيناپ، تاسقىننان زارداپ شەككەن وڭىرلەرگە جىبەرىپ جاتىرمىز...

ءبىز قازىر اۋىر جاعدايدامىز. باسقا جاققا بارىپ كۇن كورە المايمىز. بىزگە باسقا بازارلاردان ورىن ىزدەپ اۋرە بولماسىن. ءبىزدى جايىمىزعا قالدىرسىن. ءبىزدىڭ بارلىعىمىزدىڭ ساتىپ الۋشىلارىمىز وسى جەردە. مەن باسقا جەردەن ساۋدا ورنىن اشايىن دەسەم، 20-40 مىڭ دوللار كەرەك. ونداي اقشا سىزدە بار شىعار، مەندە جوق! ءبىز ءبىرىنشى سوتتى جەڭىپ شىقتىق. سۋديا ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدىڭ دۇرىستىعىن قولدادى. ال كەيىنگى سوتتار اكىمدىكتىڭ جاعىنا شىقتى.

ءبىزدى بازارىمىزدان ايىرۋ - ۇيىمىزدەن، ومىرىمىزدەن ايىرۋ!

ۆيتالي كۋزمينىح، كاسىپكەر:

– مەن وسى بازاردا ساۋدا جاساپ، كاسىپپەن اينالىسىپ جۇرگەنىمە بيىل 25 جىل بولدى. ءالى وسىندا كاسىپكەرمىن. مەنىڭ بارلىق بەلسەندى عۇمىرىم وسى بازاردا ءوتتى. بۇل بازار مەنىڭ ەكىنشى ءۇيىم.

اۋەلى، تەحنولوگيالىق شاڭ-توزاڭىمەن قوسا، ءبىزدىڭ بازاردىڭ ورنىنا جيھاز فابريكاسىن سالماق بولىپ شىقتى. ولارىنان تۇك شىقپادى. ءبىز قۇقىعىمىزدى سوتتا قورعاپ، جەرىمىزدى الىپ قالدىق. اكىمدىك، جيھاز فابريكاسىن سالۋ ويىنان قايتتى. ەندى اكىمدىك سكۆەر سالامىز دەپ، جۇلقىنىپ وتىر. بىرنەشە شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان كىلەڭ بازاردىڭ ورتاسىنا قايداعى سكۆەردى سالماق؟ تۇسىنەمىن، قوعامدىق دەمالىس ورنى كەرەك شىعار. بىراق، بازار كەشەندەرى ورنالاسقان جەردە ەمەس قوي. قالانىڭ ىشىنە سالسىن. بۇل جەرگە جۇرت دەمالۋ ءۇشىن ەمەس، ساۋدا جاساۋ ءۇشىن كەلەدى.

ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدى قوس تاراپتان - وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك جاقتان قىسىپ، قازىر ءبىزدىڭ بازاردىڭ اۋماعى 1 گەكتار جەردى عانا قۇرايدى. ماقۇل، ولار مۇندا اعاش ەگىپ، سكۆەر جاساپتى دەيىك. ول مۇندا ونە مە؟ جوق. مىسالى قاراڭىز: «ادەمنىڭ» ار جاق، بەر جاعىنا 1 مىڭ ءتۇپ اعاش ەكتى. سول اعاشتاردىڭ 70 پايىزى قۋراپ قالدى. سەبەبى، بۇل جەردىڭ گەوگرافياسى ساياباق سالۋعا كەلمەيدى.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – ەكونوميكالىق سوت ءبىزدىڭ بىرنەشە كاسىپكەرگە ورىندى بوساتۋ تۋرالى حابارلاما جىبەردى. الماتىنىڭ ەكونوميكالىق سوتى ءوزى شەشىم شىعارىپتى. بىراق، ءبىز جوعارعى سوتقا شاعىمداندىق قوي. ءىس جوعارعى سوت قاراۋىندا. ءالى سوت باستالعان جوق. سوندا، الماتىنىڭ ەكونوميكالىق سوتى جوعارعى سوتتى پىسقىرماي ما؟

ءبىز كۇرەسىپ جاتىرمىز. بۇل كۇرەستىڭ جالعاسىپ جاتقانىنا 7 جىل بولدى. ءبىز قازىر جوعارعى سوتتىڭ شەشىمىن كۇتىپ وتىرمىز.

اكىم بىزبەن نەگە كەزدەسپەيدى؟

ايبار البەكوۆ، كاسىپكەر:

– اكىمدىك اي سايىن ءوز قىزمەتكەرلەرىن بىزگە جىبەرىپ، بازاردى بوساتۋدى تالاپ ەتۋدە. ولار ءار جولى كەلىپ: «ەرتەڭ ورىندى بوساتىڭدار»، دەپ تالاپ ەتىپ كەتەدى. ءسوزىمىزدى تىڭدامايدى دا.

بىزگە جەرىمىزدى بەرىڭدەر! ءبىز مۇندا ساۋدا ورنىن زامان تالابىنا ساي ەتىپ سالىپ، اكىمدىك ەككىسى كەلەتىن اعاشتاردى دا ءوزىمىز ەگەمىز. ءبىز ول اعاشتاردى ەگىپ قويماي، كۇن سايىن ولاردىڭ كۇتىمىن ءوزىمىز جاسايمىز! ءبىز مۇندا الدەقاشان زاماناۋي ساۋدا ورنىن سالىپ تاستار ەدىك. رۇقساتىمىز جوق.

اكىمدىكتىڭ، باسشىلاردىڭ توتەدەن كەلىپ، ورىندى بوساتىڭدار دەۋىنىڭ ءوزى اقىماقتىق قوي. ءبىز سوتتا دا ءوزىمىزدىڭ وي-پىكىرىمىزدى، كوزقاراسىمىزدى ايتايىق دەپ باردىق، جينالىپ. ءبىزدى تىڭداعان جان بولمادى. ءسوز دە بەرمەدى.

ماقۇل، ەڭ بولماعاندا اكىممەن كەزدەسۋ دە وتكىزبەدى. اكىممەن كەزدەسۋ وتكىزسە، ءبىز سول جەردە دە ءوز ۇسىنىسىمىزدى ايتار ەدىك. بىراق، بىزبەن جولىققىسى كەلەتىن، ءبىزدىڭ جانايقايىمىزدى ەستىگىسى كەلەتىن بىردە-ءبىر باسشى تابىلماي تۇر.

راس، ولار ەرتەڭ بۇل جەرگە اعاش ەگەدى. ونىسى كەلەر جىلى-اق قۋراپ قالادى. سوسىن شە؟ سوسىن بۇل جەردى وزگە بىرەۋلەرگە ساۋدا ورنىن سالۋعا ساتىپ جىبەرەدى. سول باياعى جەمقورلىق سحەماسى. باسقا تۇك تە ەمەس.

سوتتاردىڭ ءوزى تۇسىنىكسىز. اۋداندىق سوتتى ءبىز جەڭدىك. قالالىق سوتتى ولار جەڭدى. ەندى جوعارعى سوتقا شاعىمداندىق. سوتتاردىڭ ءوزى باستاعان ءىستى اياقسىز قالدىرۋدا. ال اكىمدىك ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرگە كەلىپ، ەسكەرتۋ تاراتقاندا نەگە سۇيەنىپ وتىر؟ قانداي زاڭعا؟ قانداي سوتتىڭ شەشىمىنە سۇيەنۋدە؟ سوت ءالى جالعاسىپ جاتىر. اقىرعى شەشىم ءالى شىققان جوق. ءبىز زاڭ ۇستەمدىگى بار مەملەكەت ەمەسپىز بە؟ ەندەشە اكىمدىك نەگە زاڭنان اتتاپ وتىر؟

ءتۇرلى قىسىمداردان سوڭ اۋرۋ بولىپ جاتىرمىز...

پاۆەل كۋپين، كاسىپكەر:

– بىزدەگى گالينا يۆانوۆنا دەگەن كاسىپكەر وسىنداي تۇرتپەكتەۋلەردەن قازىر جۇرەگى اۋىرىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇستى. 2 وپەراتسيا جاسالدى. مۇندا قالاي جۇمىس جاساۋعا بولادى؟ ءبىزدى قۋالاپ جاتىر. مەندە بارلىق قۇجاتتار بار. ينفاركت بولعانىن، 2 وتا جاسالعانىن راستايتىن قۇجاتتار بار. بۇعان كىم جاۋاپ بەرەدى؟ بىزگە ءاردايىم ءتۇرلى تۇسىنىكسىز قاعازدار جولداپ، ورنىمىزدان قۋىپ جاتىر.

اكىمدىك ءبىزدى قورقىتىپ-ۇركىتۋگە كوشتى...

يمينجان مارۆانوۆ، كاسىپكەر:

– قازىر بۇل بازاردىڭ بەلسەندىلەرىنە ورىندى بوساتۋ تۋرالى حابارلامالار جىبەرىپ جاتىر. نەگە بەلسەندى سويلەپ، باس كوتەرىپ جۇرگەن ازاماتتارعا جىبەرۋدە؟ سەبەبى – قورقىتۋ. ماعان: «ورنىڭدى دەرەۋ بوسات»، دەيدى. قانداي زاڭمەن بوساتۋىم كەرەك؟ كىمنىڭ شەشىمىمەن بوساتۋىم كەرەك؟ ونى ەشكىم تۇسىندىرگەن جوق. ءبىزدىڭ كوبىمىز زاڭگەر ەمەسپىز. ءبىز ادۆوكات تا ەمەسپىز. قاراپايىم ساۋداگەرلەرمىز. ال اكىمدىك وسى قاعازبەن ءبىزدى قورقىتىپ-ۇركىتىپ جاتىر.

ءبىز مەملەكەتىمىزدى جاقسى كورەمىز. زاڭدارىن سىيلايمىز. ال بۇل جەردەن بىزگە جەر بۇيىرماسا، ءبىز قايدا بارۋىمىز كەرەك، ايتىڭىزدارشى؟ ءبىز ەشكىنىڭ ەشتەڭەسىن ۇرلاپ وتىرعان جوقپىز. ءبىز ءوز ورنىمىزدى، ءوز كاسىبىمىزدى قورعاپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ تىلەك بىرەۋ عانا – ءبىزدىڭ جەرىمىزدى، بازارىمىزدى قالدىرسىن!

بۇل جەردە بۇرىن كومىر بازاسى بولعان. بۇل جەرگە قانشا اعاش ەكسەڭ دە، ونبەيدى! سەبەبى، جەردىڭ بارلىعى كومىر. بۇل جەرگە بىزدەن باسقا ەشكىم شىدامايدى. اعاش تا شىدامايدى! مەن 1997 جىلدان بەرى وسى بازاردامىن. ءبىز كۇرەسەمىز. ءبىز ەشقايدا كەتپەيمىز.

بازاردان كەتسەم مەنىڭ 6 بالامدى ۇكىمەت اسىراي ما؟

سەرىك مولداباەۆ، كاسىپكەر:

– ءبىزدىڭ بازارعا اكىمدىكتەن كەلىپ، ءتيىسىپ جاتىر. 5 ادامعا ورىندى بوساتۋ تۋرالى حات جولدادى. بۇل زاڭسىز! قاراپايىم حالىق، ەرتەڭ قايدا بارامىز؟ ءبىز ەشكىمگە الاقان جايىپ، ۇكىمەتتەن كومەك سۇراپ وتىرعان جوقپىز. ادال ەڭبەگىمىز. زاڭدى كاسىبىمىز. سالىقتى ۋاقىتىلى تولەپ وتىرمىز. مەنىڭ وسى بازاردا ىستەپ كەلە جاتقانىما 20 جىلعا جۋىقتادى. 6 بالام بار. بۇل جەردەن كەتسەم، 6 بالامدى ۇكىمەت اسىراي ما؟  قىس كەلدى. دوللار ءوسىپ جاتىر. اينالا قىمباتشىلىق. بۇل بازاردى جايىنا قالدىرسىن!

جاعدايىمىز سوعىس بولىپ جاتقان ۋكراينامەن تەڭ بولدى!

توكەن ادوڭعاروۆا، كاسىپكەر:

– مەن زەينەتكەرمىن. مۇگەدەكتىگىم تاعى بار. مەن «راحات» بازارى العاش اشىلعان كەزدەن بەرى وسى بازاردا جۇمىس جاساپ كەلەمىن. جەتىسۋ اۋدانىنىڭ اكىمدىگى بۇكىل قالادان سكۆەر سالاتىن باسقا ورىن تاپپاي قالدى ما؟

مەن بارلىق سوتقا قاتىسقانمىن. بۇل جەر 1 گەكتارعا تولمايدى. وسى جەردەگى 250 كاسىپكەرگە وسى جەردى كوپ كورىپ تۇرسىڭدار ما، جەتىسۋ اكىمدىگى؟ ءار جولى كەلىپ ساۋداگەرلەردى قورقىتاسىڭدار. 48 ادامنىڭ 5-ەۋىنە ەكونوميكالىق سوت حابارلاما جولداپ، ورىندى بوساتۋىن تالاپ ەتۋدە. ول سوتتىڭ شەشىمى نەگىزسىز. اي سايىن كەلىپ: «ەرتەڭ بوسات»، دەپ قورقىتىپ كەتەدى.

ءبىزدىڭ جارىعىمىزدى دا ءوشىرىپ تاستادى. كەشىرىڭىز، جاعدايىمىز سوعىس بولىپ جاتقان ۋكراينانىڭ جاعدايىنداي بولدى. گەنەراتورمەن وتىردىق. ءبىزدىڭ جەرىمىزگە تيىسپەڭدەر! مەن 120 مىڭ زەينەتاقى الامىن. ەگەر بۇل بازاردى جاۋىپ تاستاسا، مىناۋ الماتىدا 120 مىڭمەن كۇن كورۋگە بولا ما؟

رەداكتسيادان: Abai.kz ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى قۇقىلى. ماقالادا اتى اتالعان جەكەلەگەن تۇلعالار جاۋاپ بەرەمىن دەسە، پورتال بەتىندە جاريالايتىن بولامىز!

Abai.kz