پالساپالىق-ەسسە

ۇلتتىق سانانىڭ بەس ۇستىنى بار: ۇلتتىق ءتىل، بۇل ءوز بويىندا  ادەبيەت پەن تاريحتى قامتىيدى. ەكىنشى، جەر اۋماعى; ءۇشىنشى ءدىلى ياكي سالت-ءداستۇر، مادەنيەتى;  ءتورتىنشى ءدىنى; بەسىنشى ۇلتتىق كاسىبى، شارۋاشىلىعى.

ۇلتتىق ساناسى بار حالىق قانا جەكە ەل بولىپ تۇرا الادى. جانە، ۇلتتىق ساناسى جەتىلگەن سايىن كەمەل ەلگە، ۇزدىك حالىققا اينالا الادى.  بۇل ادامزات تاريحى بويىندا دالەلدەنگەن اكسيومالىق ۇعىم.

ولاي دەسەك، «قازاق دەگەن حالىق ۇلتتىق ساناعا جەتكەن بە؟» دەگەن سۇراقتى وسى اتالعان بەس ۇستىن-نەگىز بويىنشا انىقتاي الامىز.

ءيا، ءبىز قازاق حالقى بۇگىنگە دەيىن ۇلتتىق ساناسى كەمەلدەنگەن ەل بولعان ەدىك. جوعارىدا اتالعان ۇلتتىق سانانىڭ بەس ۇستىنىنداعى ءبىرىنشى تۇرعان ۇلتتىق ءتىل، جەر يەلەنۋدىڭ العى شارتى. ءارى، ەڭ قۋاتتىسى. حالىقتىڭ سانى قانشا بولسا، سونشا ادامدار ءبىر تىلدە سويلەيتىندىكتەن ەلىنىڭ شەكاراسىن وسى ءتىلى بويىنشا بەلگىلەيدى. (قازىرگى جەر شارىنداعى ەكى جۇزدەن استام ەلدىڭ ءبارى دە، جانە سونىڭ ىشىندە قامتىلعان از ساندى حالىقتار دا ءوز ءتىلى بويىنشا اۋماقتىق شەكاراعا يە بولىپ وتىرعانىن ەسكە تۇسىرەيىك. رەسەيدە، ساحا-ياكۋت، التاي، تىبا، باشقۇرت، تاتار، شەشەن... قىتايدا، ۇيعىر، قازاق، تۇبەت...)

ولاي دەسەك، دۇنيەدە جەر كولەمى بويىنشا العاشقى وندىقتا تۇرعان قازاق حالقى ءدال وسى ايتىپ وتىرعان ۇلتتىق ءتىلىمىز بويىنشا سونشا ۇلكەن اۋقىمعا يە بولعانىمىز انىق. جەر بەتىندەگى بۇكىل سوعىس جەر ءۇشىن بولدى دەسەك، سونشا ۇلكەن ولكەنى كورشىلەرىمىز بىزگە اق كوڭىلدىكپەن «پوداريت» ەتپەگەن...

تاعى دا تولىقتىرا ايتساق، كەڭ ساحارامىزدى قورعاۋدا نايزا مەن قىلىش، ساداقپەن بىرگە وسى ۇلتتىق ءتىلىمىز دە قاتار سوعىسقان! «قوبىلاندى»، «الپامىس باتىر»، «ەرتارعىن» سىندى جۇزدەگەن باتىرلىق داستان-جىرلار، مىڭداعان اڭىز-ەرتەگىلەر، قاناتتى سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر سول كەزەڭنىڭ تۋىندىلارى. كورشى رەسەيدىڭ جەرىمىزگە اۋىز سالا باستاعان شاعىنداعى «جايىقتى كەلىپ العانى، جاعاعا قولدى سالعانى....» دەيتىن جىراۋلار كەزەڭى، ودان كەيىنگى، ماحامبەتتىڭ «تەمىر قازىق جاستانباي، قۋ تولاعاي باستانباي ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە!؟» دەپ، جالعاسقان ەل-جەردى قورعاۋ جولىنداعى ادۋىن جىرلار سونىڭ ايعاعى.

وندا، ۇلتتىق ءتىل بولماعان حالىقتا ەل-جەر دە بولمايدى، دەگەن قاعيدا وزىنەن ءوزى دالەلدەنەدى. ولاي دەسەك، رەسەيدىڭ ەكى-ءۇش عاسىرعا جالعاسقان اۋىر، زارداپتى وتارشىلدىعىنا دەيىن بىزدە وتە باي ءتىل، سوعان ساي كەمەل ادەبيەت بولعانى تالاسسىز.

ەندى، ۇلتتىق ءتىلدىڭ ءبىر تارماعى سول حالىقتىڭ تاريحىن قامتىيدى دەدىك، ول قازاق حالقىندا رۋلىق شەجىرە تۇرىندە گەنەتيكالىق تۋىستىقتى ساقتاعان عالامات كودتىق سيپاتتا قالىپتاستى. «وتارلىق وپاتتا» قىرىق تاراپقا شاشىلىپ جان ساۋعالاپ كەتكەن ءجۇز مىڭداعان قازاق قاۋىمى وسى شەجىرەلىك كودتىڭ ارقاسىندا، سوڭعى وتىز جىلدا قازاق ەلىن قايتا تاۋىپ جاتقانى سونىڭ ناتيجەسى.

سونىمەن، «ۇلتتىق سانانىڭ» باستاپقى ەكى ۇستىنى وسىلايشا ءبىر-ءبىرى ارقىلى انىقتالدى.

ءۇشىنشى اتالعان «ءدىل» وسىنداي ءتىلى باي، جەرى بار حالىقتا عانا قالىپتاسادى. دىلگە ەرەكشە سالت-ءداستۇرى، تۇرمىستىق جاي-كۇيى، كيىم-كيىسى، تاماقتانۋ ۇستانىمى، مىنەز-قۇلىقى ياعني بۇكىل مادەنيەتى، وتە كوپ ەرەكشەلىكتەرى قامتىلادى. ياعني، وسىنىڭ ءبارىن ورتاق ەتىپ قالىپتاستىراتىن فاكتور تاعى دا ورتاق ءتىلى. انىقتاپ ايتساق، باياعىدا اتپەن التى ايشىلىق جول سانالعان، قازىر پويزبەن ءۇش كۇنشىلىك،  ۇشاقپەن ءۇش ساعاتتىق قاشىقتىقتا جاتقان التاي مەن اقجايىق، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ ءدىلى وتە ۇقساس بولعان، ال ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولا تۇرا كوز تارتارلىق ادەمى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءوزى ءبىر حالىقتىڭ وتە مول ءدىل بايلىعىن كورسەتەدى.

ءتورتىنشى اتالعان «ءدىن» دەگەن ەڭ ماڭىزدى ۇستىندى دا  ءتىلى، جەرى، ءدىلى بار حالىق قابىلداي الادى. ەگەر، العاشقى ءۇش فاكتور بولماسا، ياكي شالا بولسا، ول حالىقتا ورتاق ءدىن دە بولا المايدى. قازاق قاۋىمىنىڭ ەڭ سوڭعى حاق ءدىن يسلامدى تولىق قابىلداۋى، العاشقى ءۇش ۇستىننىڭ مىقتى بولۋىنان. وسىنداي ءبىر سەنىم، ورتاق نانىممەن كەلگەن ءدىندى قازاق حالقى ءوز بولمىسىنا ءسىڭىرىپ الدى. حالىقتىڭ كەيىنگى كەمەل داستۇرلەرى وسى حاق ءدىن ارقىلى قالىپتاستى.

وتارشىلاردىڭ، تىلدەن كەيىن دىنگە تيسە باستاۋى ياعني ءوز دىندەرىنە كىرگىزۋ ءۇشىن ءدىني ميسسيونەرلىكتى ۇزدىكسىز جۇرگىزۋى وسى ءدىني ۇستىننىڭ وتە ماڭىزدى ەكەنىن بىلگەنىنەن. قازاق حالقىنىڭ وعان ۇزاق جىلدار توتەپ بەرۋى ەڭ سوڭىندا سوۆەتتىك-فاشيستىك، اتەيستىك وكىمەتتىڭ تەررورلىق جانىشتاۋى جانە سوتسرەاليستىك ءدىنسىز ادەبيەتتى ورىستەتۋدىڭ جويقىن شابۋىلىنان الگى مۇسىلمان قازاق حالقى جارتى عاسىرداي از ۋاقىتتا «كوممۋنيست، اتەيست» بولىپ وزگەرۋى، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنا نوكتاۋىن بولعانىن، ەندى-ەندى ارەڭ تۇسىنۋدەمىز.

ۇلتتىق سانانىڭ ەڭ سوڭعى ماڭىزدى ۇستىنى «ءداستۇرلى كاسىپ». ءيا، بۇل قازاق قاۋىمى ءۇشىن ەڭ نەگىزىگى تىرشىلىك كوزى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولعانى بەلگىلى. (قوسالقى اڭشىلىق، ەگىنشىلىك،  قولونەرشىلىك تە قاتار بولدى) حالقىمىز ءتورت تۇلىك مالدىڭ بۇكىل جايىن تاماشا ءبىلدى ياعني الىپ ساحارانى مالدىڭ ءورىس، قونىسى ارقىلى رەتتەدى. وس مالدىڭ بۇكىل ءونىمى ارقىلى ءوزىنىڭ ىشكى تۇرمىس قاجەتتىلىگىن تولىق وتەدى. ءۇي-جاي، كيىم-كەشەك، تاماقتىڭ بۇكىل ءتۇرى... قازىرگى تىلمەن ايتساق ەڭ ورگينال دەڭگەيدە قاناعاتاندىرىلدى.

جانە، بۇكىل حالىقتىڭ ۇلكەن-كىشىسى تۇگەل وسى مالدى باعىپ-قاعۋ بويىنشا دەنى ساۋ، شىنىققان، تابيعات قيىندىقتارىنا كوندىككەن ەرەكشە دالا حالقى بولا ءبىلدى. ءارى، وسىنداي دارا تۇرمىس، ەرەكشە ءومىر سالتى ارقىلى عالامات دالا وركەنيەتىن قالىپتاستىردى.

ايتكەنمەن، داۋىرلەر الماسۋى، ەۋروپالىقتاردىڭ تەحنوكراتييالىق وركەنيەتكە جەتۋى، ولان ۇلگى العان وتارشىل باعىتتى ۇستانعان رەسەيدىڭ كۇشەيۋى، دالا وركەنيەتنىڭ قۇلدىراۋىنا، ونىڭ قادىرىنىڭ قاشۋىنا، ونىڭ ەندىگى كەزەڭدە بۇرىنعىداي ءومىر كەشە الاتىنداي مۇمكىندىگىنىڭ قالماۋىنا اكەلىپ سوقتى.

ناتيجەدە، قانشاما جىلعى كۇرەس، قارسىلىق قازاق قاۋىمى ءۇشىن الاپات جەڭىلىسپەن اياقتالدى. ۇلتتىق سانانىڭ بەس ۇستىنىن كۇيرەتىپ، قازاقتىڭ الىپ ساحاراسىن تۇگەل بوداندىققا ءتۇسىرۋدىڭ، باسى بايلى قۇل ەتۋدىڭ وتارشىل سۇرقيا جوسپارى تولىق ىسكە استى.

قازاقتىڭ حالىق رەتىندە سانىن ساقتاپ تۇرعان ەڭ باستى تىرەگى مال شارۋاشىلىعىن ياكي ءداستۇرلى كاسىبى بەسىنشى ۇستىنىن «سوۆەتتىك شارۋاشىلىقتى ورتاقتاستىرۋ» ساياساتىن تەررورلىق ارەكەتپەن ىسكە اسىرىپ قازاقتىڭ ۇشتەن ەكىسى ەكى-ءۇش جىلدا جويىلىپ كەتتى. ەلدىڭ اشتان قىرىلۋىنىڭ، كورشى ەلدەرگە جان ساۋعالاپ بوسىپ كەتۋىنىڭ باستى سەبەبى،  قازاق دالاسىندا تىگەرگە تۇياق مال قالماعان. (بۇل تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان كەيىن قانشاما جازىلىپ، ايتىلعانمەن ءدال وسىنداي قوعامدىق زاڭدىلىق تۇرعىسىندا جازىلمادى)

سونىمەن، ءسوز تۇيىنىندە مىنا سۇراق قويىلادى: قازاق ەلىنىڭ قازىرگى كەزدەگى «ۇلتتىق ساناسى» قانداي؟  بۇل باستى سۇراقتى سارالاۋدى قازىرگى ۇلت زيالىلارى، ساياساتكەرلەر قولعا الۋعا ءتيىس.

ءيا، ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزگى تىرەگى  ۇلتتىق ءتىل قازىر قانداي حالدە؟ بۇل جاعداي  جەرىنە جەتكىزىلە ايتىلىپ كەلە جاتقاندىقتان، قايتالاي بەرۋدىڭ ءوزى ساناعا جۇك. ەلدىڭ باسقارۋشى ۇكىمەتى شالا-شارپى قازاق، ءىس-قاعازى تۇگەلگە جۋىق ورىسشا، اقپاراتى باسىم تۇردە ءالى وتارشىل ءتىلدىڭ جەتەگىندە، وسىعان سايكەس تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ۇزاق جىلاردىڭ ءوزى جاڭا بۋىننىڭ ءوز ۇلتتىق تىلىندە ەمىن-ەركىن سويلەۋىنە، قولدانۋىنا مۇمكىندىك جاسالماعان، ەلىمىزدىڭ تولىق قاندى ازاماتى بولا تۇرا وزگە ەتنوس دياسپورالاردىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋى.... دەپ، ءبىر شولىپ وتسەك ءبىزدىڭ «ۇلتتىق سانانىڭ» ءبىرىنشى ۇستىنى شالا-جانسار دەۋگە سايادى.

وندا، وسى نەگىزگى ۇستىنعا بايلانعان ۇلتتىق سانانىڭ قالعان ءتورت ۇستىنى دا وتە ءالسىز دەسەك، ولاي ەمەس، دەپ ءبىر دانىشپان-گەنني دالەلدەپ بەرسە، قاتتى قۋانار ەدىك.

سوندا، قيالمەن «قازاق ەل بولعان كەزدە قانداي ەدى؟» دەپ، سالىستىرار ەدىك. سوعان قاراپ، ءبىز كەمەلدەندىك پە، تومەندەدىك پە، سونى بايقاي الامىز. كەمەلدەنگەن حالىق، «تەڭىز بولام دەسە، تامشى اتىڭدى ۇمىت!» دەگەن دانالىق ءسوز ايتىپتى. ياعني، بۇكىل حالىقى ءوزىمشىل ەمەس، كوپشىل-ۇلتشىل دەگەن ءسوز. ونداي جەتىلگەن ەلدەر تەڭىزدىڭ ورتاسىندا تۇرعان سوڭ، سولاي دەگەن شىعار.

ال، ءبىزدىڭ قازاق قاۋىمى ودان كەم ەمەس عالامات ءسوز ايتقان ەكەن: «كوپ تۇكىرcە كول بولادى» دەپتى. ءتىپتى، ودان دا اسىرىپ، قاتىرىپ وتىرىپ ايتقان ءسوزى تاعى بار: «باقسا سيسە كولگە سەپ» دەيدى.

سونىمەن، «ۇلتتىق سانا» دەپ، جۇرگەنىمىز، «ءبىر ەل ءبىر ادامداي بولۋ» دەگەن ءسوز ەكەن.

ياعني، كوپتەن بەرى تالاي ساياساتكەرلەر، قوعامتانۋشىلاردىڭ تىنباي ايتىپ كەلە جاتقان «ۇلتتىق يدەولوگيا» دەگەنى، وسى  «ۇلتتىق سانانىڭ» بەس ۇستىنى.

رەسمي تاۋەلسىزدىك الىپ، جەكە ەلگە اينالساق تا وسى ۇستىننىڭ ەڭ نەگىزگىسى قازاق ءتىلىن ەلدىڭ ءتىلى ەتە المادىق. ءوز ءتىلىن ءوزى بىلمەۋ سول ۇلتتىڭ تۋعان وكىلىنە ۇيات ەكەنىنەن ۇيالمايتىن، ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت ەتنوسى قازاق ءتىلىن بىلمەۋىن كىنا ەمەس، سەكىلدى سەزىنەتىن «انوماليالىق اۋرۋعا» ۇشىراعان ەلمىز. وسى «اۋرۋمىزدى» بۇرىنعى «وتارشىل يەمىزگە» ماقتان رەتىندە كورسەتەتىن ماسقارالىعىمىزدىڭ دا «رۋحاني دەرت» ەكەنىن سەزىنبەيمىز. وسىنداي «رۋحاني يممۋنيتەتى» جويىلعان كۇيىمىزبەن جاڭا عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىنە ءوتىپ بارامىز...

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz