ادام ءومىردىڭ زەڭگىر كەڭىستىگىنە بالا كەزىنەن-اق ارمان قۇسىمەن قانات قاعادى. كوك جۇزىنە سامعاپ ۇشقان سايىن ونىڭ ارمانى بىرتە-بىرتە ومىرلىك ماقساتىنا اينالادى.

دەي تۇرعانمەن، كوڭىل قالاۋى ءبىر عانا ماقساتتا تۇراقتاعان با؟! ول قاشان دا قۇبىلمالى. العاشىندا ءومىرىنىڭ سۋرەتشىسى بولۋدى قيالداعان جۇمىرباستى پەندەنىڭ كوڭىلىندە، كەيىننەن كەنەتتەن ەندى سۋرەتشى ەمەس، سول ومىرگە ۇستەمدىك جۇرگىزۋشى بولماق نيەت تۋىنداۋى عاجاپ ەمەس. مۇنداي الاۋىز وي جىلت ەتىپ ساۋلە بەرگەننەن-اق ونىڭ ومىرىندە كۇرت وزگەرىس باستالدى دەي بەرىڭىز...دۇرلىگە شاپقان قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىنەن بىرەۋى قارا داۋىلدا اداسىپ كوك ەسەكتەرگە ىلەسىپ كەتۋى دە سوندىقتان شىعار. بۇدان ارتىق زاۋالدى وقيعا، بۇدان ۇلكەن اداسۋ بار ما؟! ساناسىن سايتان بيلەگەن قوعامدا ءومىر سۇرگەن اقىن توقاش بەردياروۆتى دا تۇسىنبەي، ۇيىرىنەن اداسقاندار كوپ بولدى... سودان بولار ونىڭ شىعارماشىلىعى سوڭعى جىلدارى ۇمىت بولا باستادى.

ءولىم - ولشەۋلى ءومىردىڭ ولشەۋسىز اقيقاتى. سول ولشەۋسىز اقيقاتپەن جولىققان اقىندار كوپ پە؟! اقىن توقاش بەردياروۆ ولىممەن بەتپە-بەت كەلەتىن سۇر مايداندا ولەڭىن قىزىل قانمەن جازعان اقىن. قالامگەر  تۋىندىلارىن قالام ۇشىنان شىققان باتىرلىق ەپوپەياسىنا بالاۋىمىزعا بولادى. ونىڭ ساناسىندا سايراپ، تولعاعى جەتكەن جىرلارى سوعىس مايدانىندا جانارتاۋداي اتقىلاعان. تەك ءوز زامانىندا ونى ءتۇسىنىپ، شىعارمالارى كوپ ناسيحاتتالمادى. وتكەن كۇندى قويشى، جاۋىننان كەيىن الاشابىر بۇلتتار تارقاپ، اسپان جارقىراپ اشىلعان كۇنى بۇگىن دە ءبىز ارقىلى اقىن، جاۋھار  جازۋشىنى ءالى تولىق تانىپ ۇلگەرمەي وتىرمىز. جىر مايدانىنداعى سارداردى ۇمىتا باستاعان سىڭايلىمىز. وتىرمىز.  

قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان توقاش بەردياروۆ – وزىندىك قولتاڭباسى بار دارابوزدىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى. بيىلعى 19 قىركۇيەكتە  ۇلى اقىننىڭ تۋعانىن 100 جىل تولادى. ول پوەزيا سالاسىندا دا، پروزا جانرىندا دا ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. اسىرەسە، ونىڭ اڭگىمەلەرىنىڭ يدەيالارى، كەيىپكەرلەر وبرازى، تۋىندىلارىنداعى وقيعالارىنىڭ تەرەڭ مازمۇنى قازاق وقىرمانىنا ەتەنە جاقىن بولىپ كەلەدى. ايتسە دە قالامگەردىڭ پروزاداعى ەڭبەكتەرىنە شولۋ جاساپ، شىعارمالارىنىڭ يدەيالارىن قازاق جانە الەم ادەبيەتىندەگى باسقا شىعارمالارمەن سالىستىرا، سالعاستىرا وتىرىپ، ادەبي ەرەكشەلىكتەرىن تالداپ جازعان زەرتتەۋشىلەر جوقتىڭ قاسى.

مايدانگەر اقىن توقاش بەردياروۆتى تولىققاندى زەرتتەپ، زەردەلەپ، جوعىن الاسۇرىپ جوقتاپ، بارىن  جالىقپاي تۇگەندەپ جۇرگەن جالعىز جان – جۋرناليست، اقىن، اۋدارمشى، قازاقستان جۋرناليستەر جانە حالىقارالىق جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى، رەسۋبليكالىق «شىمكەنتىم، شىرايلىم!» ادەبي-كوركەم الماناعىنىڭ باس ديرەكتورى – باس رەداكتورى ءابدىساتتار ءالىپ  دەپ  بەرىك سەنىممەن ايتا الامىز. ونىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن  2016 جىلى «ادەبيەت الەمى» سەرياسىمەن «تالانتىمەن تالايدى تامساندىرعان تىلسىم تاعدىر تۋرالى تولعانىستار» اتتى ەستەلىكتەر مەن ەسسەلەر جيناعىنىڭ  ءبىرىنشى تومى (512 بەت) جارىق كورگەن تۇعىن. قۇداي قالاسا، بيىل  سول جيناقتىڭ ەكىنشى تومىن (تاعى دا 512 بەت) دا شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىر. وسىنداي ىزگى جۇرەكتى جانعا قازاقستان جازۋشىلار وداعى، جەرگىلىكتى بيلىك، كاسىپكەرلەر، قاراپايىم  جۇرتشىلىق تاراپىنان دەمەۋشىلىك كومەك كورسەتىلسە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى.

توقاش بەردياروۆتىڭ اڭگىمەلەرى تەرەڭ پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك استارعا تولى. كىشكەنتايىنان قيىنشىلىقتى كوپ كورىپ، بەس جاسىنان تاشكەنتتەگى بالالار ۇيلەرىندە تاربيەلەنىپ، 17 جاسىندا سوعىسقا قاتىسقاندىقتان بولار، ونىڭ شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى يدەياسى – ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسى مەن تاعدىردىڭ قاتال سىناقتارىن كورسەتۋ. اسىرەسە، سوعىستان كەيىنگى قوعامنىڭ، ادامداردىڭ ومىرىندەگى رۋحاني قاقتىعىستار، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ىزدەۋ -- جازۋشىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى.  ونىڭ اڭگىمەلەرىندەگى كەيىپكەرلەر – قاراپايىم ادامدار، بىراق ولار ءومىردىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىمەن بەتپە-بەت كەلگەندە قاھارمان، ەرەكشە تۇلعالارعا اينالا شىعادى. بۇل -- جازۋشى شەبەرلىگى. ونىڭ كەيىپكەرلەرى كوپ جاعدايدا ىشكى قايشىلىققا تولى، بىراق ادىلەتتىلىك پەن ار-نامىس جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنبايدى.

قالامگەردىڭ  شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەردى – نيكولاەۆيچ لەۆ تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومانىنداعى اندرەي بولكونسكيمەن سالىستىرۋعا بولادى. ەكى ءتۇرلى عاسىردا ءومىر سۇرگەن جازۋشىلاردىڭ كەيىپكەرلەرى دە قوعامداعى ۇلكەن ماسەلەلەردى تۇسىنۋگە ارەكەتتەنىپ، رۋحاني ءوسۋ جولىنا تۇسەدى. توقاش بەردياروۆ كەيىپكەرلەرىن قازاقى بولمىستى ساقتاي وتىرىپ جازعانىن دا اتاپ ءوتۋىمىز  كەرەك.

جازۋشىنىڭ تاقىرىپ قويۋداعى شەبەرلىگى ونىڭ شىعارمالارىنا ەرەكشە ماڭىز بەرەدى. ونىڭ اڭگىمەلەرىنىڭ اتاۋلارى كوبىنەسە قىسقا ءارى نۇسقا، بىراق سول ارقىلى شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەياسى اشىلادى. بۇل ءتاسىل مارك تۆەننىڭ شىعارمالارىمەن ۇقساس، ويتكەنى امەريكالىق جازۋشى دا  قىسقا، اسەرلى تاقىرىپتار ارقىلى تەرەڭ وي قوزعايدى.

توقاش بەردياروۆ شىعارمالارىندا كوپشىلىك اڭعارا بەرمەيتىن پسيحولوگيالىق تەرەڭدىك بار. كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى ويى، كۇيزەلىسى جانە شەشىم قابىلداۋ ساتتەرى وقىرماندى ءوز ءومىرى تۋرالى ويلانۋعا يتەرمەلەيدى. اۋستريا پسيحولوگى، پسيحاترى، نەۆرولوگى، پسيحواناليز ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى زيگمۋند فرەيدتىڭ ادامنىڭ بەيسانالىق ارەكەتتەرىن زەرتتەگەن ەڭبەكتەرى توقاش بەردياروۆ شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەر مىنەز-قۇلقىن تۇسىنۋگە كومەكتەسسە كەرەك..

قالاي دەسەك تە توقاش بەردياروۆ – قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا سۇبەلى ۇلەسىن قوسقان قالامگەر. ونىڭ شىعارمالارى ومىرشەڭ، سەبەبى ولار ادامگەرشىلىك، ادىلەتتىلىك، رۋحاني ىزدەنىس سياقتى ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى كوتەرەدى. ونىڭ اڭگىمەلەرى قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، الەمدىك ادەبيەت كەڭىستىگىندە دە ءوز ورنىن تابۋعا لايىق.

اقىن توقاش بەردياروۆ – ۇلتتىق پوەزيادا وزىندىك ۇنىمەن تانىلعان ايرىقشا تۇلعا. اقىن پوەزياسى – قازاق ادەبيەتىنىڭ كوركەمدىك شىڭدارىنىڭ ءبىرى،  ادامزاتتىڭ رۋحاني الەمىن بەينەلەيتىن كوركەمدىك مۇرا. ولەڭدەرى تەرەڭ مازمۇنىمەن، كوركەمدىك قۇرىلىمىمەن، بەينەلى تىلىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءاربىر ولەڭىندە وقىرماندى تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتقا، بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا، ءومىردىڭ وتكىنشىلىگىن ۇعىنۋعا شاقىرادى. ونداعى مەتافورالار، ەپيتەتتەر، قۇبىلتۋلار مەن سيمۆولدار وقىرماننىڭ رۋحاني الەمىن بايىتىپ، تەرەڭ ويلارعا جەتەلەيدى. اقىننىڭ شەبەرلىگى ونىڭ ولەڭدەرىندەگى ءاربىر ءسوزدىڭ ءوز ورنى مەن ءمان-ماعىناسىنا يە بولۋىندا. سوندىقتان ونىڭ پوەزياسى قازاق ادەبيەتىنىڭ كوركەمدىك مۇراسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ قالا بەرەدى.

قالامگەر پروزاسىن قازاق مادەنيەتىنىڭ اسىل قازىناسى رەتىندە باعالاساق، اقىن پوەزياسىن ادەبيەتىمىزدىڭ ەرەكشە ءبىر كوركەمدىك الەمىنە تەڭەۋگە بولادى. ونىڭ ولەڭدەرىندە تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلار ايقىن بايقالادى. اقىننىڭ ءتىل بايلىعى مەن كوركەمدىك تاسىلدەردى قولدانۋ شەبەرلىگى وقىرماندى تەرەڭ اسەرلەندىرەدى.

ادەبيەت – ادامزاتتىڭ رۋحاني جانە مادەني بايلىعىنىڭ كورىنىسى. ول ۇرپاقتان-ۇرپاققا ادامگەرشىلىك، تانىم مەن وي قازىنالارىن جەتكىزەتىن كۇشتى قۇرال. قازىرگى قوعامدا، اسىرەسە اقپاراتتىق اعىن كۇشەيگەن زاماندا، ادەبي شىعارمالار وقىرمانعا رۋحاني دەمەۋ بولىپ، ەموتسيونالدىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتە الادى. توقاش بەردياروۆتىڭ ولەڭ، باللادا، پوەمالارى مەن اڭگىمە، حيكاياتتارى – قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلعان عاجايىپ كلاسسيكالىق  تۋىندىلار. قالامگەر شىعارمالارى ادامنىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتىن، ءومىردىڭ وتكىنشىلىگىن، سوعىس قاسىرەتىن جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردى تەرەڭ تۇسىنۋگە شاقىرادى. ونىڭ تۋىندىلارىنداعى رۋحاني تولعانىستار مەن ەستەتيكالىق مازمۇن وقىرمانعا وي سالۋمەن قاتار رۋحاني تۇرعىدان تاربيەلەيدى. پوەزياسىنداعى بەينەلى سوزدەر مەن تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلار، پروزاسىنداعى  ومىر شىندىعى مەن ادامگەرشىلىك يدەيالارى قازىرگى قوعامنىڭ رۋحاني-مادەني قاجەتتىلىكتەرىن تولىقتىرادى. ادەبيەت وقىرماننىڭ ىشكى الەمىن بايىتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. وسى تۇرعىدان العاندا توقاش بەردياروۆتىڭ شىعارمالارى – رۋحاني قازىناعا اينالعان ماڭىزدى مۇرا دەۋىمىزگە بولادى.

شىنتۋايتىندا، ادەبيەت – ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن تىس ءومىر سۇرەتىن قۇندىلىق. اقىن مەن جازۋشىنىڭ تۋىندىلارى وقىرمان جۇرەگىنە جول تاۋىپ، ونىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتىپ، رۋحاني كەمەلدەنۋىنە اسەر ەتسە، وندا ول ماڭگىلىك بولىپ قالا بەرەدى. توقاش بەردياروۆتىڭ شىعارمالارى ءدال وسىنداي دەڭگەيگە جەتىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ شوقتىعىن بيىكتەتىپ تۇر.

الىپتاردىڭ الىبى - مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاپ، ءسوز تامىرشىسى تاكەن الىمقۇلوۆ، قادىر مىرزا ءالي، ءابىش كەكىلباەۆ، قۇلبەك ەرگوبەك، قازاق تاريحىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان باسقا دا اقىن-جازۋشىلار، عالىمدار توقاش بەرديايروۆ شىعارمالارى تۋرالى ءوز زامانىندا وڭ باعاسىن بەرگەن. ءتىپتى، عابيت مۇسىرەپوۆ اقىننىڭ «قاردى باسىپ جاتقان تانكتەردىڭ ءىزىن نوتاعا ۇقساتقانىنا» ەرەكشە توقتالىپ: «بۇل قازاق پوەزياسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان تەڭەۋ جانە سوعىستى كوزىمەن كورگەن، قان مايداننىڭ ىشىندە بولىپ شىققان ادامنىڭ كوزىمەن جازىلعان شىنايى تۋىندى»، -  دەپ اسا جوعارى باعا بەرگەن.

اقىن توقاش بەردياروۆ شىعارمالارىنىڭ ارقاۋى تۋعان جەرگە دەگەن ىستىق ماحابباتى بولسا كەرەك. مىڭجىلدىق تاريحى بار كيەلى كەلەس تۋرالى ءبىر جىرىندا:

ۇعىمىم ءپاس ءدىندار ادام ەمەسپىن،
تابيعاتپەن تاتۋ-ءتاتتى تەل ءوستىم.
تۋعان جەرگە مەنى اكەلگەن جەتەلەپ،
جالعىز ۋىس توپىراعى-اي كەلەستىڭ! – دەپ جىرلايدى. تۋعان جەرىنىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن ءدال توقاش بەردياروۆتاي قادىرلەگەن جان جوق شىعار. جالپى تۋعان جەردىڭ توپىراعى تۋرالى تاقىرىپ كەز كەلگەن ۇلت ادەبيەتىندە تەرەڭ مازمۇنعا يە. قازاق اقىندارى ءۇشىن بۇل ۇعىم تۋعان ولكەنىڭ قاسيەتى مەن رۋحاني بايلانىسىن بىلدىرەدى. الەم ادەبيەتىندە دە تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى تۋرالى يدەيا شىعارماشىلىقتىڭ نەگىزگى مازمۇندارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. اقىن وسى ولەڭنىڭ سوڭىن كەلەسىدەي ولەڭ جولدارىمەن اياقتايدى:

...توپىراق بوپ، ادام بوپ ءدان وسىرەم،
جاتسام دا جەر-انانىڭ جورگەگىندە!

ءدال وسى جىر جولدارىنان اقىن ولسە دە تۋعان جەرگە دەگەن وشپەس ماحابباتىنىڭ ايعاعىن كورەمىز. ءوزى وسيەت ەتىپ ايتىپ كەتكەندەي، ارقالى اقىن كيەلى كەلەستىڭ  بويىنداعى قىرقادا ماڭگىلىككە تىنىستاپ جاتىر.  جاي جاتپاستان، الماتىداعى قوس پاتەرىمدى ايتپاعاندا، تىم بولماسا تۋعان جەرىمدەگى ۇيىمە دە ەسكەرتكىش مەموريالدىق تاقتا قويىلمادى-اۋ دەپ قاپا بولىپ جاتقان سىڭايلى، جارىقتىق.

بۇگىندە  اۋدانىمىزدا قالامگەردى ەسكە تۇسىرەتىن توقاش بەردياروۆ اتىنداعى №20 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ قانا كوڭىلىمىزگە كىشىگىرىم جۇبانىش سەزىمىن ۇيالاتادى. كەلەس اۋداندىق «كەلەس كەلبەتى» گازەتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان اقىن اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر بىرلەستىگى جۇمىس ىستەيدى. اقىن، جازۋشى، سازگەر بەردالى رىسبەكوۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن  بىرلەستىگىنىڭ مۇشەلەرى  اۋدان مەكتەپتەرىندە ادەبي-سازدى كەشتەر ۇيىمداستىرىپ جۇرگەنىن جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى بىلەدى. بىراق بۇل توقاش تۇلعاسىن، بەردياروۆ بيىگىن  تانىتۋ ءۇشىن ازدىق ەتەدى. جالپى، قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ قاندىكويلەك قارىمدى قالامگەرگە قىرىن قاراپ وتىرعانى تۇسىنىكسىز.

ەندىگى مىندەت – اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ اتىن بەرىسى التى الاشقا، ءتۇبى ءبىر  تۇركى دۇنيەسىنە، ارىسى تورتكۇل الەمگە تانىتۋ بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. قالامگەر تۋىندىلارىنىڭ اكادەميالىق، ەلەكتروندىق نۇسقالارىن شىعارۋدى دا قولعا الساق، قانەكەي! اقىن ەڭبەكتەرىن دارىپتەۋدىڭ تاعى ءبىر جولى – ولاردى قازىرگى زاماننىڭ وقىرماندارىنا زاماناۋي فورماتتا تانىستىرۋ بولماق. ونىڭ شىعارمالارى جەلىسىمەن سپەكتاكلدەر قويىپ، كينوفيلمدەر ءتۇسىرىپ، مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ  باعدارلامالارىنا ەنگىزۋ جۇمىستارى ماڭىزدى. قالامگەر تۋىندىلارىن انيمە، كوميكس فورماتىندا شىعارۋ دا - زامان تالابى. بيىلعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى ۇلى جەڭىستىڭ 80 جىلدىق جانە مايدانگەر قالامگەردىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويلىق تورقالى تويلارىنا  وراي قازاقستان جازۋشىلار وداعىنان اقىن توقاش بەردياروۆ اتىنداعى ارنايى سىيلىق تاعايىنداۋدى سۇرانامىز. جارتى ءومىرى وتكەن الماتىدا وعان كوشە، مەكتەپ  اتاۋلارى بەرىلىپ، ەڭسەلى ەسكەرتكىشى ورناتىلسا ەكەن دەيمىز. تىم بولماسا  قازىرگى تۇركىستان وبلىسىنىڭ كەلەس اۋدانىنداعى قوشقاراتا اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىنا قويىلعان اقىننىڭ كەۋدەمۇسىنىن ەگەمەن ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك استاناسى، ەكىنشى مەگاپوليسىنە اپارىپ قويايىقشى. استانا، شىمكەنت، تۇركىستانداعى كوشەلەر مەن مەكتەپتەرگە ەسىمى بەرىلسە دە ارتىق ەتپەيدى. وسىلاردىڭ ءبارىن الداعى قوڭىر كۇزگە دەيىن جۇزەگە اسىرا بىلسەك، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى، اعايىن!

باعداۋلەت نۇرمات،

كەلەس اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ قازاق، ورىس، وزبەك تىلدەرى بويىنشا ادىسكەرى. پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ماگيسترى.

تۇركىستان وبلىسى

Abai.kz