امەريكالىق جازۋشى دجۋديت لينبەرگ عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپان» رومانىن وقىپ جاتىر ەكەن. ول بۇل تۋرالى وسى سۇحباتىندا ايتتى.

ونىڭ «اقمارال» اتتى رومانى قازىر امەريكادا كىتاپ دۇكەندەرىندە ساتىلىپ جاتىر. ەجەلگى ورتالىق ازيا القابىندا ءومىر سۇرگەن كوشپەلى تايپادان شىققان جاۋىنگەر ايەلدىڭ تاعدىرى سۋرەتتەلگەن تۋىندى اۆتوردىڭ جاڭا رومانى.

تومەندە ونىڭ سۇحباتىن ۇسىنامىز.

– سۇحبات بەرۋگە كەلىسىپ، ءوتى­نىشىمدى قابىل­داعانىڭىز ءۇشىن راحمەت. ءسىزدىڭ پاراقشاڭىزدان «اقمارال» اتتى رومان جاز­عا­نىڭىزدان حاباردار بول­دىق. قاتەلەسپەسەم، بۇل شىعار­ما­داعى ­باستى كەيىپكەر مەن وقيعا ورتالىق ازياعا، ونىڭ ءىشىن­دە قازاقستانعا قاتىستى سياقتى.

– ءدال سولاي. «اقمارال» – ب.ز.د. V عاسىردا ورتالىق ازيا دالاسىندا ءومىر سۇرگەن كوشپەلى ايەل-جاۋىنگەر تۋرالى رومان. بۇل تۋىندى قازاقستان­دا­عى ەسىكتەن تابىلعان التىن ادام مەن تىۆادان تابىلعان ءسىبىر مۇز حانشاسى تۋرالى ارحەولوگيا­لىق زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن. اتالعان تاقىرىپ­قا قاتتى قىزىقتىم. گرەك تاريحشىسى گەرودوت­تىڭ ترويا سو­عىسىنا قاتىسقان امازونكالار تۋرالى جازبالارىن دا زەرتتەدىم. وسى كىتاپقا كىرىسپەس بۇرىن شىعارماشىلىق ىزدەنىس اياسىندا تاريحقا، ورتالىق ازيانىڭ كەڭ كوسىلگەن القابىنا جانە مادە­نيەتىنە تەرەڭ ءۇڭىلدىم. شىعار­مانى جازۋ بارىسىندا كوشپە­لىلەردىڭ مال شارۋاشىلىعى مەن اڭشىلىققا نەگىزدەلگەن ءداستۇرلى ءومىر سالتىن تۇسىنۋگە تىرىس­تىم. مەنىڭ ماقساتىم – وسى ۇمىت قالعان كونە مادەنيەتتى ادامزات تاريحىنىڭ ۇلكەن حرونولوگيا­سىندا كورسەتۋ بولدى.

– وسىنداي رومان جازۋ يدەياسى قالاي پايدا بولدى؟

– بارلىعى ءسىبىر مۇز حانشا­سى تۋرالى دەرەكتى ءفيلمدى كورگەن­نەن باستالدى. مەن ەجەلگى تاريح پەن ارحەولوگيانى جاقسى كورە­مىن، اسىرەسە ايەلدەردىڭ ءومىرى تۋرالى بۇرىن ەستىمەگەن، وقىماعان ­دەرەكتەر، اشىلعان شىندىقتار مەنى قاتتى قىزىقتىرادى. ءبىز ايتىپ وتىرعان مۇز حانشاسىنىڭ مۇردەسى وتە جاقسى ساقتالعانى سون­شالىق، ونى كوز الدىما ەلەس­تەتۋگە دە بولاتىن ەدى. «ول قالاي ءومىر ءسۇردى ەكەن، نەگە سونشاما الىس جەردە جەرلەندى؟» دەگەن سۇراقتار مەنى كۇن سايىن تولعاندىردى. زەرتتەۋ بارىسىندا ونىڭ جالعىز ەمەس ەكەنىن، سول داۋىردە كوپتەگەن ايەلدىڭ اسكەري جاراقاتتاردان ولگەنىن انىقتادىم. وسى تاريحي دەرەكتەردى جيناقتاپ «اقمارال» رومانىن ومىرگە اكەلدىم. بۇل اتاۋ قازاقشا «اقبوكەن» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن دە ءتۇسىندىم. وسى ءرامىز رومانىمنىڭ ماڭىزدى رۋحاني بولىگىنە اينالدى.

– كوشپەلى حالىقتار، سونىڭ ىشىندە قازاق­تاردىڭ ءومىرى مەن تاريحى تۋرالى اعىل­شىن تىلىندە جازىلعان شىعار­مالار ساۋساقپەن سانار­لىق. شىن ءما­نىندە، نومادتار ءوز ءدا­ۋىرىندە ەركىن ءارى شىنايى ءومىر سۇرگەن. بىراق قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ قۇندىلىقتارى مەن ءومىر سالتىن دارىپتەي الماي وتىر­مىز. بۇل تۋرالى نە ويلايسىز؟

– وتە ۇلكەن ماسەلە تۋرالى وي تاستاپ وتىرسىز. شىن مانىندە سارماتتار نەمەسە ورتالىق ازيا تۋرالى باتىس ادەبيەتىندە وتە از جازىلعان. مەن وسى ۇمىت قالعان تاريحقا وقىرمانداردىڭ نازارىن اۋدارعىم كەلدى. كوپتەگەن ادامعا ەجەلگى حالىقتاردىڭ جەتىس­تىكتەرى مەن كوشپەلى مادەنيەتى­نىڭ كۇردەلىلىگىن ءتۇسىنۋ قيىنعا ءتۇ­سەرى انىق. ال مەن كوشپەلى حالىق­تاردىڭ تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋى تاڭعاجايىپ مۇمكىن­دىك ەكەنىن ءتۇسىندىم. ولاردىڭ ۇعى­­مىنداعى «تۋ تىككەن جەرىن تۇعىرىم دەپ» تانۋى ماعان قاتتى اسەر ەتتى. ويلانىپ كورسەك، باتىس وركەنيەتىندە ءبىز تابيعاتتان الىستاپ بارامىز. ال ءوز كەيىپكەرلەرىم ارقىلى جەر مەن تابيعاتقا دەگەن ەرەكشە قارىم-قاتىناستى جەتكىزگىم كەلدى.

– ءسىزدىڭ رومانىڭىزعا سىنشىلار جوعارى باعا بەرىپتى. مۇنداي تاريحي مالىمەتتى قاي­دان الدىڭىز؟

– مەن كوپتەگەن ارحەولوگيا­لىق جانە تاريحي دەرەككوزگە جۇگىندىم. سونداي-اق قازاقستان، موڭعوليا جانە تىۆاداعى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان كوشپەلى مادەني داستۇرلەردى زەرتتەدىم. روماندى جازۋ بارىسىندا وتكەن ءداۋىردىڭ ەنشىسىنە تيەسىلى كوشپەلى مادەنيەتتى شىنايى كورسەتۋگە تىرىستىم. باتىس ادامى بولسام دا، كوشپەلى جۇرتتاردىڭ توزىمدىلىگى مەن ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتۋ قابىلەتىن جوعارى باعالايمىن. شىندىعىندا، قازىرگى زاماندا ولار­دىڭ ءومىرىن قايتالاۋ تىم قيىن­عا تۇسەرى ءسوزسىز. ءبىر نارسە انىق، وسى شىعارمانى جازۋ ار­قىلى كوشپەلى حالىقتاردىڭ كۇش-قۋاتى مەن دانالىعىن سەزىن­دىم.

– سارمات داۋىرىندەگى ايەل جا­ۋىن­گەردىڭ بەي­نەسىن جاساۋدا قانداي قيىندىق بولدى؟

– ماعان ايەل ادامنىڭ سوعىس­قا سانالى تۇردە بارۋىن ەلەس­تە­تۋ وتە قيىن ءتيدى. ويتكەنى زور­لىق-زومبىلىققا قارسى ادام­مىن. بىراق كەيىپكە­رىم اقمارال ءومىر سۇرگەن ءداۋىر مەن قۇندىلىق­تار مۇلدەم بولەك ەدى. ول جابايى اڭداردى اۋلاپ، جاۋ­لارمەن شايقاسۋعا ءماجبۇر بولدى. ءاربىر شايقاس ساحناسىن جازۋ كەزىندە ورتالىق ازيانىڭ ءداستۇرلى «كو­مەيمەن ايتاتىن» اندەرىن تىڭداپ، سول زامانداعى قورقىنىش پەن شايقاس اۋىرتپالىعىن تەرەڭىرەك سەزىنۋگە تىرىستىم.

– امەريكا مەن باسقا ەلدەر­دىڭ وقىرماندارى رومانىڭىزعا قانداي باعا بەرىپ جاتىر؟

– مەن رومانىمنىڭ اۋقىم­دى تۇردە قابىل­دان­عانىنا وتە قۋانىشتىمىن. امەريكالىق وقىر­­ماندار مەن باسقا ەلدەردەن كەل­گەن پىكىرلەر ريزا­شىلىققا تولى دەپ ايتار ەدىم. ولار ورتا­لىق ازيانىڭ باي تاريحىنا تاڭ­عالىپ، رومانداعى ايەل جاۋىن­گەرلەردى «تاقتار ويىنى» سەكىلدى قيالدان تۋعان كەيىپكەرلەر ەمەس، شىنايى تاريحي تۇلعالار ەكەنىنە تاڭدانىسىن ءبىلدىرىپ جاتىر.

– «اقمارال» رومانىن قا­زاق تىلىنە اۋدارۋ تۋرالى ۇسى­نىستار بولدى ما؟

– ءيا، اۋدارماعا دەگەن ۇلكەن قى­زىعۋشىلىقتى بايقادىم. اقش-تا تۇ­راتىن نەمەسە اعىل­شىن ءتى­لىن بىلەتىن قازاقتار بايلا­نىس­قا شىعىپ، ءوز پىكىر­لەرىمەن ءبولىستى. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن اۋدار­ما بو­يىنشا ناقتى كەلى­سىم جاسالعان جوق. بىراق قازاق­ستاننان ­باسپا وكىلدەرى ماعان نەمەسە مەنىڭ باسپاما حابارلاسادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. بۇل روماندى ەڭ جاقسى تۇسىنەتىن وقىرماندار قازاقستاندا ەكەنىنە سەنىمدىمىن.

– قازاق ادەبيەتىمەن تانىس­تىعىڭىز بار ما؟

– قازاق وقىرمان­دارى­نىڭ ۇسىنىسىمەن اۋدا­رىلعان كەيبىر شىعارمالاردى وقۋعا مۇمكىندىك تۋدى. قازىر عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇل­پان» رومانىن وقىپ جاتىرمىن. قازاق ادەبيەتىنىڭ باي مۇراسى­مەن تولىق تانىسا الماعانىما وكىنەمىن، بىراق اۋدار­ما ارقىلى ودان ءارى زەرتتەگىم كەلەدى. ادەبي اۋدارما مادەنيەتىمىز بەن ورتاق ادامزاتتىق قۇندى­لىقتارىمىزدى ءتۇسىنۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى دەپ بىلەمىن.

– التىن ۋاقىتىڭىزدى قيىپ، سۇحبات بەرگە­نىڭىزگە راحمەت!

– سىزگە دە راحمەت! شىعار­ما­شىلىق بايلانىستا بولايىق.

اعىلشىن تىلىندە سۇحباتتاسقان دۇيسەنالى الىماقىن 

Abai.kz