(«اكىمباي ولگەندە» جىرى قاي  جىلى جازىلعانى جايىندا)

مارتەبەلى وقىرمان، بيىل دانىشپان ابايدىڭ 180 جىلدىعى! ۇلى ۇستازدىڭ مەرەيلى داتاسى نازاردا بولارىنا سەنىمدىمىز. قايمانا قازاققا ومىرلىك باعىت بەرگەن ۇلى تۇلعا ۇلىقتالماي، ۇمىت قالاتىن بولسا ەلدىگىمىزگە سىن. ءبىز بىلەتىن تاريحتا «مەرەيتويى اتالماي قالدى» دەگەن وقيعا بولماعانى فاكت! سونداي-اق، ابايدىڭ ايگەرىمنەن تۋعان بالاسى تۇراعۇلدىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولاتىنى ەسكەرىلسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. تۇراشتىڭ ابايدىڭ اسىل مۇراسى شاشىلماي-توگىلمەي بۇگىنگى كۇنگە امان جەتۋىنە قوسقان ۇلەسى سۇبەلى. ول «اكەم اباي تۋرالى» دەگەن تاماشا ەستەلىكتىڭ، وزگە دە قۇندى جازبالاردىڭ اۆتورى. الاش قوزعالىسىنا جانىن سالا ارالاسقانى، ونىڭ كورنەكتى قايراتكەرى بولعانى ءوز الدىنا ءبىر توبە.

تومەندە «دۇرىس جازىلۋى تۋراعۇل ما، الدە تۇراعۇل ما؟» جانە ابايدىڭ «اكىمباي ولگەندە» جىرى قاي جىلى جازىلعان؟ دەگەن ەكى ساۋالدىڭ  جاۋابىن بەرمەكپىز.

بىرەۋ بىلەدى، بىرەۋ بىلمەيدى، تۇراعۇلدىڭ ەسىمى ءبىر ىزگە تۇسپەي-اق كەلەدى. بۇرىنعى ەستەلىك يا قولجازبالاردا ەسىمى «تۇراعۇل (تۇراش)» دەلىنەتىن ەدى. الايدا ەل تاۋەلسىزدىگىن العان توقسانىنشى جىلدارى «تۋراعۇل» دەپ «تۇزەتىلدى». ياعني وزگەشەلىك ءبىر ارىپكە تىرەلىپ تۇر. «ە، وندا تۇرعان نە بار» دەۋگە بولماي تۇر، وسى ءبىر ارىپتە اۋىر سالماق بار.

الدىمەن باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆكە جۇگىنەيىك. مۇحاڭ «ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «اباي قۇنانباەۆ» اتتى مونوگرافياسى تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا اتالمىش مونوگرافيانىڭ «ابايدى تانۋ» ءبولىمىن تەكسەرە كەلە: «كرىلوۆ مىسالدارىنا تۇراعۇل، كوكباي قويعان جىل – 1898» دەيدى. ءارى قاراي ءسوزىن بىلايشا جالعايدى: «...1933 جىلدىڭ باسپاسىندا ابايدىڭ شاكىرتتەرى كوكباي مەن تۇراشتىڭ كومەكتەرى بويىنشا جاڭاعىداي تۇسىنىكپەن باستىرعان مەن ەدىم. ەكى شۋماقتى ايتىپ بەرگەن كوكباي، تۇراش ەرتە كۇندە تاكەجاندار اراز بوپ وكپەلەپ كەتەدى دەپ بۇرىنعى قولجازبالاردان ادەيى الىپ قالىپ جۇرگەندەرىن ايتقان» (م.اۋەزوۆ. اباي قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. – الماتى، 1995. -300-301 بب.). كورىپ وتىرمىز، مۇحاڭ «تۇراعۇل» جانە «تۇراش» دەپ كورسەتكەن.

ەندى ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ سويلەسىن. ول: «تۇراعۇل ەمشەكتەن شىققاندا ءدىلدا ايگەرىمگە: «باي سەنىكى بولسىن، بالا مەنىكى بولسىن»، – دەپ تۇراعۇلدى ءوز باۋىرىنا سالىپ بالا عىپ الدى»، – دەپ جازادى (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. – الماتى، 2018. -89 بەت). ءارحام اقساقالدىڭ بىرگە وسكەن اعاسىنىڭ ەسىمىن قاتە جازۋى مۇمكىن ەمەس بولار.

تۋراعۇل نەمەسە تۋراش دەگەندىك، الدە، اباي جيناقتارىنان كەزدەسە مە؟ تەكسەرىپ كورەيىك. 1995 جىلى جارىق كورگەن ابايدىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعىنىڭ «تۇسىنىكتەر» بولىمىندە: «كاكىتاي، تۇراعۇلدار ابايدىڭ ەلگە تاراپ كەتكەن شىعارمالارىن جيناپ، مۇرسەيىتكە كوشىرتىپ، 1909 جىلى تۇڭعىش جيناقتى ازىرلەگەن. ءسويتىپ، مۇرسەيىت كوشىرىپ جازعان اباي شىعارمالارى كاكىتاي مەن تۇراعۇلدىڭ تەكسەرۋىنەن ءوتىپ بارىپ، باسپاعا بەرىلگەن» دەلىنگەن. اسىرەسە، 1945 جىلعى جيناق: «...تۇراش (تۇراعۇل) بۇل ولەڭدى ءوز الدىنا بولەك ءسوز دەيدى»، «...بۇل ەكى جول ولەڭ كاكىتاي مەن تۇراعۇل باستىرعان باسپادا جوق. مۇنىڭ ماعىناسى انىق ەمەس» دەگەن سياقتى سوزدەرگە تولى. ال 1933-جىلعى جيناقتا: «كوجەكبايعا ارناپ ابايدىڭ ولەڭ جازۋ سەبەبىن تۇراعۇل بايانداپ بەرگەن» دەلىنگەن.

جيناقتاپ ايتقاندا، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، ءارحامنىڭ جازبالارى، مەيلى، اباي جيناقتارى دەيىك، تۋراعۇل نەمەسە تۋراش دەمەگەن. كەزدەسپەيدى. جوعارىدا وسىعان كوز جەتكىزدىك.

ولاي بولسا، «ۇ» ءارپى «ۋ» ارپىنە نەلىكتەن اۋىستى؟ بۇلاي بۇرمالاۋعا نە سەبەپ بولدى؟ ءبىرىنشىسى، اباي – بالاسى ادىلەتتى، تۋراشىل ازامات بولۋىن قالاعان، «تۋراعۇل» دەپ قوياتىن ءجونى سول دەگەن توپشىلاۋ سەبەپكەر. شىندىعىندا، بۇل جاڭساقتىق. مىنانى ەسكەرۋىمىز كەرەك. قازاقتا «قينايات» دەگەن ەسىم بار. ول اللانىڭ تۋراشىل قۇلى دەگەن ماعىنا بەرەتىن ارابتىڭ «عيدايات» سوزىنەن تۋىنداعان ەسىم. ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، قينايات دەگەن ەسىم ەجەلدەن بار، ۇيرەنىشتى، ال تۋراعۇل دەگەندى ەستىدىك پە؟ ارينە، جوق. ەكىنشىسى، بايبىشەسى ءدىلدادان تۋعان ەكىنشى ۇلى اكىمباي (حاكىمباي) 1874-جىلى توعىز جاسىندا قايتىس بولادى. قازاعا جىل تولماي جاتىپ، ابايدىڭ ەكىنشى ايەلى ايگەرىم تۇراعۇلدى تابادى. قازالى جاعدايدا تۋىلعان نارەستەگە قانداي ەسىم تاڭدالماق؟ ارينە، ءجۇرسىن، تۇرسىن، تۇراربەك، تۇردىقۇل، تۇرسىنحان دەپ اتاۋ قازاقتا جازىلماعان قاعيدا. مىنە، تۇراعۇل ەسىمى دە وسىنداي ماعىنانى بىلدىرەدى.

سونىمەن، تۇراعۇل اكىمبايدىڭ ولگەنىنە جىل وتپەي تۋىلعان، ەسىمى وسى قازاعا بايلانىستى قويىلعان دەگەن بايلامعا كەلەمىز.

وسى پايىمعا ناقتى دالەل – ابايدىڭ «اكىمباي ولگەندە» («كوز جۇمعانشا دۇنيەدەن...») دەگەن جوقتاۋ-جىرى. 40 جول جوقتاۋ جىر اكىمبايدىڭ جىلدىق اسى قارساڭى، 1875-جىلى جازىلعان. بۇل – ايداي اقيقات. مىنا جالعاندا قۋانىش پەن قايعى الماسىپ جاتادى. ءبىر جىل بۇرىن سۇيىكتىسى ايگەرىمدى كەزدەستىرگەن وتىز جاستاعى اباي العاش رەت اۋىر قازاعا تاپ بولعان عوي.  اكىمباي تۋرا توعىز جاستا بولعان (كەيبىر باسىلىمدار جەتى جاستا دەپ قاتە كورسەتىپ ءجۇر). ونى وتە اقىلدى، ەرەكشە سۇيكىمدى جەتكىنشەك دەسەدى. ابايدىڭ، ءىنىسى ىسقاقتىڭ اۋىلدارى  اقشوقىدا ءبىرى بىرىنە كورشى ورنالاسقان، اراسى نەبارى 3-4 شاقىرىم. مىنە، سول ىسقاقتىڭ بالا كوتەرمەگەن، «شالقايسام – شىڭعىسىم، ەڭكەيسەم – ەرتىسىم» دەيتىن تاكاپپار، پاڭ بايبىشەسى مانىكە اكىمبايدى ءسابي كەزىندە باۋىرىنا سالعان. ءسويتىپ، بالا قايتىس بولعاندا ءمايىت «ىسقاقتىڭ ۇلى» دەپ سول ۇيدەن شىعارىلعان.

مانىكە شاقپا ءتىلدى، ەركەتوتاي، ادۋىندى بولعانى «اباي جولى» ەپوپەياسىنان دا ايان. ونىڭ ءتىلى مەن كارىنەن قورىققان اينالاسى «اكىمباي ابايدىڭ بالاسى» دەگەندى تىسىنەن شىعارماعان. تەك قانا «ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى»  دەسكەن اقشوقىداعى بارشا جۇرت. بولدى، ءبىتتى. مۇحتار اۋەزوۆ تە ابايدىڭ جوقتاۋىنا: «ءبىر نەمەرە ءىنىسى ولگەندە ايتقان»، – دەپ تۇسىنىك بەرەدى (1925 جىلى سەمەيدە شىعىپ تۇرعان «تاڭ» جۋرنالىنىڭ ەكىنشى سانىندا جاريالاعان).

ۋاقىتىمىزدى الدى دەپ سوكپەسەڭىز، «اكىمبايعا» ولەڭىنىڭ قيلى تاعدىرىنا توقتالا كەتەيىن. قىزىعى سول، اتالمىش ولەڭ دە تۇراعۇل ەسىمى سياقتى سان-ساققا جورۋدان كوز اشپاي كەلەدى. مىسالعا «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 279-بەتىندە: «اكىمباي – اقىننىڭ ءدىلدادان تۋعان بالاسى، 9 جاسىندا (1865—74) دۇنيە سالعان. ولەڭنىڭ مازمۇنى دا وسى تۇجىرىمدى ايعاقتاعانداي»، – دەپ دۇرىس ايتىپ، بىراق وسى قالىڭ كىتاپتىڭ 161-بەتىندە: «...اعاسى تاڭىربەردىنىڭ بالاسى ماقۇلباي ولگەندە ايگەرىمگە ايتقىزعان جوقتاۋ» دەپ بۇرىس كەتكەن. وكىنىشتى مە – وكىنىشتى.

شىنى سول، ماقۇلباي ولگەندە اباي جوقتاۋ جازعان-مىس دەگەن پايىم ەشقانداي سىن كوتەرمەيدى. نەگە دەسەڭىز، اعاسى تاڭىربەردى – «بايسىپ، پاڭسىپ» جۇرەتىن تاكاپپار، جەڭگەسى قاراجان – كورشى-قولاڭعا قارا قيدى دا قيمايتىن ساراڭ. ەكەۋىمەن دە ابايدىڭ جىلى قارىم-قاتىناستا بولعان جەرى جوق. دالەلگە «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر-ەكى اي» (1888) ولەڭىندە نەمەرەسىن ساراڭدىققا باۋلىعانىن كورىپ، اعاسى مەن جەڭگەسىن «ول دا وزىڭدەي يت بولسىن ازعىر-ازعىر!» دەپ شەنەگەنىن، سونداي-اق، «تاڭىربەردىگە» (1893) دەگەن «ۋلى سيا، اششى تىلمەن» جازعان ولەڭىن الساق تا جەتكىلىكتى (بۇدان بولەك، وزگە دە ەكى سىني ولەڭى بار). ەلگە سۇيكىمى جوق تاكەجان مەن قاراجانعا وتىرىك ماقتاۋعا ءۇيىر نە بولماسا مال ءۇشىن ءتىلىن بەزەگەن بىرەۋ بولماسا، كىم جوقتاۋ جىر جازىپ بەرسىن...

جوقتاۋ جىردى اباي ماقۇلبايعا ەمەس، ءوز بالاسى اكىمبايعا ارناعانى تازا شىندىق. وعان جىردى مۇقيات وقىعان كىم-كىمنىڭ دە كوزى جەتەدى. جوقتاۋدى اقىن:

«كوز جۇمعانشا دۇنيەدەن،

يمانىن ايتىپ كەتكەنى-اي» –

دەپ باستاپ، ءۇشىنشى شۋماقتا:

«يەم قابىل الدى-اۋ دەپ،

كوڭىلىمە قۋات بىتكەن-اي!

قۋاتتانىپ باقسام دا،

كۇنالى كوڭىلىم تۇيتپەدى-اي»، – دەپ كۇڭىرەنگەن (تۇيتپەدى – ءتوزىمىم جەتپەدى، شىدامادى دەگەن ماندە). اقىن ءوزىن كۇنالى سەزىنگەن. نەگە؟ ويتكەنى، ۇلىنا جىلۋىن بەرە الماعان، ونىڭ جانىندا تەك سوڭعى كۇندەر، سوڭعى ساعاتتا عانا بولعان، سول كۇيىك-زارىن جەتكىزىپ وتىرعانى مەنمۇندالاپ تۇر. باۋىر ەتى بالاسىنا ەمىرەنە الماي، بار بولعانى «نەمەرە ءىنىم» دەپ وتكەن.  ءوزىن-ءوزى قانشا جۇباتىپ باقسا دا («قۋاتتانىپ باقسام دا») جۇرەك تۇبىندە مۇز بولىپ ەرىمەي جاتقان وكىنىش، مىنە، وسى (اكىمباي ولىمىنەن اۋىر ساباق العان اباي، مۇنان سوڭ قولىنداعى ەكى بالاسى ءابىش پەن ماعاۋياعا اكەلىك مەيىرىمىن ءۇيىپ توگەدى. ەكەۋىن دە زور قامقورلىققا بولەپ وتەدى).

جوقتاۋدىڭ سوڭىندا قوس شۋماق:

«ارتىنا بەلگى قالدىرماي،

باۋىرى قاتتى تاس ءولىم،

جىلامايىن دەسەڭ دە،

شىدارلىق پا وسى ءولىم؟

ورامدى ءتىلدى اۋىزدىم،

اقىلعا جۇيرىك ماڭىزدىم.

كوپ جاساماي تەز كەتىپ،

كوزىمنىڭ جاسىن اعىزدىڭ».

وسى جولدار اكەنىڭ اششى زارى-شەرى ەكەنىنە كىم تالاسار ەكەن. ءاربىر جولى اكىمبايدى كوزگە ەلەستەتەدى. جايدان جاي جازا سالۋ مۇمكىن ەمەس، جۇرەكتى جارىپ شىققان سوزدەر.

قورىتا ايتقاندا، ولەڭ – ابايدىڭ شەرى، ونىڭ مازمۇنى «اكىمبايدىڭ جوقتاۋىمىن» دەپ جار سالىپ تۇر. ايتسە دە بۇل فاكتىنىڭ مويىندالار ءتۇرى جوق. نەگە؟ وسىعان دا توقتالا كەتەيىك.

1933- جىلعى تۇڭعىش تولىق جيناقتا، ونان سوڭ 1939, 1945-جىلعى جيناقتاردا ولەڭ «اكىمباي ولگەندە» دەپ اتالعان جانە داتاسى دا دۇرىس – «1875 جىلعى» دەلىنگەن. ال 1957-جىلعى جيناقتا «بالاسى ولگەن اناعا اباي شىعارىپ بەرگەن جوقتاۋ» دەپ جاڭاشا ات قويىلعان. ءبىر ءتاۋىرى، بۇل قاتەلىك 1961, 1968-جىلعى جيناقتاردا تۇزەتىلگەن. بىراق 1977-جىلعى جيناقتان بەرىدە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز،  «نەمەرە ءىنىسى ولگەندە ايتقانى» دەگەن ەسكى قاتە قايتالانعان. ابايدىڭ سوڭعى تولىق جيناقتارى (1995 جانە 2020-جىلعى) «نەمەرە ءىنىسى ولگەندە ايتقانى» دەگەن اتپەن جانە 1895-جىلى جازىلعان دەپ باسىپتى. اپىراي، ولەڭ باقانداي 20 جىلعا ىلگەرىلەپ قاتە بەلگىلەنگەن. كانە، تاعدىرى قيلى جوقتاۋ دەمەي كور!

سونىمەن، ەكىۇدايلىق، ورەسكەل قاتە كەزدەيسوق ەمەس، ونىڭ سىرى، سەبەبى بارى ءسوزسىز. بۇل جۇمباققا ابايتانۋشى قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ «اقىننىڭ ءبىر شىعارماسىنىڭ تاعدىرى تۋرالى» اتتى ماقالاسى ساۋلە تۇسىرەدى. كاكەڭ اڭگىمەسىن «ۇمىتپاسام، 1935-جىلى مۇحتار الماتىدان سەمەيگە كەلدى» دەپ باستاپ، ابايدى كورگەن، جاقسى بىلەتىن اباي ەلىنىڭ قاريالارىمەن مۇحاڭ اڭگىمە-دۇكەن قۇرعانىن بايان ەتەدى. قىزۋ اڭگىمەلەر بارىسىندا «ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى كىم؟» دەگەن سۇراققا اقساقالداردىڭ ءبىرى «بالكىم، تاڭىربەردىنىڭ ماقۇلباي دەگەن بالاسى بولار، ول ولگەندە ايگەرىم اباي ۇيرەتىپ بەرگەن داۋىستى ايتىپ ءجۇرىپتى» دەپ تۇسپالداپتى (اباي جۋرنالى. - №1, 1996 جىل. - 20 بەت). وسى بولجامدى داپتەرىنە ءتۇرتىپ العان  مۇحاڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «ەڭىستە» اتتى تاراۋىندا ءبىر ەپيزودتى ەنگىزەدى. وندا ماقۇلبايدى جوقتاپ، ايگەرىمنىڭ داۋىس قىلعانى سۋرەتتەلگەن (نەسى بار، كوركەم شىعارما ءۇشىن ايگەرىم بەينەسىن اسقاقتاتا تۇسۋگە سۇرانىپ تۇرعان كورىنىس).

مىنەكي، اباي ولەڭدى «ماقۇلباي ولىمىنە ارناپ جازعان» دەگەن جاڭساقتىق تابانداپ قالۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى. ءشۇباسىز، جوقتاۋ جىر – ابايدىڭ ءوزىن ءوزى جۇباتقانى. ونى اباي اكىمبايدىڭ جىلدىق اسى قارساڭى 1875-جىلى جازعان جانە اقشوقى اۋىلىنا جاس كەلىن بولىپ تۇسكەن جارى ايگەرىمگە ايتقىزعان. اقيقاتى وسى.

قورىتا كەلگەندە، قاراستىرىلعان ەكى ساۋالدىڭ جاۋابى مىناۋ: تۋراعۇل ەمەس، تۇراعۇل، ءبىر، جوقتاۋدى اباي 1875-جىلى اكىمبايدىڭ جىلدىق اسىنا شىعارعان، ەكى. نە ەتەرسىڭ، ابايدىڭ تولىق جيناعى ءىرىلى-ۋاقتى قاتەگە تولى. ىزدەنىس جوقتىڭ قاسى. ىزدەنىپ، تۇزەتۋدىڭ ورنىنا ولاردى «كوزدىڭ قاراشىعىنداي» ساقتاۋ، قاتىپ قالعان ءولى دوگما جاساۋ – شىندىققا دا، اباي رۋحىنا دا قيانات ەكەنى حاق.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى.

Abai.kz