قوعامداعى ادىلەتتىلىككە ۇمتىلۋ، تىڭ اقپارات تابۋ جانە مازمۇندى ماقالا جازۋ – بۇل قاعيدالار قازاق جۋرناليستيكاسىندا ءبىر عاسىر بۇرىن دا وزەكتى بولدى. قىلىشىن دا، قالامىن دا قاتار ۇستاعان وتىنشى ءالجانۇلى XIX عاسىردا-اق قازىرگى زامان جۋرناليستيكاسىنىڭ نەگىزدەرىن مەڭگەردى.

وتىنشى ءالجانۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى

وتىنشى ءالجانۇلى – الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى وكىلى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، جەتىسۋداعى الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، اعارتۋشى-پۋبليتسيست، حالىق مۇعالىمى جانە لەپسينسك حالىق ميليتسياسىنىڭ ءبىرىنشى كومانديرى. رەپرەسسياعا دەيىن قىزىلدارعا قارسى قاقتىعىستا مەرت بولعان باتىرلاردىڭ ءبىرى. ول ۇلتتىق مۇددەنى قالاممەن دە، قارۋمەن دە قورعاعان قايراتكەر. ونىڭ پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرى وسى كۇرەستىڭ ايقىن كورىنىسى.

پۋبليتسيستيكالىق مۇراسى

وتىنشى ءالجانۇلىنىڭ «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە جاريالانعان ماقالالارى ونىڭ اعارتۋشىلىق ميسسياسىن كورسەتەدى. ولاردىڭ قاتارىندا:

• "قازاقتارعا پايدالى كىتاپتار"
• "قازاق بالالارىن تاربيەلەۋ تۋرالى اڭگىمەلەر"
• "قازاق دالاسىندا حالىققا ءبىلىم بەرۋ تۋرالى"
• "قازاق مەكتەپتەرىن قۇرۋ"
• "قازاقتاردا ارنايى دايارلانعان مۇعالىمدەر بولۋىنىڭ قاجەتتىگى تۋرالى"
• "بىلىمگە قاراي تاعى ءبىر قادام"

بۇل ماقالالار ۇلتتىق سانانى وياتۋ مەن ءبىلىمدى تاراتۋ ماقساتىندا جازىلدى. بۇگىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردە تانىمدى اقپاراتتى پوست رەتىندە ءبولىسۋ – زاماناۋي ءادىس بولسا، وتكەن عاسىردا ءباسپاسوز ارقىلى حالىققا ءبىلىم بەرۋ ەڭ ءتيىمدى اقپاراتتىق قۇرالداردىڭ ءبىرى بولعان ەدى. وسى رەتتە، وتىنشى ءالجانۇلى ۇلتتىق كود پەن ءبىلىم ماسەلەسىن كوتەرۋدە پۋبليتسيستيكانى شەبەر قولداندى.

وتىنشى ءالجانۇلى جاس ۇرپاقتى بىلىمگە باۋلۋى ءوزىنىڭ ساۋاتتى وتباسىندا وسۋىمەن نەگىزدەلەدى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك ونىڭ جەتى اتاسى داۋلەتتەن ارىلماعان، قۇنانباي سەكىلدى باي، بەدەلدى ادامدارمەن قۇدالاسقان. ودان بولەك وتىنشى ءالجانۇلىنى ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىر كەشەتىنىن سەزگەندەي ايەلىنە: «ەگەر مەن ءبىر جامان جاعدايعا ۇشىرايتىن بولسام، بارلىق جيناعان قاراجاتتى بالالارىمىزدىڭ بىلىمىنە جۇمساۋعا  ۋادە بەر»، – دەپ ءجيى ايتقان.

جۋرناليستىك زەرتتەۋلەر جانە تاريحي اڭىزدار

وتىنشى ءالجانۇلىنىڭ زەرتتەۋشىلىك قىرى اسىرەسە قازاق اڭىزدارىن قاعازعا تۇسىرۋدە ايقىن كورىنەدى. شوقان ءۋاليحانوۆ حالىق اراسىندا تاراعان اڭىز-اڭگىمەلەردى العاش جازىپ العان تۇلعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلسا، وتىنشى ءالجانۇلى دا قازاق بولمىسىن اشاتىن حالىق حيكايالارى مەن اڭىزدارىن قاعازعا تۇسىرگەن پۋبليتسيستەردىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ «الاشا حان ءھام ونىڭ بالاسى جوشى حان» حيكاياسى – كوپكە تانىمال جۇمىستارىنىڭ ءبىرى. سونداي-اق، "تاناباي ءھام باتىر", "قارىنبايدىڭ حيكاياتى" سەكىلدى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن ەڭبەكتەرى دە ۇلتتىق مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسى رەتىندە باعالانادى.

رەپورتاج جانرىنداعى جاڭاشىلدىق

وتىنشى ءالجانۇلى ءححى عاسىردا كەڭ تاراعان جۋرناليستيكانىڭ ماڭىزدى جانرلارىنىڭ ءبىرىن – رەپورتاجدى XIX عاسىردا قولدانعان. 1896-جىلى وتىنشى ءالجانۇلىنىڭ “سارتتاردىڭ توبىنداعى ءماجىلىس” ماقالاسى “دالا ءۋالاياتى” گازەتىنىڭ №6 سانىندا بايبۇركىن لاقاپ اتىمەن جاريالاندى. اۆتور سارتتاردىڭ باچا-بازيلارمەن، قىزشا كيىنگەن سۇلۋ ءجۇزدى كىشى جاستاعى ۇل بالالارمەن كوڭىل كوتەرۋىن مالىمدەيدى. باچا-بازي – ورتا عاسىردان بەرى كەلە جاتقان ءجاسوسپىرىم ۇلدار اراسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءتۇرى. پارسى تىلىنەن سوزبە-ءسوز اۋدارعاندا باچا – «ۇل»، بازي – «ويناۋ»، ياعني «ۇلدارمەن ويناۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. اۆتور ماقالادا قازاق قوعامىنىڭ مورالدىق قۇندىلىقتارىن قورعاۋعا جانە جات، ءارى ەرسى مادەني ىقپالدارعا قارسى تۇرۋعا شاقىردى. ول وقيعا ورنىنداعى كۋاگەردىڭ سوزدەرىن پايدالانىپ، تىڭ اقپاراتقا تولى ماقالا جازدى. بۇل ءادىس ونىڭ بەلگىلى ءبىر جۇيەگە نەمەسە داستۇرگە قارسىلىعىن سپيكەردىڭ ءسوزى ارقىلى جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەردى.

وتىنشى ءالجانۇلى – قازاق جۋرناليستيكاسىنداعى العاشقى فەمينيستەردىڭ ءبىرى مە؟

1895-جىلى جارىق كورگەن «پەچالنوە پولوجەنيە سوۆرەمەننوي كيرگيزسكوي جەنششينى» ماقالاسىندا وتىنشى ءالجانۇلى قازاق ايەلدەرىنىڭ اۋىر جاعدايىن كوتەردى. XIX-XX عاسىرلاردا قازاق حالقىن ارتتا قالعان، "ەسكى" داستۇرلەردى ۇستاناتىن ۇلت رەتىندە كورسەتۋ تەندەنتسياسى بولدى. الايدا، اۆتور ءتىپتى بۇل تاقىرىپتى تەرەڭىنەن زەرتتەپ، ايەل قۇقىعى ماسەلەسىن ورىس تىلىندە ناقتى تالدادى.

وتىنشى ءالجانۇلى – قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ باستاۋلارىندا تۇرعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول پۋبليتسيستيكا ارقىلى قوعامنىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋعا اتسالىستى. ونىڭ ەڭبەكتەرى بۇگىنگى كۇندە دە وزەكتىلىگىن جوعالتپايدى، ال قولدانعان ادىستەرى قازىرگى جۋرناليستيكا ءۇشىن ۇلگى بولا الادى.

ادجىقۇل قالامقاس

Abai.kzAbai.kz