«ەۋرووداق جارعىسىنىڭ» 49-شى تارماعىندا: «كىسىلىك قۇقىقتى، ەركىندىكتى، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەيتىن كەز كەلگەن ەۋروپا ەلى وداققا مۇشە بولۋعا ءوتىنىش بەرۋىنە بولادى»، - دەپ جازىلعان. دەسە دە، تۇركيانىڭ 1963 جىلى باستالعان وداققا كىرۋ تالپىنىسى ءالى كۇنگە دەيىن تويتارىلىپ كەلەدى.

بيلىكتەگى ەردوعاننىڭ پارتياسى كۇرد ءتىلىن وقىتۋعا شەكتەۋدى، ءولىم جازاسىن الىپ تاستاپ، ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ ىڭعايىنا جىعىلسا دا ناتيجە جوق. 2016 جىلعى تۇركياداعى «گۇللەنشىلەر» دۇربەلەڭىنەن كەيىن كەلىسسوزدەر ءبىر جولاتا توقتادى. انىعىندا ەۋرووداقتىڭ تۇركيانى سىرتقا تەبۋدەگى باستى سەبەپ - گەوگرافيالىق ورىنى مەن كىسىلىك قۇقىق ماسەلەسى ەمەس، ونىڭ مۇسىلمان ەلى بولۋىندا ەكەنى انىق.

قازىر جاعداي وزگەردى. ترامپ اق ۇيگە قايتا ورالعانان كەيىن ەۋروپا ەلدەرىن ەكونوميكالىق باعىتتا كەدەندىك سالىقپەن، اسكەري باعىتتا «ەندىگەرى قاۋىپسىزدىككە كەپىل بولمايمىن» دەپ قىسپاققا الا باستادى. اسىرەسە ترامپتىڭ كرەملمەن قارىم-قاتىناسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە كىرىسۋى كارى قۇرىلىق ەلدەرى باسشىلارىن كۇندە سامميت وتكىزىپ، ەۋروپانىڭ بولاشاق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ءماجبۇر ەتتى.

اقش پەن رەسەيدىڭ سوعىس توقتاتۋ جونىندەگى كەلىسسوزىنە ەۋروپا تاراپتىڭ قاتىستىرىلمايتىنى ءمالىم بولعان سوڭ، اقپاننىڭ 17-ءسى كۇنى فرانتسيا باسشىسى ماكرون گەرمانيا، يسپانيا، پولشا قاتارلى 7 مەملەكەتتىڭ جانە ناتو مەن ەۋرووداق باسشىلارىن پاريجگە شاقىرىپ، شۇعىل جينالىس وتكىزدى. تۇركيا وكىلدەرىن شاقىرمادى. ماكروننىڭ بۇل ارەكەتىن كوپتەگەن ساياسي ساراپشىلار «ستراتەگيالىق قاتەلىك» دەپ باعالادى.

اقپاننىڭ 28-ءى كۇنى اق ۇيدە بولعان زەلەنسكي مەن ترامپ، ۆەنس اراسىنداعى جانجالدان كەيىن، انگليا باسشىسى ستارمەر جاعدايدى رەتتەۋ ءۇشىن ناۋرىزدىڭ 2-ءسى كۇنى لوندوندا جينالىس وتكىزدى. وعان تۇركيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حاكان فيدان قاتىستى. وسىلايشا ەۋروپا باسشىلارى قاتەلىكتەرىن جۋىپ-شايعانداي بولدى. «جينالىستا حاكان فيدان باسقالار سياقتى كوپىرىپ كوپ سويلەمەدى. «تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان ەۋروپانىڭ جاڭاشا قاۋىپسىزدىك قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋعا تۇركيانىڭ قاتىسۋى وتە ماڭىزدى»، - دەگەن ءسوزى تارازى باستى» - دەپ جازادى باتىستىق باق.

ەۋروپا ەلدەرى جەتەكشىلەرى اقش مەملەكەت ىستەر حاتشىسى رۋبيو مەن رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى لاۆروۆ باستاعان ەكى ەل وكىلدەرىنىڭ ساۋد ارابياسىندا وتكەن كەلىسسوزدەرىن سىرتتاي تاماشالاپ وتىرعاندا، ەردوعان انكارادا زەلەنسكيدى قابىلداپ، ۋكراينا ماسەلەسىن شەشۋدە تۇركيانىڭ ورنىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن ەۋروپا، سونداي-اق الەم ەلدەرىنىڭ ەسىنە سالدى. زەلەنسكي دە كەزدەسۋدەن كەيىن: «ۋكراينانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە اقش، انگليا، ەۋرووداق قانا ەمەس، تۇركيادا كەپىل بولۋى كەرەك»، - دەدى.

ۋكراينا ماسەلەسىندە ەردوعان ۇكىمەتى رەسەيگە قارسى ەكونوميكالىق سانكتسيا سالىپ، ونىمەن جاۋلاسقان ەۋروپا ەلدەرى سياقتى ەمەس، بايلانىستى ۇزبەي كەلەدى. كەرەك كەزدە سانكتسيادان كۇشتى قادامدارعا بارادى. ۋكرايناعا ورىس اسكەرى العاش باسىپ كىرگەندە، ەۋروپا ەلدەرى ءالى ءارى-ءسارى بولىپ وتىرعاندا، تۇركيا «مونترە كەلىسىم-شارتىن» العا تارتىپ، رەسەيدىڭ اسكەري كەمەلەرىنىڭ بوسفور بۇعازى مەن داردانەللى بۇعازىنا كىرۋىنە تىيىم سالدى. ال ۋكراينا تاراپقا اسكەري كومەكتى توقتاتقان ەمەس. تۇركيا بەرگەن «بايراقتار» درونى ۋكرايناعا شەشۋشى ساتتەردە جەڭىس اكەلگەنىن الەم جۇرتى بىلەدى.

ەۋروپا قاۋىپسىزدىگىنە ساياتىن ۋكراينا ماسەلەسىندە عانا ەمەس، وزگە دە گەوساياسي قاقتىعىستاردا تۇركيا ەۋروپا باسشىلارى باستى جاۋ ساناپ وتىرعان كرەملدى تەجەي الاتىن باستى جەڭىسپاز ساياسي ويىنشى رەتىندە كورىنۋدە.

ورتا شىعىستا تۇركيا رەسەيدى ليۆيادان، سيريادان ىعىستىردى. باشار اساد كەزىندە سيريانىڭ سولتۇستۇگىندە كرەملدىڭ ايتقانى زاڭ بولسا، قازىر ەردوعاننىڭ ايتقانى زاڭ.

«قاراباق سوعىسىندا» ازەربايجان تۇركيانىڭ كومەگىمەەن ارمەنيانى ىعىستىردى. بولعان جاعدايعا كرەمل شاراسىز كۇي كەشتى. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ رەسەيدىڭ مۇنايى مەن گازىنا تاۋەلدى ەكەنى بەلگىلى. قازىرگى سوعىس جاعدايىندا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ۋكرايناعا بەرگەن قارۋ-جاراعىنىڭ سوماسىنان رەسەيدەن ەنەرگيا ساتىپ الۋعا جۇمساعان اقشاسى الدە قايدا كوپ بولىپ تۇر. ەۋروپاعا قاجەت ەنەرگيا كوزدەرى مەن باسقا دا قازبا بايلىقتاردىڭ ورتا ازيا ەلدەرىندە مول قورى بار ەكەنى بەلگىلى. تۇركياعا قىرىن قارايتىن فرانتسيا مەن گەرمانيا باسشىلارى مۇرناعى جىلى سول ماقساتپەن ەلىمىزگە كەلىپ تە كەتتى. ەۋروپا ەكونوميكاسىنا جاڭا تىنىس اشاتىن تۇركى ەلدەرىنىڭ قازىرگى اقساقالى - ەردوعان بولىپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

تۇركيا 1950 جىلى ناتو قۇرامىنا وتۋگە العاش ءوتىنىش جاسادى. بىراق فرانتسيا مەن انگليا قارسى بولدى. ولار: «تۇركيا اسكەري وداققا مۇشە بولسا، ورتا شىعىستاعى تولاستامايتىن سوعىستارعا قاتىسۋعا ءماجبۇر بولامىز»، - دەگەن ءۋاج ايتتى.

1950 جىلى كورەي تۇبەگىندە سوعىس باستالدى. تۇركيا ناتو-عا كومەك رەتىندە 4500 اسكەر جىبەردى. ءوتىنىشى ءبارىبىر قابىلدانبادى. تۇركيا تەك 1952 جىلى 18-ءشى اقپاندا عانا ناتو-عا رەسمي مۇشە بولىپ قابىلداندى. اقش ناتو ەلدەرىنىڭ شىعىس-وڭتۇستىك قاناتىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وسىنداي شەشىم قابىلدادى. تۇركياعا ناتو-نىڭ ماڭىزدى اسكەري بازالارى ورنالاستى.

«11 قىركۇيەك وقيعاسىنان» كەيىن اقش باستاعان جاھاندىق تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە تۇركيا شەشۋشى ءرول وينادى. 2012 جىلى سيريا شەكاراسىندا تۇركيانىڭ بارلاۋشى ۇشاعى اتىپ تۇسىرىلگەننەن كەيىن، ناتو «پاتريوت» قورعانىس جۇيەسىن تۇركيانىڭ سيريامەن ششەكاراسىنا ورنالاستىردى. تۇركيا افريكا، ورتا شىعىس، ورتا ازيانىڭ تۇيىسكەن جەرىنە ورنالاسقاندىقتان ءارى رەسەيمەن تەڭىزبەن شەكتەسەتەندىكتەن قارا تەڭىز بەن جەر ورتا تەڭىز تاسىمالىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋدا باستى تايانىش بولىپ كەلەدى.

تۇركيانىڭ ۇيىمعا مۇشە ەلدەرمەن كەلىسپەۋشىلىگى بولعانىمەن، جالپى ۇيىممەن ەش ارازدىعى جوق.

تۇركيا بۇگىندە ناتو-دا اسكەري قۋاتى جاعىنان ەكىنشى ورىنعا شىعىپ، جاي قاتىسۋشى ەلدەن جەتەكشى ەلگە اينالىپ وتىر.

قازىر گەوساياسات مىڭ قۇبىلىپ تۇر. كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن ناتو ەلدەرىنە كەلەتىن قاۋىپ سەيىلگەندەي كورىنگەن. پۋتين ۋكرايناعا سوعىس اشقاننان كەيىن ەۋروپانىڭ قاۋىپسىزدىگى قايتادان وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. تاعى ءبىر جاقتان قىتاي ەڭسە كوتەرىپ، اقش-پەن باسەكەلەس دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، ءۇندى-تىنىق مۇحيت ەلدەرى قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرە باستادى.

ترامپ پۋتيننەن قورقىپ دۇرلىككەن ەۋروپا ەلدەرىنە «ناتو-دان شىعامىن» دەپ ايبات شەگۋدە. ەۋروپا باسشىلارى ەردوعاننىڭ رەسەيگە ۇستانعان تۇلكىبۇلاڭ ساياساتىنىڭ قاۋقارىن، ناتيجەسىن كورىپ تۇر. ەردوعان سوعىس توقتاعان جاعدايدا ۋكرايناعا بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن جىبەرۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزدى.

قالاي دەسەك تە، ترامپتان كوڭىلى قالىپ، ءوز كۇنىن-ءوزى كورۋگە شەشىم قابىلداعان ەۋروپا تۇركيانىڭ اسكەرى مەن قارۋىنا، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار گەوگرافيالىق ورىنىن ءساتتى پايدالانعان كوپجاقتىلى سىرتقى ساياساتىنىڭ كومەگىنە مۇقتاج.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz