سوڭعى ۋاقىتتا پرەزيدەنت توقاەۆ بىرنەشە رەت: تاريح – داۋلاساتىن قۇرال ەمەس، حالىقتى بىرىكتىرەتىن نەگىز بولۋى كەرەك دەگەن پىكىرىن ايتىپ ءجۇر. ونىڭ ويىنشا، تاريحقا وبەكتيۆتى قاراپ، وتكەننىڭ جاقسىسى مەن جامانىن قاتار مويىنداۋ قاجەت. بۇل – قوعامداعى بىرلىكتى ساقتاۋدىڭ جولى. 

الايدا بۇل كوزقاراس بارىنە بىردەي ۇناي بەرمەيدى. جۋىردا رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ توقاەۆتىڭ بۇرىن ايتقان كەي پىكىرلەرىمەن كەلىسپەيتىنىن مالىمدەدى. ەسكە سالا كەتسەك، 2022 جىلى توقاەۆ سانكت-پەتەربۋرگ ەكونوميكالىق فورۋمىندا ءبىر ۇلتتىڭ اتىنان جاڭا مەملەكەتتەر قۇرۋ يدەياسىمەن كەلىسپەيتىنىن ايتقان ەدى – سەبەبى بۇل الەمدىك تۇراقتىلىققا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن دەگەن. 

لاۆروۆ وعان قارسى ءوز ءۋاجىن كەلتىردى: بۇۇ جارعىسىندا حالىقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعى دا بار دەيدى. ونىڭ پايىمىنشا، ەگەر ۇكىمەت ءوز ەلىندەگى بۇكىل حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعاي الماسا، وندا كەيبىر ەتنوستاردىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋى زاڭدى قۇبىلىس بولۋى مۇمكىن. 

بۇل پىكىر ايىرماشىلىقتارى – قوس ەلدىڭ تاريحقا، مەملەكەتتىلىككە جانە حالىقارالىق قۇقىققا دەگەن كوزقاراستارى ءارتۇرلى ەكەنىن كورسەتەدى. 

الايدا ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – وتكەنگە ادىلەتپەن قاراپ، تاريحتى حالىقتى بىرىكتىرەتىن قۇرالعا اينالدىرۋ. ويتكەنى بولاشاققا سەنىمدى قادام جاساۋ ءۇشىن، وتكەنگە ادىلەتتى كوزقاراس قاجەت. 

«كەڭەس ۇكىمەتىن مۇلدە جامان ەتىپ كورسەتۋگە بولمايدى، دەدى پرەزيدەنت توقاەۆ. ونىڭ اق تۇسى دا، قارا تۇسى دا، ارتىقشىلىعى دا، كەمشىلىگى دە بولدى. ونى مويىنداۋ كەرەك. ارتىقشىلىقتارىنا كەلگەندە مىنا ءبىر عىلىمي فاكتىنى اتاپ ءوتتى: بيىل بىزگە «قازاق» دەگەن اتاۋدىڭ قايتا ورالعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. مۇنى پرەزيدەنت ۇلتتىق قۇرىلتاي بارىسىندا ايتتى. 

سوندا «قازاق» دەگەن اتاۋدى كىم قايتاردى؟ ساكەن سەيفۋللين. الاشوردا يدەياسىن ۇستاناتىن عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر ساكەن سەيفۋللينگە قاتىستى ءتۇرلى پىكىر ايتادى: بىرەۋلەرى جاقسى تۇستارىن ايتسا، كەيبىرەۋلەرى كەرى تۇستارىن العا تارتادى. بىراق قالاي دەگەنمەن دە، وسى ءبىر تۇسىن — «قازاق» دەگەن اتاۋدى قايتا الىپ كەلۋگە اتسالىسقانىن مويىنداۋ كەرەك. 

بۇدان بولەك، پرەزيدەنت بۇل تۋرالى ايتقان جوق، بىراق ءىس قاعازداردى قازاقىلاندىرۋعا، قازاقشا جۇرگىزۋگە سول زاماندا ساكەن سەيفۋللين ىقپال ەتكەن. اكىمدىكتەردە ءىس قاعازدار قازاق تىلىندە جۇرگىزىلە باستادى. سول دۇنيەنى ءبىز قازىر جاساي الماي وتىرمىز، بۇگىندە بارلىعى ورىسشا. 

وسى تۇرعىدان العاندا، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى قازاقستان تاريحىنىڭ اق-قاراسىن اجىراتا ءبىلۋىمىز كەرەك. تەك جامان دەۋدىڭ قاجەتى جوق. جاقسى تۇستارى دا، جامان تۇستارى دا بولدى. اقتى — اق، قارانى — قارا دەپ ايتۋ قاجەت»،- دەيدءى ساياساتتانۋشى پەردەحان شامشيەۆ. 

پەردەحان شامشيەۆ
سۋرەت: almaty.tv سايتىنان الىندى.

كەڭەس داۋىرىنە قاتىستى كوزقاراستار قوعامدا ءالى دە كوپ تالقىلاناتىن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. بۇل تەك تاريحشىلار ءۇشىن ەمەس، قاراپايىم ازاماتتار ءۇشىن دە ماڭىزدى سۇراقتار تۋدىرادى: وتكەنىمىزدى قالاي باعالاۋىمىز كەرەك؟ جاقسىسىن دارىپتەپ، جامانىنان بەزىنۋ جەتكىلىكتى مە؟  

«پرەزيدەنت قۇرىلتايدا كەڭەستىك ءداۋىردىڭ جاقسى جانە جامان جاقتارى بار ەكەنىن ايتتى. ول راسىندا دا سولاي، ويتكەنى قازىر قوعامدا وسىنداي كوپ ايتىلاتىن ماسەلەلەر بار. بۇل قازىر عانا ەمەس، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى كوپ تولعاندىراتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. كورشىلەرگە، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزعا، كەڭەستىك زامانداعى قايراتكەرلەرگە بايلانىستى سۇراقتار كوپ. ارينە، جاماننان ارىلۋ كەرەك، بىراق جاقسى جاقتارى دا بولدى. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە قانشاما زاۋىتتار سالىندى، ونى دا ەسكەرۋ كەرەك. نەمەسە ديماش احمەتۇلى قوناەۆتىڭ كوشباسشىلىعى كەزىندە قانشاما جاقسى، يگى ىستەر جاسالدى. قالالار سالىندى، قازىرگى الماتىنىڭ نەگىزى سول كەزدە قالاندى دەۋگە بولادى. ياعني، تاۋەلسىزدىك زامانىندا دا كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى. ءاربىر كەزەڭدە جاقسى دا، جامان دا ىستەر بولدى، بىراق جاقسىسى كوبىرەك. سوندىقتان جاقسى جاقتارىن كوبىرەك كورسەتۋ كەرەك. بىراق جاعىمسىز جاقتارى تۋرالى دا ايتۋ قاجەت، ويتكەنى ول ءبىز ءۇشىن ساباق بولۋى كەرەك. ەگەر ءبىز تاريحىمىزدى ۇمىتىپ كەتەتىن بولساق، بۇل وتە جامان. ويتكەنى، تۋرا سولاي كەلەشەكتە جاعىمسىز پروتسەستەر قايتالانۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل تۋرالى بالالارعا دا، جاڭا ۇرپاققا دا جەتكىزۋ كەرەك»،- دەءيدى ساياساتتانۋشى قايىرجان ابدىحالىقوۆ. 

قايىرجان ابدىحالىقوۆ
سۋرەت: almalife.kz سايتىنان الىندى.

كەڭەس وداعى ىدىراعالى وتىز جىلدان استى. دەگەنمەن، سول كەزەڭنىڭ ءىزى – قوعامدىق سانادا دا، كۇندەلىكتى ومىردە دە ءالى سەزىلەدى. بىرەۋ ءۇشىن كەڭەس ءداۋىرى – ۇلتتى جويۋعا باعىتتالعان ساياسات، ءبىرى ءۇشىن – ءتارتىپ پەن تۇراقتىلىقتىڭ، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋدىڭ ۋاقىتى. ال شىن مانىندە، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن سول كەزەڭگە تولىق، ادىلەتتى باعا بەرە الدىق پا؟ 

بۇگىندە قوعامدا كەڭەستىك مۇرانى باعالاۋدا ەكىۇشتى پىكىرلەر ءجيى كەزدەسەدى. ءبىرى وتكەنگە تەك وكپە ارتادى، ەكىنشىسى سول كەزەڭدى اڭسايدى. بىراق ماسەلە – ەموتسيادا ەمەس، تاريحي ادىلەتتە. وتكەندى قابىلداۋدىڭ ەڭ دۇرىس جولى – ونى تەك كىنالاۋدا ەمەس، ساباق الۋدا. سەبەبى كەز كەلگەن جۇيەنىڭ ءوز جەتىستىگى مەن كەمشىلىگى بولادى. ەشبىر ءداۋىر تولىقتاي اق نەمەسە قارا بولا المايدى. 

تاۋەلسىز قازاقستان قالىپتاسقان شاقتا بىزگە ەڭ قاجەت دۇنيە – وتكەنگە راتسيونالدى كوزقاراس. كەڭەستىك كەزەڭدە جوعالتقانىمىز دا كوپ، ۇيرەنگەنىمىز دە بار. بۇگىنگى ەڭبەك مادەنيەتى، كاسىبي مامانداردى دايارلاۋ جۇيەسى، كەيبىر الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار – سول زاماننان قالعان ءىزى. 

وسى تۇرعىدان كەلگەندە، كاسىپكەر شىڭعىس ۇمبەتاەۆ كەڭەس كەزەڭىنە سىنشىل ءارى بايىپتى كوزقاراس بىلدىرەدى. ول تاريحتى ساياساتتىڭ قۇرالى ەمەس، قوعامدى جەتىلدىرۋدىڭ قۇرالى رەتىندە قاراۋعا شاقىرادى: 

«ەندى كوپ جاعدايدا، شىنىمەن، كوپشىلىك... ءبىز ءالى دە «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان» دەمەكشى، 70 جىلدىق... ءالى دە سول 70 جىلدىق بوداندىقتا، تاۋەلدى بولىپ ءومىر سۇرگەنىمىزدىڭ سالدارى ءبىلىنىپ جاتىر. 

دەگەنمەن، ءاربىر جۇيەنىڭ ءوز پليۋستارى مەن مينۋستارى مىندەتتى تۇردە بولادى. ءبىز قازىر بەلگىلى ءبىر قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، ال ەرتەڭ، ەلۋ جىلدان كەيىن، بۇل قوعام دا سىنالاتىن بولادى. ول – قالىپتى قۇبىلىس، تابيعي زاڭدىلىق. مىندەتتى تۇردە سىنالۋ كەرەك، دەپ ويلايمىن. سەبەبى سىن تۇزەلگەن كەزدە، ءمىندى تۇزەيمىز، قوعام ارى قاراي ىلگەرىلەيدى. 

مەنىڭ ويىمشا، كەڭەس ۇكىمەتى ءارتۇرلى رەفورمالارى ارقىلى بەرەتىنىن بەردى، ال كەمشىلىكتەرى – قازاقي، ۇلتتىق يدەولوگياعا قاتىستى. ءبىز سول جەردە ءبىراز نارسەدەن ايىرىلىپ قالدىق، ونى تاريح دالەلدەدى، عىلىم دالەلدەدى، ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. 

ال پليۋس جاقتارىنا كەلسەك، سول كەزدە جاسالعان رەفورمالار، قازىرگى تاڭدا جاريالانىپ جاتقان جۇمىسشىلارعا دەگەن قۇرمەت، سول كەزەڭدەگى تالىمگەرلىك، مەنتورلىق مەكتەپتەر، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتۋ سەكىلدى پليۋستارى بولدى»، - دەپ سانايدى كاسىپكەر شىڭعىس ۇمبەتاەۆ.

شىڭعىس ۇمبەتاەۆ
سۋرەت: instagram.com
/shyngys_umbetayev سايتىنان الىندى.

وتكەندى باعالاۋ – تەك ساياسي ەمەس، رۋحاني دا مىندەت. ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسۋى، تاريحي جادىنىڭ ورنىعۋى قوعامنىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن بولاشاعىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، تاريحتى ءوزىمىز جازۋ، ءوزىمىز ءتۇسىنۋ – ۇلتتى كەمەلدىككە جەتكىزەتىن ماڭىزدى قادام.  

«وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ تاريحىمىز سوڭعى 200–300 جىلدا ءتۇرلى قيىن كەزەڭدەردەن ءوتتى. سول ۋاقىتتاردا حالقىمىزدىڭ تاريحى كوبىنە وزگەلەردىڭ كوزىمەن جازىلدى. ءبىز ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز جازعان جوقپىز. دەگەنمەن، سوڭعى جىلدارى وسى تاريحي ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن اۋقىمدى جۇمىستار قولعا الىنىپ جاتىر. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە تاريحقا ەرەكشە ءمان بەرىلىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. 

قازىرگى تاڭدا قازاقستان تاريحىنىڭ اكادەميالىق جەتى تومدىعى جازىلۋ ۇستىندە. ءتىپتى باۋىرلاس تاتارستان سياقتى ەلدەر مۇنداي ىرگەلى ەڭبەكتەردى الدەقاشان اياقتاپ قويعان. ءبىز دە ەندى ەجەلگى داۋىردەن باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ءوز تاريحىمىزدى جۇيەلى تۇردە جازىپ جاتىرمىز. 

ودان بولەك، «الاش ءىسى» اتتى 12 تومدىق ەڭبەك جارىق كوردى. بۇل – الاش كەزەڭىنە قاتىستى العاش رەت وسىنداي كولەمدى جانە كەشەندى زەرتتەۋ رەتىندە قولعا الىنعان ەلەۋلى جۇمىس. بۇل قادامدار – ۇلتتىق تاريحي سانانى جاڭعىرتۋدىڭ ناقتى كورىنىسى. 

ويتكەنى تاريحي سانا جاڭعىرماي، ۇلتتىڭ بىرىگۋى قيىن. ەگەر ءبىز ءوز تاريحىمىزدى تەرەڭ بىلسەك، ۇلتتىق جادىمىز كەمەلدەنسە، وندا وزىمىزگە دەگەن قۇرمەتىمىز ارتادى. ال بۇل – كەز كەلگەن ۇلتتىڭ رۋحاني تۇتاستىعى مەن بولاشاعىنا اپارار جول. وسى تۇرعىدان العاندا، تاريح – ۇلتتى بىرىكتىرەتىن ەڭ ماڭىزدى يدەولوگيالىق نەگىزدەردىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. 

سوندىقتان دا پرەزيدەنتتىڭ تاريحقا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، جۇيەلى ءارى تەرەڭ جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقانى – وتە ورىندى جانە ۋاقىت تالابىنا ساي باستاما. 

ارينە، كەيبىر ماسەلەلەر بار. ءبىز قازىرگى احۋالدى، گەوساياسي جاعدايدى، كورشىلەرىمىزدىڭ ۇستانىمدارىن جاقسى تۇسىنەمىز. سوندىقتان ءاربىر قادامىمىزدى ويلانىپ، بايىپپەن جاساۋىمىز قاجەت. بۇل جونىندە پرەزيدەنت تە اتاپ ءوتتى. سانالى، كەمەل ۇلت بولۋ ءۇشىن بىزگە بابالارىمىزدىڭ جولىن ۇستانىپ، دانا ساياسات جۇرگىزۋ قاجەت دەپ ويلايمىن، – دەيدى جۋرناليست ەرجان قالىمبايۇلى. 

ەرجان قالىمبايۇلى
سۋرەت: dknews.kz سايتىنان الىندى.

ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇگىنگى گەوساياسي جاعدايدا قازاقستانعا وتە مۇقيات، بايىپتى ساياسات جۇرگىزۋ قاجەت. ايماقتىق تۇراقسىزدىق، دەرجاۆالار اراسىنداعى تەكەتىرەس جاعدايىندا ءاربىر قادام سالماقتى بولۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار، ەل تاريحىنا وبەكتيۆتى كوزقاراس قالىپتاستىرۋ – ۇلتتىق بىرلىك پەن تاۋەلسىز ۇستانىمدى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ سانالادى. ويتكەنى تاريحي ادىلەت پەن سىرتقى سابىر – مەملەكەتتىلىكتىڭ تىرەگى. 

گۇلميرا سىزدىققىزى

Abai.kz