جاساندى ينتەللەكتتىڭ جويقىن جاسامپازدىعى
كۇنى كەشە ءماجىلىس قوعامدىق پالاتاسىندا وتە-موتە وزەكتى تاقىرىپقا ارنالعان وتىرىس ءوتتى. مقپ مۇشەسى رەتىندە وعان مەن دە قاتىستىم.
باستى تاقىرىپ قىزىق تا تاڭسىق بولدى: «جاساندى ينتەللەكت تۋرالى» زاڭ جوباسى.
جيىندا ءماجىلىس پەن ۇكىمەت وكىلدەرى، مقپ مۇشەلەرى باياندامالار جاساپ، ءسوز الدى.
سودان تۇيگەندەرىممەن بولىسەيىن.
بىرىنشىدەن، جي سەكىلدى اسا ماڭىزدى، تەرەڭ، كوپتەگەن مەملەكەت ءالى دە بويلاي قويماعان ماسەلەگە دەن قويۋى، سوعان قاتىستى زاڭ جوباسىن قولعا الۋى، ءسوزسىز، ەلىمىزدىڭ وزىقتىعى. سوعان قۋاندىم. ارينە، ەۋرووداقتىڭ وتكەن جىلى قابىلداعان «جي تۋرالى» زاڭى بار. ول دا بولسا، باسقا ەلدەرگە جول اشىپ بەرگەن شىعار. دەسەك تە، وتاندىق زاڭ جوباسىن ازىرلەۋشىلەر جاراپ تۇر.
ەكىنشىدەن، جي سەكىلدى ادامزاتتىڭ قولىنان شىققان تۋىندى بولسا دا، بۇگىندە وزىنشە ءومىر سۇرۋگە جاراپ قالعان، تاريحي وي-سانادا بۇرىن-سوڭدى بوپ كورمەگەن قۇبىلىستى قۇقىقتىق قالىپقا سالۋ دەگەننىڭ ءوزىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن (ازىرشە، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس!).
ەڭ الدىمەن، «جي دەگەننىڭ ءوزى نە؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ كەرەك سەكىلدى. ول نە: ماتەريالدىق نەمەسە ماتەريالدىق ەمەس دۇنيە مە؟ ول زات پا الدە وي-سانالىق تۋىندى ما؟ زاڭدى تۇلعا ما الدە ەشبىر زاڭنامانى مويىندامايتىن، عالامدىق ماڭىزى بار سۋبستانتسيا ما؟ جاھاندىق مارتەبەسى بولسا، قازاقستاندىق زاڭمەن ونى رەتتەۋ مۇمكىن بە؟ الدە جي ءار ەل وزىنە ارناپ جاساپ الاتىن جەكە تۇعىرنامانىڭ ىشىندە عانا ءومىر سۇرەتىن جاراتىلىس پا (زاڭ جوباسىندا «جي-دىڭ ۇلتتىق تۇعىرناماسى» دەگەن تاراۋ بار)?
ۇشىنشىدەن، ءتىپتى دامۋدىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە جي-دى رەتتەۋدىڭ بارشاعا ورتاق تالاپتارى بەكىتىلسە دە، جي ءبارىبىر سول قۇقىقتىق بيۋروكراتيانى وپ-وڭاي اينالىپ وتەدى ەمەس پە؟! ياعني، شەكتەۋلەر مەن تىيىمدار نەعۇرلىم جەتىلگەن سايىن، جي دا قاراپ وتىرمايدى، قۇقىقتىق قالىپتان سىتىلىپ شىعۋدىڭ جاڭا جولدارىن تابا سالادى ەمەس پە؟
ارينە، جي-دىڭ مەملەكەتتىك جانە جەكە ادامعا قاتىستى قۇپيا اقپاراتتى تاراتۋ قاۋپى ەۋرووداق قابىلداعان قۇجاتتا دا ايتىلىپ قويعان. ول زاڭعا ساي، ونداي بەرەكەسىزدىكتەرگە تىيىم سالىنعان. بىراق تا ءوز باسىم، «جي سونداي تالاپتاردى ورىنداي ما، ورىنداسا، ونى كىم، قالاي باقىلايدى؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ تابا الماي وتىرمىن.
ءبىر عانا مىسال. ماسەلەن، جي الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىر ادامنىڭ اتىنان اككاۋنت اشىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن جەر تۇتاستىعىن مانسۇقت ەتەتىن ماتەريالدار جاريالاسا شە؟ ونداي جاعدايدا سول الەۋمەتتىك جەلىنى بۇعاتتايمىز با؟ ال ەگەر دە ونداي ماتەريالدار مىڭداعان اككاۋنتتاردان تاراسا شە؟
ونداي قاۋىپتى جاعدايلاردا تەك قانا كومپيۋتەردى جەلىدەن ايىرۋ نەمەسە قۋات كوزىنەن اجىراتۋ عانا قالاتىن سياقتى. الدە مەن قاتەلەسىپ وتىرمىن با؟
جي بۇگىندە ادام شىعارماشىلىعىنىڭ بار سالاسىن مەڭگەرىپ العان سەكىلدى. ءماتىن دە جازادى، مۋزىكا دا شىعارادى، سۋرەت تە سالادى. ەگەر دە ول ەرتەڭ بىرەۋلەردىڭ: «داۋرەن قۋاتتىڭ ستيلىندە پوۆەست، ابۋباكىر سمايىلوۆتىڭ ستيلىندە ولەڭ جازىپ بەر» دەگەن تاپسىرماسىن ورىنداسا شە؟ ءسويتىپ، بىزدە ەكىنشى قۋات پەن سمايىلوۆ پايدا بولا ما؟ اۆتورلىق قۇقىق تەك قانا ناقتى ماتىنگە عانا قاتىستى ما؟ ستيل شە؟!
جاندى، ياعني ادامعا عانا ءتان ينتەللەكت پەن جاساندى ينتەللەكتتىڭ ارا-جىگىن ايىرا الماي قالمايمىز با؟
قازىردىڭ وزىندە جي ادام اتقاراتىن جۇمىستار مەن قىزمەتتەردى ءوز قولىنا الا باستادى. بۇرىن وندىرىستە، ماسەلەن، ماشينا قۇراستىرۋدا روبوتتاردى كورىپ، تاڭ قالاتىن ەدىك. بۇگىندە ول پروتسەسس جاپپاي جي سيپات الىپ بارادى. باسقاسىن بىلمەدىم، تاياۋ جانە الىس بولاشاقتا ءوز ەلىمىزدە قانشاما ماماندىق پەن كاسىپ جي قولىنا كوشەدى؟ ياعني، قانشاما ادام جۇمىسسىز قالادى – وسىعان بايلانىستى بولجام قانداي؟ ۇكىمەت سول جاعىن ويلاستىرىپ وتىر ما؟ جۇمىسسىز قالۋى مۇمكىن ازاماتتار قايتا وقىپ، باسقا كاسىپتى يگەرە مە، جوق پا؟
مەنى ەرەكشە تولعاندىرعان ءبىر نارسە: «قابىلدانىپ جاتسا، زاڭ بيۋدجەتكە سالماق تۇسىرە مە» دەگەن ساۋال. زاڭ جوباسىندا «جي-دى مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ» دەگەن ۇعىم بار. سول كەرەك پە؟ مەنىڭشە، جي بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك جانە جەكە بيزنەستىك قۇرىلىمدار جاراتقان سۋبەكت رەتىندە نارىق الاڭىنا شىقتى دا، ءوز ىشىندەگى باسەكە جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ولاي بولسا، ونى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ قارجىلاندىرۋى قاجەت پە؟ ونداي قادام ونسىز دا، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتىپ، تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتقان حالىق قارجىسىن ودان سايىن ازايتا تۇسپەي مە؟
باسىم قاتقانى سونشالىق: «جاساندى ينتەللەكت تۋرالى» زاڭدى باستى قاتىرماي، جاساندى ينتەللەكتتىڭ وزىنە جازدىرۋ كەرەك پە، ءا؟» دەگەن ۇسىنىس ايتسام با ەكەن دە وتىرمىن. الدە ول ونداي زاڭدى تەك ءوز پايداسىن كوزدەپ جازىپ بەرە مە؟!..
ءامىرجان قوسان
Abai.kz
