قايىڭدىنىڭ كوكپارى
بەلۋارىنا جاناسا جانتايعان بۇلتى ۇشارىن كوزدەن جاسىرعان اقتاۋ تاۋىنىڭ قويىن-قونىشى كەيىنگى شامادا سولعىندىقتىڭ سورتاڭىنان ارىلا الماي-اق قويعان-دى. وعان نەگىز - ۇدەرە كوشكەن جۇرتپەن بىرگە جوعالعان ىردۋ-دىردۋدىڭ مىنا ولكەدەن قارا ۇزۋىندە جاتقانىن بىلايعى جۇرت، ارينە، بىلەتىن. بىراق، ۋاقىت ىلاڭىنا كونگەن حالىق ءوز ىقتيارىمەن نە ىستەي السىن، كەتكەنى اۋىل جاققا الىستان قاراپ الاڭداسا، مال قامىنان اسپاعاندارى سول مالدىڭ جاي-كۇيىنە باعىنىشتىلىقپەن تىرلىگىن جالعاستىرا تىرباڭداعان ءبىر كەزەڭ-ءدى.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە كەنەتتەن شىققان توسىن حاباردىڭ الىس-جاقىندى ەلەڭ ەتكىزگەنى بار. قايىڭدىنىڭ تۋماسى، سول توپىراقتان تۇلەگەن فەرمەر ايتباي جاڭا تۋعان نەمەرەسىنىڭ قۇرمەتىنە كوكپار بەرۋگە جار سالىپتى. ۇزىنقۇلاقتىڭ جەتكىزگەنى: كوكپار تەلەديداردان كورىپ جۇرگەندەي تار شەڭبەرگە ۇيىسپايدى، بۇرىنعىشا اۋىل-اۋىل بولىپ تارتىسار نامىسقا جول اشادى. ياعني، شاماڭ جەتە مە، جەرگە جارتىلاي كومىلگەن سەركەنى اسقان ەپتىلىكپەن ات ۇستىنەن ءىلىپ ال دا، تاقىمىڭ مىقتى بولسا ولجاڭدى ءوز اۋىلىڭداعى قالاعان ۇيىڭە سالىپ، كەشكىسىن ءتاتتى قۋىرداعىنا تويىن. ارينە، جالعىز وتىرىپ تويىنبايتىنىڭ بولسا-بولماسا بەلگىلى. اۋىلداستارىڭنىڭ اراسىندا ەزۋىڭنەن اق ماي اعا كاۋكىلدەسىپ وتىراتىنىڭا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەك ەمەس. ءدال سول جاعدايدا سەنەن اسقان ەر، سەنەن اسقان دانىشپان بۇل ماڭنان تابىلماسى جانە امبەگە ايان. مۇنداي ساتتە وزگەلەر باس يزەسۋگە جاراسا قۇبا-قۇپ. باس يزەسىپ قانا قويماي استىڭا كوپشىك قويۋدان جالىقپاسا ودان وتكەن جايلىلىقتى مىنا دۇنيەدەن تاپپاسسىڭ دا. ەن دالانىڭ ەركەسىنە اينالار شاعىڭ سەنى ەڭسە بيىگىنە الىپ شىعاتىنى تاپ وسى شامادا. ەندەشە، ءبىر سەرپىلمەي نە تۇرىس! بوزارعان كۇندەر بوز بەلدىڭ استىندا بوشىراپ، بوزامىققا جەتپەك كوڭىل بەبەۋلەي كوكجيەكتە ىرعالسا - ناعىز باقىت دەگەنىڭ سونداي-اق بولار! ولاي بولسا، ارۋاق دەپ اتقا قونار كۇن جەتكەنىنە يلان، ءجاندىلدا!
يلانعانىنان عوي كەشكىلىك، مال ورىستەن قايتقان مەزگىلدە، ءبىر سەمىز توقتىنى جايراتىپ تاستاعان جىگىت اعاسى قاس قارايا بالالارىن انا ءۇي، مىنا ءۇي جاققا قاراي جۇگىرتىپ، ەت قازاننان تۇسكەندە كورشىلەرى اراسىندا قىزۋ اڭگىمەگە جول اشقانى. ءيا-ءيا، قىزىلكەڭىردەكتىككە سالىنباي، قىزارا بورتە جاي-جاپساردى قوزعاعانى جاراسىمدى ەدى.
دەلەبەنى قوزدىرار كوكپار جايىندا اڭگىمەگە جەلى تارتىلعاندا جينالعاندار قوپاڭداسىپ قالعان.
- نەسى بار، تارتساق تارتامىز! – دەگەن ءبىرى وقجىلانداي باسىن قاقشاڭ ەتكىزىپ.
ەكىنشىسى ودان اسۋعا تىرىسا:
- جاي تارتپايمىز، قارا دا تۇر، ولجامىزدى تامام جۇرتقا دابىرالاي تاپ وسى شاڭىراققا اكەلىپ سالامىز! – دەپ كۇپىنگەن بارلىق ءتۇيىن قولىندا تۇرعانداي كۇجىرەيە.
ودان ءۇشىنشىسى قالعان با، ول دا ەكىلەنىپ شىعا كەلگەن:
- بۇيىعىپ جاتا-جاتا جامباسىمىز تەسىلدى عوي، نەگە ءبىر سەرپىلمەسكە؟! جىگىت ەكەنبىز جىگىتتىگىمىزدى كورسەتەيىك!
تالقى باسى ەلىرمەگە قاراي قيسايعاندا ءبارىن ساباعا شاقىرعان تاعى ءجاندىلدا:
- جىگىتتەر، سابىرعا جۇگىنەيىك، - دەگەن ول اينالاسىن بايسالدىلىققا باپتاي، - سوۆحوز كەزىندە اجەپتاۋىر بولىمشە ەدىك. قازىر سول ءبىر بولىمشە ءۇش تارام جۇرتقا بولشەكتەنىپ كەتتىك. ارقامىزدى تاۋعا بەرە الدىمىزعا كوز جىبەرەيىكشى، «قايىڭدىدان» وزگە نە كورەمىز؟ وڭ جاق تۇستان «قاراتوبەنى»، تۇستىكتەن «قياقتىنى» بايقايمىز. ارالارىمىز بەس-التى، التى-جەتى شاقىرىمنان اسپايدى. ولاي بولسا سايىس وسى ءۇش اۋىلدىڭ اراسىندا وتەدى دەگەن ءسوز. ءبىر دەڭدەر، - ساۋساعىن بۇگىپ قويدى، - ەكىنشىدەن، «قاراتوبە» باسىندا ءتۇتىن از. ءتۇتىننىڭ از بولعانى بەلسەنىپ شىعار جىگىتتەردىڭ قاراسى شامالى ەكەنىن بىلدىرەدى. ارينە، ونداعىلار دا قاراپ قالار جاعدايدا ەمەس، ازدىعىنا قاراماي شايناسىپ ولۋگە جاق. شايناسسىن. بىراق، سان باسىمدىعى الماي قويمايتىنىن ۇمىتپاسىن. ەندەشە، نەگىزگى باسەكە «قايىڭدى» مەن «قياقتىنىڭ» اراسىندا وتەتىنى تالاس تۋدىرماسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، قياقتىدا كەزىندە اتى ايماققا جايىلعان قۇرمانسەيىت پالۋاننىڭ بارىن ۇمىتپاعاندارىڭ ءجون. مىنا دۇرمەكتەن ونىڭ سىرت قالۋى مۇمكىن ەمەس. «اتتان!» دەسەڭ الباستىنىڭ اۋىزىنا بارۋدان تايىنبايتىن سابازىڭ مىنا حاباردى ەستىگەندە اتويلاۋعا شاق وتىرعان شىعار. اتويلاسىن. ول كوزسىزدىككە باسقاندا ءبىز ايلاعا جۇگىنەمىز. سوندا ۇتىلمايتىنىمىز انىق.
ءجاندىلدا ەنتىگىن باسارعا ءسال ايال جاساعاندا كورشى ابىلقايىر سەكپىل بەتى تۇتىگە قۇيرىعىمەن سىرعىي العا ەمىندى:
- قۇرمانسەيىت دەيمىسىڭدەر؟ ونىڭ نەسىن الدەقانداي قىلىپ وتىرسىڭدار. راس، كەزىندە بولسا بولعان شىعار. بىراق، ءدال قازىر ول دا قىرقىلجىڭ جاستا ەمەس پە؟ شاۋ تارتقانى، شابانداعانى بەلگىلى. ءاي، سەركەنى ءبىر ىرعاپ ماعان جەتكىزىڭدەرشى، قالعانىن سۇلىكقاراممەن ءوزىم جايعاستىرا جاتايىن. سولاي!
سۇلىكقارا - ابىلقايىردىڭ پىراعى. تۇرقى ءدال يەسى سياقتى تاپال كەلگەنىمەن باۋىرىن جازا شاپقاندا جەلگە جەتكىزبەي كەتەتىن ۇشقىر جانۋار. دەگەنمەن، ونىڭ دوداعا تۇسە المايتىنى كوپشىلىككە ايان. كەۋدەلى اتتار قايىرىمعا جەتكىزبەي توپتان ىعىستىرىپ تاستايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ءجايت.
مىنە، وسىنى العا تارتقان قۇرمان:
- پاي-پاي-وي-ي، ابەكەمنىڭ ەكپىنىن-وي-ي، جۇرگەن جەرىندە اتىن ءبىر ماقتاپ قالماسا ءوزىنىڭ دە كوشتەن قالىپ قوياتىنىن بىلەدى، بۇل قۇرداس. ءلابباي، ابەكە، ءلابباي... – دەپ قاعىتقاندا، ابىلقايىر ايىلىن جىيمادى:
- ءاي، قۇرەكە، - دەدى داۋىسىن اناۋ جاننىڭ ىرعاعىنا سايكەستەي، - تارعا كەپتەلىپ قالار دوبالدان مۇندايدا نە پايدا – مۇندايدا جىلعادان جىپ ەتىپ وتەر جىڭىشكەنىڭ جولى ءاماندا اشىق. وسىنى دا بىلمەگەنىڭ بە؟
مىنا قاعىتپاعا مىرس-مىرس ەتكەندەر ەندى قارىمتا كۇتكەندەي قۇرمانعا قاراي قالعاندا ول ەشكىممەن ءىسى جوق جانشا ءوزىنىڭ ءتىسىن شۇقىپ وتىرعان ارشاعا جاڭا كورگەندەي شۇقشيعان قالپى:
- ءاي، ارشا، - دەدى ويناقى، - سەن تاۋدا ءوستىڭ، ءا؟ تاۋ باسىندا دوبالداي ەدىڭ، ءا؟ مىنا ابىلقايىر سياقتىلار كەسىپ اكەلدى دە جونىپ-جونىپ ءتىس شۇقىعىش جاسادى. نەڭ كەتتى؟ ءبارىبىر پايداعا استىڭ. سولاي عوي؟ سولاي. ەشتەڭە ەتپەيدى، ءبىز دە جونىلساق تا كادەگە اساتىن بولامىز. مەن ءبىر نارسەگە عانا نازالانامىن - نە جونۋعا كەلمەيتىن، نە سيىققا سىيمايتىن شىبىق قۇرلى قۇنى قالمايتىندار سوندا نە ىستەمەكشى، ءا؟..
مىنا قاعىتپا جانىنا تيەر دەپ ءىش تارتا قالعاندار كوزدەرىمەن اۋىلداستارىن باققاندا ابىلقايىر قىڭبادى:
- ءاي، اباي اتام-اي، سەنى بىلمەي ايتتى ما دەسەم، ءبىلىپ ايتقان ەكەنسىڭ اۋ، بىراق اياعىن اياقتاماي قىسقا قايىرىپ تاستاپسىڭ: بوقتىڭ قابىنىڭ قايسىنىڭ ءيىسى باسىم جاتادى – جۋانىنىڭ با، جىڭىشكەسىنىڭ بە؟ وسىنى ناقتىلاپ جىبەرگەنىڭدە مەن بۇگىن ءبۇيتىپ قينالماس ەدىم...
مامىراجاي باستالعان ءازىلدىڭ ارتى ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن بايقاعاندا ءجاندىلدا جوتكىرىنىپ قالدى.
- وسى ءبىز ەرىككەن ەكەۋدىڭ تاجىكەسىن تىڭداۋعا جينالدىق پا، جوق الدە الداعى شارانىڭ قامىن اقىلداسۋعا باس قوستىق پا؟ مەنىمشە ەكىنشى جاقتىڭ بۇگە-شىگەسىن قامتۋدى نيەت ەتكەن سياقتىمىز. ولاي بولسا، قىرجىڭ-تىرجىڭدارىڭدى كەيىنگە قالدىرىپ، جونگە جىعىلىڭدار!
ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ەڭگەزەردەي جىگىت اعاسىنىڭ گۇر ەتكەن داۋىسىنان سەلك ەتكەندەر ەتەك-جەڭىن جيناي جىم بولدى.
- ابىلقايىردىڭ جوعارىداعى ايتقان ءسوزىنىڭ جانى بار، - دەدى وسىنى پايدالانعان ءجاندىلدا، - بىلە-بىلسەڭدەر كوكپار دەگەن تەك قارا كۇشتىڭ سىنالار ورنى ەمەس، اقىل مەن ابجىلدىكتىڭ تارازىعا تارتىلار تۇسى دا. سوعان سالساق سۇلىكقاراعا دا كەزەك تيەتىن شاق الىس ەمەس. كەۋدە قاعىستان، تاقىم تارتىستان ءسال دە بولسا قاعاجۋ كورگەن اتتار ءوز-وزىنە كەلگەنشە سەركەنى ىلگەن توپ ونى دودادان تىس جۇرگەن ۇشقىرلارعا ۇزاتا سالسا قىزىقتىڭ اكەسىن سوندا كورەسىڭدەر. «انە كەتتى!» «الدىن ورا!» «ۇزاتپا!» «ءاي، اناۋ كوكتىڭ ەكپىنى قاتتى عوي!» «قايىر، قايىر!» ايقايى اسپان استىن كۇڭىرەنتىپ جىبەرەر. سولاي!
مىنا سوزگە ابىلقايىر كادىمگىدەي مارقايىپ، جان-جاعىنا قوقيلانا قارانعاندا ءجاندىلدا قۇرماندى دا تەك قالدىرمادى:
- ال، نەگىزگى كۇش، ارينە، كەۋدەلى مەن بەلدىدە قالاتىنى كىم-كىمگە دە بەلگىلى. ول بولماسا ولجاڭدى قالىڭ توپتان جۇلىپ الىپ شىعۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، سايىسقا ساقاداي ساي تۇسەيىك دەسەك اۋەلى ءالدى اتتاردى باپتاۋعا قام جاسايىق.
كەيىنگى ءسوز وتىرعانداردىڭ نامىسىن قايراسا كەرەك اينالاداعىلار جامىراسىپ قويا بەردى:
- ول نە دەگەنىڭ، ءجاندىلدا-اۋ، ەن دالادا ەركىن جۇرگەن جىلقىنىڭ ءالجۋازى بولۋشى ما ەدى، بار عوي بار!
- ە-ە، قازىر جۇرت بايگە داقپىرتىمەن اراب اتتارعا قۇمار-اق. شىنىندا قازاقى جىلقىدا قاسيەت كوپ ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك تە.
- باسە دەسەڭشى، قازى بەرمەستە قانداي قادىر؟..
- جاقسى! – دەدى اۋىلداستارىنىڭ كوڭىلىنە توعايعان ءجاندىلدا ولارعا رازىلىقپەن قاراپ، - باردى باپتاي بەرىڭدەر. ەرتەڭگى كۇنى ۇياتقا قالدىرماساڭدار بولعانى دا.
جاس سورپا جاندارىن جادىراتقان اۋىلداستار كوپ ۇزاماي ءۇيدى-ۇيلەرىنە تارقاسقاندا التىن قايىققا مىنگەن اي اسپان استىن نۇرعا بولەپ تۇرعان-دى.
***
كوكپار بولاتىن كۇنى ءجاندىلدا ەرەكشە كوڭىل-كۇيدە ءجۇردى. ءجونى بار-دى. اۋىلداستارىن جيناعان ءتۇنى ول ۇيقى كورمەگەن. ءتۇن ورتاسىندا قالادا تۇراتىن بايدىلداعا تەلەفون شالىپ، جاعدايدى بايانداعاننان كەيىن ىنىسىنەن كومەك كۇتەتىنىن جاسىرماعان. اعا ايتسا ىنىدە نە جان قالار، ءبايدىلدا دا ەلپ ەتىپ مىندەتتى تۇردە كەلەتىنىن، جاي كەلمەي وزىندىك توسىنسىي جاسايتىنىن ايتىپ اعاسىنىڭ كوڭىلىن جايلاعان. اقىرى سولاي بولدى دا. كەشە كەشكىسىن ءجاندىلدانىڭ اۋلاسىنا ارناۋلى تىركەمەسى بار «دجيپ» كولىگى قاڭتارىلىپ، ىشىنەن تۇرقى بولەكتەۋ ات تۇسىرىلگەندە دۇنيە جاڭعىرىعىپ كەتكەندەي ەدى.
- مىناۋىڭ نە؟ – دەگەن اعاسى تاڭىرقاپ.
- ات قوي، - دەگەن ءبايدىلدا جايباراقات.
- ات ەكەنىن، بولمىسى بولەك جانۋار ەكەنىن كورىپ تۇرمىن.
- كورسەڭىز دىمىڭىز ىشىڭىزدە بولسىن، مۇزدى مۇحيتىڭىزدى جارار اتوم كەمەسى وسى بولادى.
- ايدالاداعى بىزگە اتوم كەمەسى كەرەك پە ەدى؟
- شۇرق ەتپەڭىز، مۇنىڭ ونەرىن دوداعا كىرگەندە كورەسىز. قالعان ءتۇيىنىڭىزدى سونسىن ايتاسىز. كەلىستىك پە؟
- ال، كەلىستىك دەيىك.
- كەلىسسەڭىز بوپتى.
- بولسا بولسىن.
ءجاندىلدانىڭ بايدىلداعا حابارلاسۋىنىڭ ءجونى بار بولاتىن. ءىنىسىنىڭ ۇلتتىق سپورت سالاسىنداعى جىگىتتەرمەن بايلانىسى بارىن ەستىگەن. ءوزىنىڭ دە سپورت جاعىنان قاراجاياۋ ەمەستىگىن بىلەتىن. قازاقشا كۇرەستىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشپەسە دە كۇرەس كىلەمىنىڭ اۋجايىن اجەپتاۋىر تانىعان جان-دى. اتتەڭ، تىم ەرتە العان جاراقاتىنىڭ سالدارىنان بارىنەن قول ۇزۋگە ءماجبۇر بولعانى عانا وكىنىشتى. باسقاشا جاعدايدا، ايتۋلى پالۋانداردىڭ قاتارىن تولىقتىرارىنا اعاسى كۇمان كەلتىرمەگەن دە.
وسىنى ساناسىنان وتكەرگەن ءجاندىلدا باسىن شايقادى.
- ەلدىڭ سوزىنە قالىپ جۇرمەسەك بولعانى دا... – دەدى ارتىنشا پاستەۋ دىبىستاپ.
ەندى ءبايدىلدا جانىقتى.
- سوزگە قالعانى نەسى؟
- اگاراكي جەڭە قالساق «سىرتتان ات الدىرىپ ابىرويعا بولەندى» دەگەندەردىڭ اۋىزىن قالاي جاپپاقپىز؟
- ە-ە، قاۋىپىڭىز سول عانا ما؟ وندا شۇرق ەتپەڭىز. شىندىققا جۇگىنسەك، مەن دە وسى ولكەنىڭ تۋماسى ەمەسپىن بە؟ تۋماسىمىن. كىندىك قانىم وسى توپىراققا تامدى عوي؟ البەتتە، تامعان. ەندەشە، وسىنى الدارىنا تارتا قويامىز. بۇعان توقتاسا قۇپ، توقتاماسا اتامنان ءارى.
- ساعان تالاس جوق قوي، ارينە.
- ماعان تالاس بولماسا مەنىڭ جەكە مەنشىك اتىما دا ەشكىمنىڭ ءتىل بەزەۋىنە قۇقى جوق.
- وندا ءجون باسقا ەكەن.
- البەتتە، جونسىزدىك قاشاندا بىزگە جولداس بولماعانىن ءوزىڭىز بىلەسىز.
ءسوز ءتامام. ەندىگى ماقسات نامىستى قولدان بەرمەۋدىڭ امالىن قاراستىرۋ عانا.
بۇل وڭىرگە نەگىزىنەن ەكى اتاۋ ءتان-ءدى. بىرەۋلەرى جاي عانا «قايىڭدى» دەي سالسا، كەيبىرەۋلەرى «مايقايىڭدى» دەپ كۇشتىك پارمەن بەرۋگە اۋەس-ءتىن. ونىڭ ءوز سەبەبى دە بار ەدى. ويتكەنى، قويناۋ-قويناۋدا سىڭسىعان قايىڭنان اعار شىرىندى جيناۋشىلار بەلگىلى ءبىر ۋاقىت تۇسىندا بۇل تۇسقا قاپتاپ كەتەتىن. ولاردىڭ ءبىر پاراسى اۋدان ماڭىنان بولسا، ءبىر پاراسى ات ارقاسى قياننان قارا شالدىراتىنى قىزىق-تى. وزدەرى سالپ-سالپ جۇرۋدەن جالىقپايتىن ءبىر جانكەشتى جاندار بولاتىن. ەرتەدەن قارا كەشكە شەيىن شۇبىرسا ەزۋلەرى جيىلماي، سۇلدەر سۇيرەتەرلەردەن تىڭ قالپىن ساقتاي بىلەتىندەرى كەرەمەت ەدى. جەرگىلىكتى حالىقتى شىرىن الۋعا ۇيرەتكەندەر دە سول كەلىمسەكتەر.
سويتكەن كەلىمسەكتەر كەيىننەن سيرەكسىپ، ارتىنان جوعالىپ كەتكەندە اۋىل ادامدارى دا توعايعا بارۋىن دوعارعان. الدە، مال قامىنان اسپادى، الدە كورىنگەن اعاشقا جابىسا قابىق استىن شۇقىلاۋعا ەرىندى، ايتەۋىر اۋەلى قاتىن-قالاش اياق سۋىتقاندا بالالار دا اۋەستىكتەرىن تاي-قۇلىنعا اۋىستىرىپ، اقىرىندا شىرىن دەگەندى قاپەردەن شىعارىپ تىنعان. تاپ وسىنى ەرەسەكتەر عانا ەسىنە الماسا جاستار جاعى قاپەردەن شىعارعالى قاشان-ن...
سول «قايىڭدى» بۇگىندە الەم-جالەم. كوكپار تارتاتىنداردىڭ عانا ەمەس، قىزىق كورۋگە جينالعانداردىڭ دا قولدارىندا بۇزاۋ ءتىسى بار، سەگىز ءورىم، ون ەكى ءورىمى بار ءبىر-ءبىر قامشى. بىرىمەن ءبىرى تىستەنىپ سويلەسەدى، كۇنى ەرتەڭ ءوزارا ءجۇز كورىسپەيتىندەي كۇشتەنىپ ءتىل قاتىسادى. بۇل ۇلكەندەر اراسىندا عانا بولسا ءبىر ءسارى عوي، جوق، انا اۋىل، مىنا اۋىلدىڭ بالالارىنا دا ءتان قىلىق. ءبىر قۇدىرەتتى كۇش سيقىرلى تاياعىن بۇلعاي ادامداردى ءبىر كۇندە وزگەرتىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى.
كوكپار ءتۇس اۋا، شىلدەحاناعا جينالعاندار سەمىز تاي ەتىنە تويىنعاننان كەيىن باستالدى.
اۋەلى ورتاعا اۋىل ۇلكەنى ايتباي اقساقال شىعىپ كوكپارشىلارعا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، سايىس شارتىن العا تارتتى. جۇلدە قورىن دا جاريا ەتتى: سەركەنى قالاۋلى شاڭىراققا سالعاندارعا ون قوي، ولارعا قارسىلىق تانىتقانىمەن قارتى كەلمەي قالعاندارعا بەس قوي، ەڭ اياعى كوكپار قىزىعىن قىزدىرعاندارعا ءۇش قوي. مىنە، الەكەدەي جالانعان جىگىتتەر وسىنى قۇت قىلسىن.
اقساقالدان كەيىن كەزەك تيگەن بۇگىنگى سايىستىڭ تورەشىلىك مىندەتىنە بەكىگەن جان قولىنداعى قامشىسىن سىلتەي كوكپاردىڭ باستالعانىن جاريالاعاندا وسىناۋ ءساتتى تاعاتسىزدانا كۇتىپ تۇرعاندار اتتارىن تەبىنە ءاپ-ساتتە ءبىر-بىرىمەن ميداي ارالاسىپ كەتە بارعان-دى. ارتىنشا اينالا مىيپالاۋعا اينالىپ كەتكەندەي ەدى. سونى بايقاعاندا بايگەلدى اعاسىنا ىم قاعا شەتكە ىعىسا بەردى دە سىبىر ەتتى:
- ارالاسپايىق. جەلوكپەلەردىڭ اپتىقتارى ابدەن باسىلسىن، سوڭىنان بۇيىرعانىن كورە جاتارمىز.
ءىنى ءسوزىن قۇپ كورگەن ءجاندىلدا اتىن ىرىككەندە قۇرمانسەيىت پالۋاننىڭ دا توپتان سىرتتاعانىن بايقاپ: «ءاي، سەن دە قۋلانايىن دەگەن ەكەنسىڭ، ءا» - دەدى ىشتەي مىرس ەتىپ.
قۇرمانسەيىت دودادان سىرتتاعانىمەن دۋدان شەت قالمادى. شۋعا ەلىگە قايقاڭداعان اتىنىڭ باسىن ەزۋلەي بەرىگە بۇرعان بويدا جاندىلدامەن قاتارلاسا بەرە:
- بارەكەلدى! – دەدى ىرجيا، - جالعىز شاپسام شاڭعا شاشالىپ قالام دەپ قورىقتىڭ با، ءىنىڭدى الدىرىپ الىپسىڭ عوي.
ءجاندىلدا دا توق كوڭىل قالپىن جاسىرمادى.
- ە-ە، بار بارلىعىن جاسايدى دا.
- ارينە، ۇيىمى بولسا جاسايدى. بولماسا قاعىنعانى دا.
- قۇداي قاعىنۋىنان ساقتاسىن.
- البەتتە، قۇرداس، البەتتە. باياعىدا ەسىڭدە مە، قادىرلىنىڭ قىزىنا ەكەۋلەپ عاشىق بولامىز دەپ ەكى جاققا قاراپ ۇلىپ قالعانىمىز؟
- ۇلىساق تا ۇيىمىمىزدى بۇزباعانىمىزعا ءتاۋبا.
- مەن دە سونى ايتامىن، ايتپەسە قاڭعىپ قاي تۇكپىردە جۇرەرىمىز ءبىر قۇدايعا ايان ەدى.
- ءيا، دەسەيشى...
ول دا ءبىر ۇمىتىلمايتىن كەزەڭ ەكەن-اۋ. كادىمگى بوزبالا بولىپ بوزالا تاڭدى ۇيقىسىز اتىراتىن شاقتا باسقا قىزدان قىز قالماعانداي ءجاندىلدا مەن قۇرمانسەيىت قوسارلانا بەيبىتكە عاشىق بوپ ءبىراز الاوكپە كۇي كەشكەن. قىز دا «كەتارىلىگىن» تانىتپاي ەكەۋىن ءۇمىت بەسىگىنە قاڭتارىپ قويعانىمەن، كەيىننەن، قالاداعى وقۋىنا كەتكەندە، باسقا بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ جوعالعان-دى. جالپى ايەلزاتى دەگەن قىزىق حالىق قوي، ارادا ايلار ءوتىپ، بەيبىت توركىندەپ اۋىلعا كەلگەندە ءجاندىلدا مەن قۇرمانسەيىتتىڭ تاڭ قالعانى بار. بۇلار ولەردەي عاشىق بولعان حانشانىڭ كۇيەۋى كوپكورىم جىگىت شىعار دەسە، جوق، كادىمگى ەكى اياقتى، شيبۇت، شيكىل سارى، شاشى جالبىراعان بىرەۋ ەكەن. بەيبىتتىڭ انانىڭ قاي جەرىن ۇناتقانىن تابا الماي پۇشايماندىق كۇي كەشكەن ەكەۋ سوڭىنان وزگە قىزدارعا ۇيلەنگەن، بالالى-شاعالى بولعان.
قۇرمانسەيىتتىڭ سول وقيعانى ەسكە تۇسىرگەنىنە مىرس-مىرس ەتكەن ەكەۋ اينالانى شاڭ قىلعان كوكپارشىلاردىڭ سەركەنى ءالى دە ىلە الماعاندارىنا كوزدەرى جەتكەندە تاقىمدارىن قىسا سايىسقا كىرىگۋگە ىڭعاي تانىتقان.
جو-جوق، اۋىل جاستارىنىڭ ەپتىلەرى، بىلەك كۇشىنە سەنگەن مىقتىلارى جوق ەمەس بار ەدى، بىراق ءبىرىنىڭ ارەكەتىنە ەكىنشىسى توسقاۋىل قويىپ، ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ ەركىن قيمىلداۋىنا مۇرشا بەرمەي جۇرگەندىكتەن اڭكى-تاڭكىلىكتىڭ اۋجايىندا بۇلقىنعانداردان بەرەكە قاشقانى كورىنىپ تۇرعان. ياعني، بەي-بەرەكەتسىزدىكتىڭ ءبارى تاجىريبەنىڭ جوقتىعىنان بولىپ جاتقان اۋرەشىلىك ەكەنى بىلايعى جۇرتقا ايان-دى.
سونى كورگەندە كيىپ-جارىپ سەركەگە ءبىرىنشى جەتكەن قۇرمانسەيىت ونى ءىلىپ الماققا ەڭكەيە بەرگەندە الدەكىم اتىنىڭ باسىنان قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەنى.
سوققىدان اتى ۇركە الدىڭعى اياقتارىن تىك كوتەرە شاپشىعاندا مۇنى كۇتپەگەن يەسى ەردەن اۋىپ قالا جازداپ بارىپ بويىن قايتا جىيىپ الدى. جىيدى دا:
- مىناۋ نە باسسىزدىق؟! ءجون-جوسىقتى بىلمەگەن بۇل قانداي ءيتتىڭ بالاسى؟! – دەدى كوزى قانتالاي.
مۇنى ءجاندىلدا دا كورگەن. ول قوسىمشا قامشى سىلتەۋ ارەكەتى قايتالانسا سوعان توسقاۋىل جاساماققا اراعا كيلىككەندە قامشى جۇمساعان جىگىتتى قالت جىبەرمەدى، قاپىسىز تانىپ قالدى. اۋىلىنداعى مالشى كەڭەستىڭ بۇيرا باس، دوڭكيگەن شويىن قاراسى ەكەن.
- ءوي، كۇشىك! – دەپ گۇج ەتتى سونى تانىعاندا ىزادان ىشقىنا، - ءيتتىڭ بالاسى بولماساڭ ايتشى، قاي قازاق ءمىنىسىنىڭ باسىنا قامشى ۇرعان، ءا!؟ باسقا باسقا جاۋىنىڭ اتىنا دا مۇنداي قىساستىق جاساماعان اتالارىڭدى قور قىلدىڭ-اۋ!
كىمنىڭ-كىم ەكەنىن قۇرمانسەيىت تە اجىراتقان-اۋ ءتارىزى، ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتا: «سەندەردەن باسقانى كۇتسەم دە ءدال وسىنى كۇتپەپ ەدىم،» - دەدى ىسقىرىنا.
توپ اراسىنا سىڭىسە الماعان شويىن قارا قايدا قاشارىن بىلمەي اتىن قامشىلاي الاسۇرعاندا كيمەلەي جەتىپ ونى دىراۋىمەن جون ارقادان وسىپ جىبەرگەن ءجاندىلدا جىگىتتىڭ «اعاتاي-اي! جازدىم، جاڭىلدىم!» دەگەنىنە قارامادى:
- ساعان كوكپار نەگە كەرەك؟ كوزىمە كورىنبەي جوعال! – دەدى اقىرىپ.
دوڭكيگەن شويىن قارا ءولدىم-تالدىم دەگەندە توپتان سىتىلا بەرگەندە ءجاندىلدا دودا بارىسىنا كوز جۇگىرتە ءوز-وزىنەن شوشىندى. سۇمدىققا قاراڭدار، قۇرمانسەيىتتىڭ اتى باسقا تيگەن قامشىدان ابدەن شوشىنىپ قالعان با، يەسى قانشا تەپكىلەنسە دە توپ اراسىنا كىرىگەر سىڭاي بايقاتپايدى. كەرىسىنشە باس بەرمەۋگە تىرىسا مىنا ارادان سىرتتاۋعا قۇمار.
مۇنى كورگەندە ءجاندىلدا شىدامادى، اتىنان قارعىپ تۇسكەن بويدا قۇرمانسەيىتكە قاراپ ايقاي سالدى:
- قويا بەر جانۋاردى! مەنىڭ اتىما ءمىن!
ۇلكەندەردىڭ ارەكەتىن باعىپ جۇرگەن بە، وسى كەزدە ءبايدىلدا، قايدان جەتكەنى بەلگىسىز، اراعا كيلىكتى.
- اعا، ءسىز قىزىقتان قالماڭىز، مەن بەرەيىن اتىمدى!
كۇجىرەيە ءبايدىلدانىڭ اتىنا اياق ارتقاندا قۇرمانسەيىت جاڭا تۋعانداي تۇلەپ سالا بەردى. الگىندەگى اشۋ قويسىن با، قۋ اعاشقا تيگەن وتتاي لاپىلدادى دەرسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، تالاي دودانى كورىپ اككىلەنىپ العان ات تا ءبايدىلدا ايتقانداي «مۇزدى مۇحيتىڭدى جارار اتوم كەمەسىنە» ۇقسادى دا قالدى. قارسى كەلگەندى كەۋدەسىمەن قاعا ەكپىندەگەندە ارىنى جانى باردى شىداتپاعانى انىق ەدى.
وسىنى قۋات كورگەن قۇرمانسەيىت ارنايى وششاققا جارتىلاي كومىلگەن سەركەنى بىردەن ءىلىپ الدى دا، سول بويدا «قياقتىعا» قاراي تارتتى دەرسىڭ.
ارينە، ونىڭ تاقىمىنداعى ولجاعا جارماسپاق، ءتىپتى تارتىپ الماق بولعاندار جەتەرلىك-ءتىن. بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان الۋعا جالاڭداعاندار جان-جاعىنان اش قاسقىرداي انتالاعان. ايتكەنمەن پالۋان جاننىڭ ۋىتى ەشكىمدى بەت باقتىرماعانى ايدان انىق ەدى. ءسويتىپ سول كۇنى قارا قازاندا دايىندالعان ءتاتتى قۋىرداققا قياقتىلىقتار تويىنعان.
«قايىڭدىداعى» كوكپار وسىلاي اياقتالعان.
***
وسى وقيعادان تۋرا ءبىر اي وتكەندە قايىڭدىداعى ءجاندىلدانىڭ ۇيىنە كەلىن ءتۇسىپ، ارنايى دايىندالعان وتقا ماي قۇيعان-دى. كەلىننىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە ىنتىعىپ وتىرسىزدار ما؟ ايتايىن. ول – قياقتىداعى قۇرمانسەيىت پالۋاننىڭ تۇڭعىشى، ايداي سۇلۋ ايجارقىن بولاتىن. ەكى جاس قالاداعى جوعارعى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەندە كوڭىل جاراستىرىپتى.
ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي!
توكەن الجانتەگى
Abai.kz
