قازاقتىڭ ءومىرى - سپورت، سپورتى - ءومىر!
اقىن ابدىبەك ءابدىماناپ قحر كۇنەس اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. شىنجاڭ ونەركاسىپ ينيستيتۋتىن تاۋىسقان. 1997 - جىلى ەلگە ورالعان. ۇزاق جىلدار قىتايدا شىعاتىن "مەكتەپ دەنە تاربيەسى" جۋرنالىندا قىزمەت ەتكەن. "جىر - مۇنارا" جيناعى جارىق كورگەن. "ادۋىنگەر", "مەزگىل اۋەندەرى" بىرلەسكەن جيناقتارعا ولەڭدەرى ەنگەن. ەل ءىشى جانە حالىقارالىق ءمۇشايرالاردىڭ جەڭىمپازى.
تومەندە وقىرماندارعا ازاماتتىق پوزيتسياسى ايقىن اقىننىڭ ءورشىل جىرلارىن ۇسىنىپ وتىرمىز:
مايدانعا سالەم قازاقتان
1
كورگەن جوقسىڭ زەلەشجان ارىپ ءبىر كۇن،
بايدەن — قارۋ،مەن — جىردان تارىقتىردىم.
ورىستارعا ءبارى ءبىر بولعانىمەن ،
كوكتەن تۇسكەن ماڭىزى، ءمانى ەرەكشە ،
ۇكراين حالقى ءۇشىن جارىق نۇردىڭ .
جاۋىز پۋتين، قان قۇمار قۇلا قاسقا-اي !
كۇللى الەمنىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي .
شاپقىنشىلىق جاسادىڭ ءوز كورشىڭە ،
ال زەلەش، سەن كەۋدەڭدى وققا توسەپ ،
قورعاپ ءجۇرسىڭ ەلىڭدى تۇرا قاشپاي .
قاجىر كەرەك حالىققا، ءتوزىم كەرەك .
باقىتتى ەدىم جاتا السا ءسوزىم دەمەپ.
جەڭەسىڭدەر توقتاما تەك قانا العا !
وقشانتايعا وق سالىپ بەرۋ ءۇشىن ،
كەرەك بولسام جەتەر ەم ءوزىم كەنەت.
2
جەڭدىك قوي جاۋدى ارمان نە ۇكىر ..،
بولماسىن ءتىل-كوز ءتۇۋ ،تۇۋدە ،تۇكىر.
جۇرگەنمەن مايدان سەن جاقتا زەلەش،
قولدادى قازاق قۇدايعا شۇكىر.
سەن شىقتىڭ العا ەردى ۇلى حالقىڭ ،
كورسەتتى بىزگە ەرلىكتىڭ سالتىن .
اۆتومات ءۇستاپ مايداندا ءجۇردى ،
ارۋى ،شىركىن ەكەن عوي التىن!
جاۋ شاپسا ەلگە جاتا ما تەكتىڭ ،
وق وسىپ جاتتى ءجۇزىن سول كوكتىڭ .
جالىندى قىزدار ەرلىگىن كورىپ ،
«اتتەڭ-اي، اتتەڭ جيىرما بەس!»— دەپپىن.
سۇم سوعىس تالاي جانشىدى ءبىزدى ،
وتكەردىك شەپتە تامشىلى كۇزدى .
قانشا اقىن جىرعا قوستى ەكەن كەشە ،
ءاليا مەنەن مانشۇگىمىزدى .
قيۋاز اپام كوك ءجۇزىن شارلاپ ،
بومبىلاپ قايتقان جاۋلارىن بارلاپ.
«كەلدى انە “تۇنگى سايتانى” تاعى»،—
دەپ جىلاپ فاشيست جاتاتىن زارلاپ .
جاۋ تيسە كەلىپ ،بيلەسىن قالاي ،
اسكەري فورما كيمەسىن قالاي .
وسىنداي ەرلىك كورسەتكەن قىزدى ،
ءسۇيسىنىپ جۇرەك ،سۇيمەسىن قالاي؟!
زەلەش، مەنىڭ ،زەلەشىم،زەلەن باتىر،
ويلاپ پا ەدىك شىعار دەپ سەنەن باتىر،
ال، پۋتلەر، قۇردىمعا كەتكەنىڭ بە؟
قارا تەڭىز تۇبىندە كەمەڭ جاتىر.
زەلەش، مەنىڭ زەلەنىم «سايقىمازاق»،
توبەڭدە تۇر كۇن كۇلىپ، اي سىعالاپ
تاعدىرلاسپىز سەندەرمەن ەجەلدەن- اق،
جاتپاساق تا بىلەسىڭ ايتىپ ازاپ.
كەلمەسە دە رەسەي باسىپ كىرىپ،
بىزگە وكتەم سويلەيدى تاسىپ، كۇلىپ.
مىڭگىرلەيدى امال نە بىزدىكىلەر،
تومەنشىكتەپ جەلكەسىن قاسىپ تۇرىپ.
العان جوقسىڭ ءسوزىمدى قاتە تىڭداي،
وعىمىز دا جوق ءبىزدىڭ اتاتىنداي.
حايمارىسىن كىم بەرسىن سەنىمىم جوق،
انە سول ءىس جانىما باتاتىنداي.
الىپ شىقتىڭ ءبىزدى سول قيىندىقتان،
ءبىر جان بولسا سەن دەر ەم كۇيىمدى ۇققان.
ابىرجىپ تا، الاڭداپ ەندى قايتتىك؟
دەپ قويىلعان ساۋالعا ميىم بىققان.
قورقاق ەلمە دەپ قالما،دۇرىس ءتۇسىن،
قارۋسىزبىن، بولماسا قۇرىش-كۇشىم.
ءۇمىت وتىم جىلتىلداپ جانىم كىردى،
باسىپ الدىڭ ورىستىڭ كۋرسكسىن .
سەرمەيتىن جان ەمەسسىڭ بوس قۇلاشىن،
جاۋ اسپانىن وقتارىڭ وسقىلاسىن.
باسىن الىپ ،وتقا ورا پۋتلەردىڭ،
توقتامىسشا كەشەگى موسكۆاسىن.
3
زەلەش، ولەڭ جازباي قالدىم سەن جايلى،
تۇسىنىك جوق بىلەم سەندە مەن جايلى.
حالىق سەنى، حان ءپۋتيندى قولداپ ءجۇر،
بىلمەك بولساڭ سەن بىزدەگى ءمان-جايدى.
وعان بولا كىنالاما حالقىمدى،
كەشەگى ءور بابالارىم التىن-دى.
جاۋ مۇقالتىپ كەتكەن ءبىزدىڭ جىگەردى،
سودان بولار ەمەسپىز تىم قارقىندى.
قىرا-قىرا ءبىزدى وسىرمەي تاستاعان،
قورعانشاقپىز، سالا المايمىز اسقاق ءان.
جاعىمپازبىز جالتاقتايمىز جان-جاققا،
جاسقانامىز كوز الارتسا باسقادان.
بىلە بىلسەڭ وسى ءبىزدىڭ ءتۇرىمىز،
ساتامىز كوپ، ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز.
«اپ» دەپ اساپ، جەي سالامىز بيلىككە،
جەتكەنىمىز شەتىمىزدەن ۇرىمىز.
جاتىر مىنە ءبىزدىڭ ەلدى سۋ الىپ،
جەگەن — جەلىم، ىشكەنىمىز — ۋ، انىق.
اۋزىمىزدان جىرىپ جيعان جىلۋدى،
ءبىر سۇمىراي جەپ كەتىپتى قۋانىپ.
نە كۇتەسىڭ تۇك كورمەگەن كىسىدەن،
ازۋلىعا كوپ تالانعان كۇشىك ەم.
تۇتاستىق جوق شار بولاتتاي قۇيىلعان،
حالىق بولدىق وڭاي ءىرىر ىشىنەن.
شايتان ەمەن، ءۇمىت ۇزبەن ەرتەڭنەن،
ءشوپ تە قاۋلاپ شىقپاۋشى ما ەد ورتەڭنەن.
جاستارىمىز جاسىندايىن جارق ەتەر،
بۇگىن مەنىڭ تونگەن جاۋعا جەلكەمنەن.
ال، قازىرشە سەنەم، زەلەش، وزىڭە،
تەرىسكەن بوپ قادال جاۋدىڭ كوزىنە.
تىنىش جاتقان ساعان بارىپ سوقتىققان،
ءوز قىلىعىن كورسەت سۇمنىڭ وزىنە!
4
كۇلەكەش بولار دەيدى ايەل ھارى ،
قيىن ەكەن بولماسا بەتتىڭ ارى .
قانداسى ،كورشىسىنە باسىپ كىردى ،
سۇزەگەن بۇقا سىندى سودىر سارى.
الماس بولدى بۇل كۇندە سالامىن كوپ،
بولىپ ءجۇر-ەم مەنىڭ دە الاڭىم كوپ.
ءۇش اي بولدى شاشىلىپ قالدى مىنە ،
لەپىرىپ -ەد ءۇش كۇندە الامىن دەپ .
باسىمىزدى ونىمەن قوسقان كەدەن*,
قامدان،حالقىم،جان قالماس بوس قاممەنەن،
جۇرە بەرمەي نەسى بار “دەرجاۆا بوپ،”
وسى ەكەن عوي (اسقانعا توسقان دەگەن ).
ساسىتادى قاندى ەندى كۇن ىستىعى،
بەيبىتتىكتە — التىن مەن كۇمىس قۇنى.
سول سودىردىڭ اۋلەكى كەسىرىنەن ،
عالامشاردىڭ بۇزىلدى تىنىشتىعى .
كورىپ ەدىڭ كەشە ونى يە سىندى ،
جۇرمە ەندى لوكىلدەپ تۇيە سىندى .
شەكاراڭدى اجىرات كەش بولماسىن ،
توردەگىلەر تەزىرەك جىي ەسىڭدى .
نامىس بولسا وسى وتكىر سوزىمە ورتەن،
بولام دەسەڭ تىڭدا ەلدى ،ءوزىڭ ەركەم.
حالقىم دەمەي ، تاق دەسەڭ ايتارىم جوق،
ءوز تۇبىڭە جەتەسىڭ ءوزىڭ ەرتەڭ !
5
دالا قانداي تاماشا كوكتەمدەگى،
ەسكە الدىرار كۇندەردى وتكەندەگى.
بەيبىت ەلدىڭ بۇزدىڭ سەن تىنىشتىعىن،
و، سۇم پۋتين كىم ساعان كەكتەنبەدى؟!
انا بەلدى كورىنگەن ارى اسقاندا،
كۇنىم سىندى جالعىزىم بار اسپاندا،
جارىم بار-ەد. جانىن ول قيىپ كەتتى.
جاۋىز جاۋ كەپ جەرىمە تالاسقاندا .
جەتپىستەسىڭ.
ول-قىرشىن،
كەكتەنەمىن!
مەن دە گۇلىن اشپاعان — كوكتەم ەدىم.
ايايدى دەپ ويلاما سەنى جاۋىز ،
كولدەنەڭدەپ الدىمنان وتپە مەنىڭ.
بۇگىن داعى.
سول كوكتەم،
سول كەڭ دالا.
قىرقىلعان گۇل وقپەنەن،
ولگەن بالا.
كوكتە درون، ءسات سايىن درىلداعان.
جەردە تانكى تىمىسكىپ جەلگەن دارا.
اكەڭ،اعاڭ،سۇيگەن جار سوعىستا ءولىپ،
بارلىعىن دا جاتقان سوڭ تەگىس كومىپ.
قايىر مەنەن مەيىرگە تولعان جۇرەك.
كەتەدى ەكەن مىزباقپاس بەرىش بولىپ.
تانك-اناۋ، تۇرىس-مىناۋ ءشوپ قۇشاقتاپ،
ءومىر مە،
ولگەنشە ءوتۋ كەكتى ساقتاپ.
بەيبىتشىلىك كەز بولسا جۇرمەس پە ەدىم،
ءشوپتى ەمەس،
ۇرپاعىمدى تەك قۇشاقتاپ.
مەن،
انام،
جەڭگەم قالدى
ۇرعاشىمىز.
كىمگە كەرەك تۋىسسىز ءبىر باسىمىز!
قورعانا الماي ۇيىندە ءولىپ جاتىر،
امال قانشا قۇربى مەن قۇرداسىمىز.
شەپكە اتتاندىم.
نەسىنە ايانامىن.
مەنى باقىت اياما،
اياما مۇڭ!
تۋعان جەردىڭ گۇلدەرىن ءبىر يىسكەپ،
ولسە ارمانى بار ەكەن قاي انانىڭ ؟!
ءيا،
ءيا، انا بوپ ۇلگەرمەدىم!
تاعدىرلاسىم قىرقىلعان گۇلدەر مەنىڭ .
وبالىمىز جاۋىز جاۋ سەندە بولسىن !
جاعالاسام قالعانشا سۇلدەر، دەمىم!
ە. پۋتين ،اشكوزسىڭ عوي تاعىم دەگەن.
حالقىڭدى ەمەس، تاعىڭدى باعىم دەگەن،
ۇكراين – وتان دەپ، ورىس – سەن دەپ،
ءولىپ جاتىر.
زور ەمەس باعىڭ مەنەن.
قازاقتىڭ ءومىرى — سپورت، سپورتى — ءومىر
ۇيسىندەرمىن،عۇندارمىن مەن ،ساقتارمىن،
تاريحپىن مەن توقسان تاراۋ،
قاتپارمىن.
تاڭبالانىپ جاتىرمىن مەن دالامدا،
كەلىپ قارا جارتاستارمىن، جاقپارمىن.
تابيعاتپەن ەتەنەمىن ەجەلدەن ،
ەر جۇرەكپىن، سويىم ەمەس ەز ەلدەن.
جاقىنىما جانىم بايتاق دالامداي ،
جاۋلارىما جەبەمىن مەن كەزەلگەن.
جولىم بۇراڭ، سوقپاقتارىم يرەك تىم ،
سوقپاق جولمەن جۇرگەن بىزدەي بيلەپ كىم؟
ادامزاتتان العاشقى بوپ شۋ اساۋ،
تاۋ تاعىسى قولعا جىلقى ۇيرەتتىم.
بۇل كەشۋلەر بەرەر جالىن، بەرەر وت،
تاماشا ما،
كەرەمەت پە،
كەرەمەت!
جىلقى ۇستاپ ،قىمىز تاتقان بابامدى ،
زەرتتەپ تاپقان عالىم گرەك گەرودوت.
سونان بەرى بولدى تۇلپار قاناتىم،
وعان مىنسەم باق جۇلدىزىم جاناتىن.
ەتىن جەسەم دەنەم قىزىپ ەرلەنىپ،
قىمىز ىشسەم ايىزىم ءبىر قاناتىن.
كىسى تاني بىلەمىز ءبىز كىسەدەن،
ءدۇلدىلدى دە پارىقتايمىز مۇشەدەن.
سول جىلقىنىڭ قۇلاعىمەن وينايدى ،
ۇرپاعىمىز جاڭا عانا تىسەگەن.
حيسا جازىپ قالدىرىپتى بابام باي ،
ءسۇت ساۋلەسىن از توكپەپتى ماعان دا اي .
قۇلاگەرمەن اقان سەرى قۇيعىتسا ،
قۋباس اتپەن جاۋعا شاپقان قابانباي .
مىنە مەنىڭ باي تاريحىم ارىدان ،
ساداق تارتسام اتقان جەبەم دارىعان.
شاۋىپ كەلىپ ءىلدىم تەمىر تەڭگەنى ،
جەردە جاتقان ءسال-اق ۇلكەن تارىدان.
مىعىم بولۋ كەرەك بىزدە كۇشى ۇلدىڭ ،
جىپكە ىلگەن جامبىنى اتىپ ءتۇسىردىم.
بالا كەزدە قاتار تىزگەن اسىقتى،
ساقاممەنەن شىر ەتىزىپ ۇشىردىم.
كوشپەندىگە دوسى دا انىق ،
جاۋ دا انىق
سەڭدەي جوڭكىپ، بۇلتتاي كوشىپ اۋنادىق،
اۋدارىسپاق ويىنىنا جاتتىقتىق،
جاۋىمىزدى الۋ ءۇشىن اۋدارىپ.
كوكپار تارتتىم سىناپ كۇشىن بىلەكتىڭ ،
بىلەك كۇشى — جىگىت ءۇشىن ءبىر ەكپىن.
ۇرانداسا تۇماعاسىن اعىتقان،
تۇعىرداعى بۇركىت سىندى ءدۇر ەتتىم!
“قىز قۋارىم”—ۇلتتىق جەكە مەنشىگىم،
بۇل جارىستىڭ ايتار بولسام مەن شىنىن —
قىز سىنايدى جان- جاقتىلى جىگىتتى،
شىقسىن وعان وزىنە-ءوزى سەنسە ءىنىڭ.
ءبىزدىڭ قازاق بەرگەن سەرتتەن تايعان با؟!
سىناپ الماي قىزىم قۇشاق جايعان با ؟!
“قىز قۋاردا” سىنالعان قىز جاۋ شاپسا،
ەرلەرىمەن بىرگە شىققان مايدانعا.
تىگىلمەگەن بۇل قازاقتا تۋ قاشان،
بولات بىلەك بالۋان دا مەن بۋرا سان،
الىپ ۇرام ارۋاقتانسام، ال جىلقىم ،
بەرمەس بايگە قيقۋلاساڭ، شۋلاساڭ .
سوزبالاماي ايتسام ءسوزدىڭ توتەسىن،
ءبىزدىڭ جىلقى – بولەك جىلقى، جەكە شىڭ.
كوزدەرىنە كەتتى كەشە كورسەتىپ،
اراپتاردىڭ جىلقىسىنا كوكەسىن.
تۇسپەگەنبىز مىنە وسىلاي اتتان ءبىز ،
ساياتكەرلىك جولىن ەتتىك ماقتان ءبىز.
بۇركىت سالىپ، جۇيرىك قۇماي تازىمەن،
قىردىڭ قىزىل تۇلكىلەرىن قاققانبىز.
كوشپەندىلەر سپورتىنا قانىقپىز ،
ول دەگەندە نامىستى ءبىز نايزاعايعا جانىپپىز.
الميساقتان ءومىرى — سپورت، سپورتى —
ءومىر بولىپ كەلە جاتقان حالىقپىز.
ەرلىك داستانى
بىلمەيسىڭ عوي شىعارىن قايدان بۇلىك،
بۇلىك شىقسا باستىرۋ ءجاي زاڭدىلىق .
اتا-بابام دالادا مىنا بايتاق ،
وتكەنى جوق تەك قانا سايران قۇرىپ.
ەلىن،جەرىن قورعادى ۇرپاعىم دەپ،
كۇرەسكەن جوق حان، ءسۇلتان ءبىر تاعىم دەپ،
دوستاسقانعا قۇشاعىن ايقارا اشتى ،
قاستاسقانمەن الىستى قۇرتامىن دەپ.
ءبىزدى دە جاۋ مىڭ ارباپ، ءجۇز الدادى ،
تاۋتەكەدەي ساق بولدىق قۇزارداعى.
توعىزىنشى جەرى بار قازاعىمنىڭ ،
كىمنىڭ كوزى ايتشى وعان قىزارمادى ؟
تۋعان جەردىڭ تىم ىستىق تاۋى ماعان ،
تاپتاپ كەتەم تاپ بەرسە جاۋى ماعان .
الداي الماي قاپتادى قالىڭ قولمەن،
«بەرمەسەڭ... ەندەشە كەپ شاۋىپ الام».
كۇشى بىزدەن قازاقتىڭ كەم دەپ ءبىلىپ،
كەتتى تالاي جاۋ بىزگە دەندەپ كىرىپ.
«مال-جانىما ساداعا، جان-ارىما»،
دەپ بىرىكتىك جاساماي نەمكەتتىلىك.
جەردى وسىلاي قىزعىشتاي قورىپ كەلەم،
جەلكەسىنە جاۋىمنىڭ قونىپ، تونەم.
سونداي تۇستا جارىققا شىقسا كەرەك،
تۇتاس ەل بوپ بىرىككەن “جورىق” دەگەن.
تۇتاس تۇلعا بار سارباز جاۋعا شاپقان ،
قورقۋى شارت سەندەگى جاۋ جاساقتان.
ايبىنمەن كىر مايدانعا داۋىلپازداپ،
شاتىرلاعان ءورت سىندى قاۋعا شاپقان.
جاۋاپتى بول جانداعى جولداسىڭا،
قاتاڭ بويسىن ءبىرتۇتاس قولباسىعا.
ورنالاستىر قولىڭدى ءبولىپ، ءبولىپ
شابۋىل ،وڭباسى مەن سولباسىعا.
الدىنعى شەپ ىرىكسىن اتتىڭ باسىن ،
وڭ باسى مەن سول باسى تاقىمداسىن،
قورعانىسقا قويعان شەپ جاۋ ارتىنان،
ۇرىمتال تۇستان شىعىپ جاقىنداسىن.
قاسقىرعا وڭاي تۇرعان قوي ءيىرىلىپ ،
تۇلكى ىرجىڭدار قاقپاندا ءجيى كۇلىپ.
جان-جاعىنان قورشاپ ال اندىزداتپاي،
دالاداعى قۇيىنداي ءۇيىرىلىپ.
جاۋ كەلمەيدى ەشقاشان قاستاماسقا،
بەرىكتىگىڭ — جەڭەسىڭ تاستان اسسا،
بولۋ كەرەك قول باسى قابانبايداي ،
ءار جورىقتىڭ جوسپارى باسقا-باسقا.
جاۋ دا سەنىڭ جول بەرمەس اسۋىڭا،
قاردىڭ سۋى سەپ وزەن تاسۋىنا.
ءبىر بۇيىردەن جاۋعا دا جول بەرۋ شارت،
سەنەن ىعىپ ، شەگىنىپ قاشۋىنا.
حالىق ءومىر سۇرەدى كوكتەمەككە،
مولشەرلەمەي شاماڭدى وكتەم وتپە.
كەي جورىقتار شىعىندى ەسەپكە الىپ،
باتىرلارىن شىعارعان جەكپە-جەككە.
ءجاي ءبىر سايىس بولماعان جەكپە-جەكتەر،
جەكپە- جەككە شىققاندى كوپتەن وتكەر،
تاعدىرى تۇر ارتىندا بار حالىقتىڭ،
بۇل مايداندى ەندەشە كەكپەن وتكەر.
ەلەنەدى توكسەڭ سەن ەلىڭە تەر،
بەلبەۋ كەتەر بالۋاندا بەلىڭ كەتەر.
جورىقتاعى مىنانداي جەكپە- جەكتە،
ءمۇلت كەتسەڭ تۇتاس ءبىر ەلىڭ كەتەر.
ۇلدارىم — ەر،قىزدارىم — كەرىم ەدى،
سولار مەنىڭ اسقارىم، بەلىم ەدى.
ەرلىگى مەن ورلىگى مىنە وسىنداي،
جاۋعا شاپقان جورىقتا كورىنەدى.
ابدىبەك ءابدىماناپ
Abai.kz
