11 شىلدە – شاكارىمنىڭ تۋعان كۇنى

شاكارىم (شاھكارىم) ءومىر جولىن 40 جاسقا دەيىنگى جانە 40-تان سوڭعى دەپ ەكى كەزەڭگە بولەدى. ءوزى تۋرالى «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى جىر-داستانىندا: «قىرىققا كەلىپ استىم بەل» دەيدى. تومەندە 20 مەن 40 جاستىڭ اراسىن ءسوز ەتپەكپىز. بۇل ءومىر ايدىنىنا قۇلاش سەرمەپ، پارتيا قىرقىسى مەن تالاس-تارتىستىڭ بەل ورتاسىنان تابىلعان شاعى. ءسويتىپ، تۇلعا رەتىندە قالىپتاستى جانە 40-تان سوڭعى ازاماتتىق ليريكاسىنىڭ قاينارى بولعان ءومىر تاجىريبەسىنەن ءوتتى. سوندىقتان عۇلامانىڭ بيلىككە ارالاسقان كەزەڭىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ ماڭىزدى ماسەلە دەگەن ويدامىن.

العاشقى بولىستىق قىزمەتى

اتام زاماننان ەل بيلەۋ جۇمىسىن حالىقتىڭ ءوزى سايلاپ العان بيلەر اتقارىپ كەلگەنى امبەگە ايان. ال، رەسەي پاتشالىعىنا تولىق قاراعان ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى، ءدالدىسى 1868 جىلى جاڭا نيزام (زاكون) قابىلدانعان سوڭ، «بولىس»، «بولىستىق» دەگەن جاڭا قىزمەت شىقتى. وسىعان وراي بيلەر قىزمەتى دە وزگەرىپ، بۇرىنعىداي «بيلىك قۇرۋ» دەپ ەمەس، جاي عانا «ەل جۇمىسى» دەلىنەتىن بولدى.   شاكارىم بولىس بولعان، بي بولعان كەزەڭدى ابايسىز قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەسىن دە ەسكەرتە وتىرايىق. بيلىككە ارالاسۋ، ەل جۇمىسى كەڭىستىگىندە اعالى-ءىنىلى ەكەۋى ءبىر ارنادا توعىسادى.

ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن اباي ەل جۇمىسىنا ارالاستى، بەلدى، بەدەلدى  باسشى بولدى.   ونىڭ 12 جىل بولىس بولعانى سەمەي ۋەزىنىڭ ناچالنيگى ك.س. ناۆروتسكيدىڭ راپورتىندا كورسەتىلگەن: 9 جىل شىڭعىس بولىسىندا (1865-74 جج.) جانە ءۇش جىل مۇقىر بولىسىندا (1875-78 جج.). سوڭعى ءۇش جىل كەلەشەك ۇلى  اقىن ءومىرىنىڭ ەڭ مازاسىز، ەڭ اۋىر شاعى بولدى. وسى كەزدە ابايعا قارسى ون ەكى ءىس قوزعالىپ، ولاردى تەرگەۋ-تەكسەرۋ تىم ۇزاققا 1878 جىلدان 1884 جىلعا دەيىن سوزىلعان-دى.

ەندى شاكارىمگە كەلەر بولساق، ول العاش رەت 20-عا ەندى عانا ىلىككەن جاسىندا بولىس بولادى. 1878 جىلعى شىڭعىس بولىسىنىڭ سايلاۋى قىرقىستى جاعدايدا وتكەن. بولىستىق قىزمەتتىڭ شاكارىمگە بۇيىرعانى ەشكىم كۇتپەگەن ولجاي ىشىندەگى توسىن وقيعا بولعان. ونى شاكارىم بالاسى احاتقا بىلاي دەپ اڭگىمەلەگەن ەكەن: «ءبىر جىلى قيان-كەسكى پارتيادا، ولجاي ەكى ءبولىنىپ، بولىستىققا قىرقىسادى. بولىس سايلاۋىندا جەتى ستارشىن (ساق، توعالاق جانە انەت، باكەڭ دەگەن اتالار – ا.و.) بولىنگەن ەكى پارتياعا دا شار سالماي وتىرىپ الادى. كەلگەن وياز شار تۇگەل بولماعان سوڭ بولىستى سايلاي الماي: «بۇلاي بولسا، نازناچەنيامەن باسقا بولىس سايلانادى!» دەيدى». نە ىستەۋ كەرەك؟ اباي ءوزىنىڭ جاقىن اينالاسىمەن كەڭەسە وتىرىپ، جاس تا بولسا ءار قىرلى ونەرىمەن كوزگە تۇسە باستاعان شاكارىمدى قۇپ كورەدى. اباي ونى شاقىرتىپ الىپ: «سەن بولىس بولاسىڭ!» دەپتى.

وسى شاقتى شاكارىم: «ونەرلى، شەبەر، ءتىل-جاقتى، الادى – دەپ – بۇل باقتى» – ەرىكسىز ماعان ەل جاپتى، بولىستىقتىڭ توقىمىن»، –دەپ ەسىنە الادى.

اباي مەن ىسقاق نەلىكتەن سايلاۋدان تىس قالعان؟

مۇقىر بولىسى قىزمەتىندە (1875-1878) اباي ۇرى-قارىنى قاتتى قولعا الادى. جوعارىدا ايتتىق، ناتيجەسىندە قارشا بوراعان ارىز-شاعىمنىڭ استىندا قالدى. ورىس زاڭىنا سايكەس ءىستى بولعان ادامنىڭ سايلاۋعا ءتۇسۋ قۇقى جوق. تەتە ءىنىسى ىسقاق شە؟ بۇعان دەيىن قاتارىنان ەكى مارتە بولىس بولعان (1872-78 جىلدارى) ول ءمانساپ بۋىنا ماستانىپ، ەلدى-ەل، جۇرتتى-جۇرت دەۋدى ۇمىتا باستاپتى. «ءبىر كۇنى ىسقاقتىڭ اۋىلىنا ەلدىڭ ءبىر جيىلىسى توبىنا مەنىڭ اكەم كەلسە، – دەيدى تۇراعۇل، – ىسقاق توسەكتەن تۇرعان جوق، تۇسكە شەيىن وتىرعان ەلدىڭ اقساقالدارى جالىعىپ تارقاپ بارا جاتىر ەدى. سوندا مەنىڭ اكەم، ىسقاقتى شاقىرىپ الىپ، ايتىپتى: – سوناۋ جيرەنشەنىڭ نە ويلاپ بارا جاتقانىن بىلەسىڭ بە؟ – دەپ. ىسقاق ايتىپتى: – جوق، – دەپ.  ەندەشە سەنى كەلەسى سايلاۋدا بوعىمدى بولىس سايلارمىن دەپ بارادى دەپتى».

بولىستىق قىزمەتكە جىگىت شاكارىم سايلانعان جايى وسى. ءاسىلى، سايلاۋشى قاۋىمنىڭ ونىڭ ءامىرشى بولۋىن تەرىس كورمەي، ات تۇياعىن تاي باسار دەگەن ابايدىڭ ۋاجىنە توقتاۋى بەكەردەن ەمەس. ول كەشەگى بولىستىق قىزمەتىن ادىلەتپەن اتقارعان، وسى قىزمەتتە ءجۇرىپ مەزگىلسىز قايتىس بولعان قۇدايبەردىنىڭ بالاسى.

ءسويتىپ، 1878-1880 جىلدارى شاكارىم شىڭعىس بولىسىنىڭ باسشىسى. تاعى ايتايىق، بولىستىق قىزمەتىن اقىلشى تۋىستارى – اباي مەن ىسقاققا سۇيەنە وتىرىپ اتقارعان. زەرەك ءھام سوزگە ۇستا شاكارىمدى ەكى نەمەرە اعاسىنىڭ جاسىنان ەل جۇمىسىنا باۋلىپ، ەرتىپ جۇرگەنى جايلى: «قۇدايبەردى بالاسى شاكارىم 19 جاستا اتقا ءمىنىپ، اباي مەن ىسقاققا ەرىپ ەل باسقارۋ جۇمىسىنا كوزى قانعان ەكەن»، – دەپ جازادى ءارحام كاكىتايۇلى.

ەكىنشى مارتە بولىستىق قىزمەتى

شاكارىم بولىستىعىنىڭ كەسىكتى مەرزىمى ء(ۇش جىل) وتكەن سوڭ، كەلەسى سايلاۋدا (1881-83 جج.) بولىستىق قىزمەتتى ىسقاق قايتادان العان. وسىمەن تاعى ءۇش جىل تىنىش ءوتىپ،  1884 جىلعى سايلاۋ دا تاقاپ كەلەدى. شاكارىمنىڭ ەكىنشى مارتە بولىس بولۋى دا العاشقىسى سياقتى الماعايىپ جاعدايدا وتكەن. رەت-رەتىمەن باياندايىق.

1884 جىلعى سايلاۋ ورتكە داۋىلداي بوپ وتكەن. ماسەلە سوندا،  بۇل جولى كەزەك وسپاندىكى ەدى. اباي، ىسقاق، شاكارىم ءوزارا وسىلاي كەلىسەدى. بىراق اتقامىنەر شارشى توپتىڭ ويى باسقا بولعان. ولار وسپان بيلىككە جارامسىز وجار مىنەزدى ادام دەپ ساناعان. سوندىقتان جيرەنشە، ورازباي، كۇنتۋ، ابىرالى، ەربول باستاتقان، بارلىعى ون بەس اتقامىنەر، بيلىك تىزگىنىن تاۋەكەل دەپ قۇنانباي ۇرپاعىنان تارتىپ الماققا ۇيعارعان. ول ءۇشىن ابايعا قارسى باتالاسادى (شىنى كەرەك، بۇل ويدا جوقتا پايدا بولعان قارسىلىق ەمەس-ءتى. «ىرعىزباي ابدەن جۋانداپ الدى»، «بولىستىق نەگە ءبىر عانا تۇقىمنىڭ ميراسى بولۋى كەرەك» دەگەنگە ساياتىن نارازىلىق، اسىرەسە، ەل جۋاندارى اراسىن كەۋلەپ جۇرگەندۇر).

1884 جىلعى سايلاۋعا، ارينە، شاكارىم دە بەلسەنە كىرىسكەن. بۇل جايلى ءارحام بىلايشا اڭگىمەلەيدى: «شاكارىم ەربولدىڭ سايلاپ جاتقان ەلۋ باسىلارىنىڭ قۇنانباي تۇقىمىنا جات ادامدار ەكەنىن بايقايدى دا، اكەسى قۇدايبەردىمەن كوپتەن دوس بولىپ كەلە جاتقان جۋانتاياق بايقۇلاق دەگەن كىسىگە كەلىپ: – باكە، ءسىز بىلەسىز بە، مىنا ەربولدىڭ ىستەپ جاتقانى بىزگە جاۋلىق پا، جوق قاتەلەسىپ ءجۇر مە؟ – دەپ سۇرايدى. سوندا بايقۇلاق ساسىپ قالىپ از تۇرادى دا، بالام، مەن سەنىڭ اكەڭ قۇدايبەردىمەن اقىرەتتىك دوس ەدىم، مىنا سۇراعىڭ ماعان وتە قيىن بولدى. وتىرىك ايتسام، يمانىما قاس، شىن ايتسام ۋادەم مەن انتىما قاس، بىراقتا ءوزىڭ سەزگەن كورىنەسىڭ، بۇل ءىستىڭ ءجايى مىناداي دەپ باستان-اياق بولعان ءىستى بايانداپ بەرەدى».

بۇل دەرەكتى نەگە كەلتىردىم؟ سەبەبى، كۇنتۋدى بولىس سايلاماق استىرتىن ارەكەتتى اشكەرەلەگەن كىسى بۇرىن ايتىلىپ كەلگەندەي ىسقاق ەمەس، شاكارىم ەكەنى انىقتالىپ وتىر. «بولىستىق ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ ميراسىنا تيگەن نارسە عوي دەپ سەنىپ جۇرگەن جاس شاكارىمگە مىنا ءسوز سۇمدىق كورىنگەن، ول ىسقاق پەن ابايعا اسىعا جەتىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىن بايان ەتەدى» دەيدى ءارحام اقساقال.

اباي دوسى ەربولدى وزىنە شاقىرتىپ: – بۇل راس پا؟، – دەسە، ەربول: – ءاي، اباي-اي، مەن وسى جۇمىسقا ارالاسپايىن دەسەم ءوزىڭ بولمايسىڭ. سايلاعالى وتىرعانىمىز جالعىز بولىستىق. وعان ىسقاق مەنى قوي دەيدى، مىنا شاكارىم مەن بولايىن دەيدى، سەن وسپاندى قوي دەيسىڭ، بۇل قايسىڭا جەتەدى، ماعان بىرەۋىن-اق ۇستاتشى، – دەپتى. سوندا كىسىگە نانعىش اباي دوسى ەربولدى جاماندىققا قيا الماي: – ە، سولاي ما، جۇمىسىڭا بارا بەر! – دەگەن ەكەن. 1884 جىلعى اتى-شۋلى سايلاۋ قارساڭىن ءارحام، مىنە، وسىلاي بايانداعان.

ءسويتىپ، شىڭعىس بولىسىندا العاش رەت قۇنانبايدىڭ ۇرپاعى ەمەس، قارسى پارتيانىڭ ادامى بوكەنشى كۇنتۋ بولىس سايلاندى. بىراق پارتيا تالاسى بىتپەدى، جاڭاعى قارسى جاق ابايدى ىقتىرىپ، ىرعىزباي تۇقىمىن تاۋبەسىنە ءبىر كەلتىرسەك دەسكەن. بىراق بۇل ءۇمىت اقتالماي قالادى. 1884 جىلعى سايلاۋدىڭ دۇربەلەڭى 1886-87 جىلعى سايلاۋعا دەيىن تولاس تاپپادى.  نەگە؟ وعان اتى-شۋلى بازارالى-تاكەجان داۋى سەبەپكەر بولعان. بازارالى تاكەجاننىڭ ءبىر قوس (800 باس) جىلقىسىن بارىمتالاعان بۇل وقيعا «اباي جولى» ەپوپەياسىندا تولىق باياندالعان.

ارحيۆ دەرەكتەرىنە جۇگىنەلىك. سەمەي اسكەري گۋبەرناتورى 1887 جىلى 14 جەلتوقساندا دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى كانتسەليارياسىنا  جولداعان راپورتتا ءتورت بولىس توبىقتى ەلىندە 1886 جىلى وتۋگە ءتيىستى سايلاۋ 1887 جىلى دا اياقتالماي قالدى دەلىنگەن. ونىڭ سەبەبىن تۇسىندىرە كەلە، اسكەري گۋبەرناتور رەسمي راپورتىن بىلايشا قورىتادى: «…ۆ كونتسە اۆگۋستا، سوپروۆوجدايا ەگو ۆىسوكوپرەۆوسحوديتەلستۆو گوسپودينا گەنەرال-گۋبەرناتورا پو وبلاستي، يا يمەل سلۋچاي گوۆوريت س پرەدستاۆيتەليامي وزناچەننىح ۆولوستەي... رەزۋلتاتوم ۆسەگو ەتوگو بىلو تو، چتو ۆ ناچالە سەنتيابريا مەسياتسا توبۋكلينسكايا ۆولوست بىلا ۋميروتۆورەنى ي ۆىبورا تام وكونچەنى» (قر وما، 15-قور، 1-تىزبە، 386-ءىس).

كورىپ وتىرمىز، توبىقتى ەلىندە ەكى جىلعا سوزىلعان  پارتيا تالاسى 1887 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا اقىرى تىنىشتالعان. وسى وقيعادان كەلەشەك ويشىل شاكارىم زور ساباق العانى ءسوزسىز. اكىمدىك جۇيەنىڭ قىر-سىرىنا، ساياساتىنا قانىقتى، اتقامىنەر ورتانىڭ ءبىر-بىرىمەن قاتىناسىن سەزىندى دەگەندەي.

سونىمەن، شاكارىم قالايشا سايلانعان؟

سەمەيگە 1886 جىلى ومبىدان كورپۋسنوي گەنەرال-گۋبەرناتور كەلگەن. ءساتىن سالعاندا، اباي وعان جولىعىپ، ەركىن سۇحباتتاسادى (دوسى وياز لوسوۆسكي كومەك كورسەتكەن).  كورپۋسنويدىڭ ابايدىڭ اقىل-پاراساتىنا كوڭىلى تولعانى سونشالىقتى: «ءپالى، سەن زامانىڭنان باسىڭ اسقان ادام ەكەنسىڭ» دەپتى. «سول جەردە ويازنويعا تاپسىرىپ، كۇنتۋدى ءتۇسىرىپ، – دەيدى تۇراعۇل ءوز ەستەلىگىندە، – قىزمەتتى شاھكارىمگە تاپسىرماق قىلىپتى. ءبىزدىڭ جاۋ جاعىمىز مۇنداي توڭكەرىس بولىپ قالعانىن بىلمەي، اباي ايدالاتىن بولدى دەپ، تاڭىربەردىنىڭ جىلقىسىن العان. سول جەردە كۇنتۋ ءتۇسىپ، قىزمەت شاھكارىمگە ءتيىپ، جىلقىنى الىپ، قىرىپ سالعان ەل قاتتى قازاعا ۇشىراپ، بەرەكەسى كەتىپ قالعان».  شىڭعىس بولىسىنىڭ بولىستىق قىزمەتى شاكارىمگە قايىرا بۇيىرعان جايى وسى. ونىڭ كانديداتۋراسىن ون جىل بۇرىنعى (1878) سايلاۋدا سياقتى اباي ۇسىنعانىن دا كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز.

ءسويتىپ، 1886-87 جىلعى قىسىلتاياڭ شاقتا شاكارىم ەكىنشى رەت سايلاۋسىز (ياعني الدىڭعى جولى سياقتى «نازناچەنيە»-مەن) بولىس بولىپ تاعايىندالعان. بۇل سوڭعى بولىستىق قىزمەتى. قولدا بار دەرەك-دايەكتەر مەن ەستەلىكتەر وسىلاي تۇجىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

شەشەن اتانعان، بي بولعان جىلدارى

جوعارىدا ءسوز بولعان تاكەجان-بازارالى داۋى وتىز جاستاعى شاكارىمگە شەشەن، بي دەگەن اتاق اكەلگەن ەدى (تاكەجان داۋگەرى بولعان شاكارىم ايىپكەر ەلگە قوماقتى سالىق سالۋعا قول جەتكىزەدى). ءومىر قازانىندا قايناپ، الۋان ءتۇرلى زامان تالقىسىن كورىپ شىڭدالماساڭ، قايداعى تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋ؟! ەپتى جىگىت شاكارىم ەندى بي بولۋعا بەت بۇرادى. وتىز بەن قىرىق جاستىڭ اراسى سونىمەنەن ايىرىقشا.

شىنى كەرەك، بۇل قىزمەتى داۋلەت قۇراۋدىڭ دا كوزى ەدى. ءار ءتۇرلى ستارشىن، بولىس دەڭگەيىندەگى داۋ-داماي، جۇگىنىسكە كوپ تۇسكەنى جايلى «مۇڭلى شال» (1922) دەگەن ولەڭىندە شاكارىمنىڭ ءوزى: «بي، بولىس، ەپتى جىگىت اتانام دەپ، كوپ ءتۇستىڭ ەرەگەس پەن تالقىعا دا» دەيدى. احات اكەسىنىڭ بي بولعانى جايلى ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى: «شاكارىم كىسى قاعۋعا جۇيرىك ەدى. ۇرى مەن ايتۋشىنى قاققانى ەشبىر بيلەردىڭ قاققانىنا ۇقسامايدى. جانە شاكارىمگە كەلگەن ادامداردىڭ نارازى بولىپ كەتكەنىن كورگەمىز جوق».

اينالاسىنا ۇيىرىلگەن جاستارعا اباي: «وقۋ وقىپ، عىلىم ىزدەڭدەر، بي بولعان، بولىس بولعان ونەر ەمەس» دەپ ءدايىم ەسكەرتۋمەن بولعانى شىعارماشىلىعىنان ءمالىم. احات اقساقال دا ەستەلىگىندە: «مەنى بولىستىق، اكىمشىلىككە قۇمار قىلماي، ونان قۇتقارعان اباي!» دەگەن اكە ءسوزىن دە كەلتىرەدى. قىرىق جاستاعى شاكارىمنىڭ ءبىرجولا عىلىمعا بەت بۇرۋى سودان. تاعدىرلى شەشىم! وزىنە ءوزى تورەشى اقىن «قىرىق جىلدان ءوتىپ جاسىم»، «قىرىقتان سوڭعى يمانىم»، «قىرىقتان سوڭعى قىرىمدى» دەپ باستالاتىن ولەڭدەرىندە وسى بايلامىن پاش ەتەدى. ءوزى تۋرالى «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى داستانىندا قارت اقىن: «جيىرما مەن قىرىق اراسى – جاس ءومىردىڭ ساراسى، بوس وتكەنىن قاراشى، جۇرەككە توگىپ قاندى ءىرىڭ» دەسە، بۇل عىلىمعا قولىن كەش سەرمەگەنىن ايتقانى. شىن مانىندە، شاكارىمدە بوس وتكەن ۋاقىت بولماعان. قىرىق جاسقا دەيىن-اق، ويشىل ولەڭدەر، ءدىني قيسسالار، «ەڭلىك-كەبەك» پوەماسىن جازدى، شەجىرە جينادى، قويشى، ايتەۋىر، تىنىمسىز ەڭبەكتەنگەن. ابايدان كەيىنگى ءىرى اقىن اتانعانى انىق. وسىعان ەل جۇمىسىن، ءوزىنىڭ وتباسى تۇرا تۇرسىن، بۇكىل قۇدايبەردى اۋلەتىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك تاۋقىمەتىن يىعىنا ارتقانىن قوسىڭىز. بىراق ەندىگى جۇرەك قالاۋى – عىلىم جالىنا جارماسۋ بولدى. نەگە ونى ماقسات قىلعانىن بىلاي دەپ ۇقتىرادى:

مەن جەتەلەپ ولەمىن،
ورگە قاراي قازاقتى.
ولسەم دە ويىن بولەمىن،
سوزبەن سالىپ ازاپتى.

قورىتا ايتقاندا، نەمەرە اعاسى اباي قامقورىمەن بيلىككە ارالاسقان شاكارىم ۇلكەن ءومىر مەكتەبىنەن ءوتتى (مۇنى «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى شۇبار بەينەسىنەن دە جاقسى بىلەمىز).  «مەن... ءتۇرلى جاماندىق، جاقسىلىققا كەزدەسىپ، سولاردىڭ كوپشىلىگىن، كەرەكتى-كەرەكسىزىن ءوزىم دە ىستەپ، باسىمنان وتكىزگەندەرىم كوپ»، –  دەيدى اقىننىڭ ءوزى. دەسەك تە، قىرىق جاسقا دەيىنگى كورگەن-بىلگەندەرى كەلەسى دانالىق كەزەڭگە دايارلىقتۇعىن. ونىڭ ىرگەتاسى بولدى. كەلەسى عىلىم-ءبىلىم شىڭىنا شىققان ءومىرى جايىندا: «قىرىقتان سوڭعى يمانىم، وتىز جىلداي جيعانىم» دەيدى. بۇل ۇلى ءومىردىڭ قايتالانباس قۇندى مۇرالار تۋىلعان ەرەكشە كەزەڭى. ونى بايانداۋ، ارينە، ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

اسان وماروۆ،

شاكارىمتانۋشى

Abai.kz