18 شىلدەدە قازاق تىلىندەگى «كاراۆان» سايتىندا «ابىلقايىر حان بولا الماعان»: رەسەي ارحيۆىنە العاش كىرگەن قازاق تاريحشىسى ادام سەنگىسىز اقپارات ايتتى» دەگەن ماقالا شىقتى. وندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ارحيۆىنە العاش كىرگەن قازاق زەرتتەۋشىسى، پروفەسسور بولاتبەك ناسەنوۆ ابىلقايىر حان تۋرالى تىڭ اقپاراتپەن ءبولىستى.

«ابىلقايىردى كىم ءولتىردى؟ بارلىق جەردە باراق سۇلتان دەيدى. باراق سۇلتان ولتىرگەن جوق، ءولتىرتتى. ونى ولتىرگەن ارعىن سىرىمبەت باتىر. ماعجان جۇماباەۆتىڭ «باتىر بايان» دەگەن پوەماسىنداعى اتاقتى سىرىمبەت باتىر. ولتىرگەنى دۇرىس ەمەس بىراق، ابىلقايىر قىزعانشاق بولعان. ەكىنشىدەن، ول حان بولا الماعان. حاندىق جۇمىستى ونىڭ بايبىشەسى بوپاي شەشەي اتقارعان. گەنەرال گۋبەرناتور نەپليۋەۆتىڭ حاتىن تاۋىپ الدىم. ول بىلاي دەيدى: ابىلقايىر حان ەمەس، قاراقشى. ول حان بولۋعا لايىقتى ەمەس. العاشقىدا جوڭعارلاردى قۋىپ شىعىپ، بۇكىل حالىققا جاقتى. بىراق قازىر قاراقشىلىقپەن عانا شۇعىلدانادى. بۇنىڭ جۇمىسىن اتقارىپ جۇرگەن بوپاي شەشەي. سوسىن مەن جازعان ءبىر حاتتى وقىپ قويىپتى. ءبىر ۋاقىتتا قامشىمەن كەلىپ، ەكى كۇزەتشىمدى ەكى جاققا لاقتىرىپ جىبەرىپ، كىرىپ كەلىپ، مەنى قامشىنىڭ استىنا الدى. ۇستەلدىڭ استىنا تىعىلدىم. سودان سۋىرىپ الىپ، ساباپ جاتقاندا كۇزەتشىلەرىم اراشالاپ الدى. ول قابانبايدان، بوگەنبايدان، شاقشاق جانىبەكتەن دە مىقتى باتىر. باتىر رەتىندە ماقتاۋعا بولادى، بىراق حان رەتىندە ەمەس دەيدى»، - دەيدى زەرتتەۋشى.

زەرتتەۋشى ابىلقايىر حاننىڭ ولىمىنە قاتىستى دا تىڭ دەرەكپەن ءبولىستى.

«ەكىنشى جاعداي، سىرىمبەت باتىر ابىلقايىر حاندى قىزبالىقپەن ولتىرگەن سياقتى. ونى ولتىرگەننەن كەيىن كومەكشىسىن قويا بەرىپ، بوپاي شەشەيگە ايت دەيدى. بوپايدا 7 ۇل بار ەكەن. ول: «ەسىكتى جابىڭدار، وسى ەسىكتەن ابىلقايىردى سىرىمبەت باتىر ءولتىردى دەگەن شىقپاسىن. ول بىزگە ماسقارا. حاندى حان عانا ولتىرەدى، حاندى حان تۇقىمى عانا جازالايدى. باراق سۇلتان ءولتىردى دەگەن وسەك تاراتىڭدار»، - دەيدى. سونداي اڭگىمە تاراتادى. 3 جىل وتكەننەن كەيىن ابىلقايىردىڭ ەرالى دەگەن ەكىنشى ۇلى سىرىمبەتتى اڭدىپ جۇرەدى. قارۋ-جاراقسىز جايلاۋعا كەتىپ بارا جاتقانىندا سىرىمبەتتى، بەسىكتەگى بالاسىن پىشاقپەن تۋراپ ولتىرەدى. ايەلى قاشىپ ۇلگەرەدى»، - دەيدى بولاتبەك ناسەنوۆ.

ورىس-قازاق قارىم-قاتىناسى مەن قازاق حالقىنىڭ جوڭعاريامەن كۇرەس تاريحىن، جالپى 18 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاقستان تاريحىن زەرتتەگەن بىردە-ءبىر عالىم ابىلقايىر حاننىڭ تۇلعاسىنان اتتاپ وتە المايدى. بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن عىلىمي ادەبيەتتەردە قازاق دالاسىنىڭ جاڭا بيلەۋشىلەرى اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە ارنالعان مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەر بولعان جوق.

حان ابىلقايىردىڭ تۇلعاسىن جان-جاقتى زەرتتەگەن تۇلعا – قازاقتىڭ اتاقتى عالىم-تاريحشىسى ي. ۆ. ەروفەەۆا. ونىڭ ارقاسىندا كسرو-نىڭ ىدىراۋىمەن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قۇرىلۋىمەن جانە قازىرگى قازاق تاريحناماسىنىڭ ابىلقايىر حاننىڭ تۇلعاسى مەن ونىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنا دەگەن كوزقاراستارىنىڭ وزگەرۋىمەن ايقىندالعان، حان ابىلقايىر سياقتى كۇردەلى دە قايشىلىقتى تۇلعا بۇگىندە ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. باسقاشا ايتقاندا، تاريحتىڭ كوپتەن بەرى زەرتتەلگەن سيپاتىن، ونىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن، ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى باعىتىنىڭ سالدارىن تالداۋعا جۇگىنۋ بۇگىندە تاعى دا وزەكتى عىلىمي ماسەلەگە اينالىپ وتىر.

كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ ءحVىىى عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنىڭ اياعى، 30-شى جىلدارىنىڭ باسىنداعى رەسەيمەن جاقىنداسۋىنىڭ ۋاجدەرىن جان-جاقتى جانە دالەلدى تۇردە ءتۇسىندىرۋى اۆتوردىڭ داۋسىز ەڭبەگىنىڭ ءبىرى. ابىلقايىر رەسەيدەن دالاداعى بيلىگىن نىعايتۋعا، دالانى سىرتقى شاپقىنشىلىقتاردان قورعاۋعا، شارۋاشىلىق پەن ساۋدانى دامىتۋعا ناقتى كومەك كورسەتۋگە قابىلەتتى كۇش كوردى.

قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى تۋرالى قازىرگى قازاقستاندىق تاريحنامادا تۇڭعىش رەت ي.ۆ.ەروفەەۆا ابىلقايىردىڭ رەسەيگە باعدارلانۋىنداعى «باشقۇرت فاكتورىنىڭ» ءرولىن اشتى، ابىلقايىردىڭ قالماقتىڭ ساياسي جاعدايىنا ىقپال ەتكەنىن كورسەتتى، ونىڭ زامانداسى حان ايۋكا رەسەيدىڭ ازاماتى بولعان كەزدە ءوزىن تاۋەلسىز بيلەۋشى رەتىندە ۇستادى.

ەروفەەۆا قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سيپاتىن، ونىڭ پوتەستىك-ساياسي ۇيىمداستىعىن تالداۋعا، قازاق جۇزدەرىندەگى ىشكى ساياسي جاعدايدى، ولاردىڭ كورشى ەلدەرمەن جانە ەڭ الدىمەن رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىرۋعا كوپ كوڭىل ءبولدى.

كەشەندى كوزقاراس زەرتتەۋگە ۇلكەن عىلىمي ءمان بەردى، ابىلقايىردىڭ ەرەكشە تۇلعاسىن تەرەڭىرەك اشۋعا، ونىڭ ءىس-ارەكەتى مەن ءىس-ارەكەتىنىڭ سەبەپ-سالدارلىق بايلانىستارىن كەڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي استارلى تۇردە انىقتاۋعا، ول جۇرگىزگەن ساياساتتىڭ ماقسات-مىندەتتەرىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.

ەروفەەۆا كوپتەگەن قۇجاتتاردى زەرتتەي كەلە، «ءوزىنىڭ قايتالانباس ينتەللەكتۋالدىق دارىنى، كۇشتى ەرىك-جىگەرى، ستراتەگيالىق جوسپارلارىنىڭ ۇلىلىعى جانە ىشكى جانە سىرتقى ساياسي قىزمەتىندە قول جەتكىزگەن ءىرى ناتيجەلەرى بويىنشا ابىلقايىر قازاق حالقىنىڭ ەڭ كورنەكتى بيلەۋشىلەرىنىڭ قاتارىنا جاتادى» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

حاندار مەن سۇلتانداردىڭ، سونىڭ ىشىندە ابىلقايىردىڭ بيلىگى شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنا جاتاتىن كوسەمدەردىڭ بيلىگى، ولاردىڭ بيلىگىنىڭ بەرىكتىگى، تۋىستىق بايلانىسى، بايلىعى، جەكە بيلىگى بولدى. اۆتوردىڭ ءسوزسىز ەڭبەگى – ابىلقايىردىڭ ءومىر جولىن مىسالعا الا وتىرىپ، كوشپەلى قوعامدارداعى ساياسي ەليتانىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسىن تاماشا سۋرەتتەپ بەرگەن. ءبىر قىزىعى، ەروفەەۆا نەپليۋەۆتىڭ ابىلقايىرمەن قاقتىعىستاعى ۇستانىمىنا جانە تۇتاستاي العاندا ونىڭ مونوگرافيا بەتتەرىندە قاتىگەز جانە دورەكى وتارلاۋشى رەتىندە كورىنگەن ءبىرىنشى ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ قىزمەتىنە كۇرت تەرىس باعا بەردى.

قازاقتاردىڭ رەسەيلىك پروتەكتوراتقا كوشۋ ۇدەرىسىنە باستاماشى بولعان ابىلقايىر ونىڭ قازاقستانداعى بيلىگىن نىعايتۋ جولىنداعى ارەكەتىنە رەسەيدىڭ ءتيىمدى قولداۋىنا سەندى. نەپليۋەۆ ابىلقايىردىڭ قولىنا بيلىكتىڭ شوعىرلانۋىن رەسەي مۇددەسى ءۇشىن قاۋىپتى دەپ ەسەپتەپ، وعان قارسى سالماق رەتىندە ابىلقايىردىڭ ورتا ءجۇز سۇلتانى باراق سياقتى قارسىلاستارىن قولدادى. رەسەيدىڭ مەملەكەت قايراتكەرى جانە ديپلوماتى، قازاقستانداعى قاتال باعىتتى جاقتاۋشى نەپليۋەۆتىڭ ابىلقايىردىڭ انتىنا ادالدىعىنا كۇماندانۋعا تولىق نەگىز بار ەدى.

1731 جىلى 10 قازاندا كىشى ءجۇزدىڭ قازاق اقساقالدارىنىڭ كەزدەسۋىندە ابىلقايىر حان، بۇكەنباي، ەسەت، قۇداي-نازار جانە تاعى كىشى ءجۇزدىڭ 27 باسقا قازاق فەودالدارى رەسەيگە ەرىكتى تۇردە قوسىلۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويدى.

ابىلقايىر حان وسىنداي ساياسي قادامى ارقىلى سولتۇستىك كورشىسىنىڭ اسكەري كۇشتەرىن جوڭعارعا قارسى قويۋدى كوزدەدى جانە ونىڭ كومەگىمەن بارلىق قازاقتاردى جوڭعار باسقىنشىلارىنان قۇتقارامىن دەگەن ويى بولدى. مۇنىڭ سىرتىندا ول ءوز حاندىق بيلىگىن نىعايتۋدى دا ويلادى. ابىلقايىر ورتالىقتاندىرىلعان قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى تەك قازاق حالقىنا امان-ەسەن ءومىر سۇرۋگە كومەكتەسەتىنىن جاقسى ءبىلدى. بىراق، رەسەي ساياساتى كىشى ءجۇزدىڭ حانى - ابىلقايىر حاننىڭ مىقتى بيلىگىنە قارسى باعىتتالعان ەدى.

سوعان قاراماستان، ابىلقايىر حان قازاقتىڭ جالپى ۇلتتىق مۇددەلەرىنەن شىققان جانە تۋعان حالقىنا تىنىش جانە بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە تىرىستى. ابىلقايىر حاننىڭ ساياسي جانە ستراتەگيالىق تاڭداۋى كەز-كەلگەن ءىرى ساياسي جانە مەملەكەت قايراتكەرى ءۇشىن كۇردەلى حالىقارالىق ساياسي جاعدايدى ۋاقىتىندا قوزعالتۋ، تۇتاستاي اقىلدى جانە كونسترۋكتيۆتى گەوساياساتتى جانە تۇتاستاي العاندا ساياساتتى جۇرگىزۋ، دوستار مەن وداقتاستار تابۋ ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن تاعى دا دالەلدەيدى.

ال بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ ەلىمىز، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق-ج. ك. توقاەۆ جاقىن جانە الىس شەت ەلدەرگە قاتىستى اقىلدى جانە كونسترۋكتيۆتى ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى. ەڭ الدىمەن رەسەيمەن بايلانىسىمىزدى ابايلاپ جۇرگىزۋگە تىرىسادى. ياعني، كىشى ءجۇزدىڭ ابىلقايىر حانىنىڭ ومىرلىك جوسپارىن مەملەكەت باسشىسى جۇزەگە اسىرىپ ءجۇر.

وسىلايشا، كىشى ءجۇزدىڭ ابىلقايىر حانى ءحۇىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ۇلى مەملەكەتتىك جانە ساياسي قازاق قايراتكەرى. ول ءبىزدىڭ قازاقستانىمىزدىڭ بۇگىنگى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزىن قالادى. ءحۇىىى عاسىرداعى كۇردەلى جانە قاتال كەزەڭدە ءوز حالقىنىڭ جانە ەلىنىڭ بولاشاق دامۋىنا ستراتەگيالىق، ساياسي جانە ادامدىق تاڭداۋ جاساي ءبىلدى. سول ءۇشىن دە ابىلقايىر حاننىڭ تاريحي-ساياسي بەينەسىنە ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراۋعا ءتيىسپىز!

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz