قازاق رۋلىق قۇرىلىمى ەۋرازيالىق تاريحتىڭ ەرەكشە فەنومەنى. مىڭداعان جىلدىق كوشپەلى تۇرمىستىڭ وبەكتيۆتى بارىسى دالا حالىقتارىندا باسقارۋ جۇيەسى مەن قوعامدىق قۇرىلىستىڭ ەرەكشە ءتۇر-سيپاتىن تۋعىزدى.

ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ارنايى عىلىمي ەتنوگرافيالىق دايىندىق، قازاق ءتىلىن وتە تەرەڭ (!) يگەرۋ، ءداستۇرلى قازاقي ورتامەن تۇراقتى ءىس-تاجىريبە كەرەك. باستى شارتى وسى ۇشەۋىن ۇشتاستىرساڭىز عانا ناتيجە بولادى. جوعارىدا اتالعان ءۇش ەرەجەنىڭ ءبىرى جەتىسپەسە، بىرىنشىدەن، زەرتتەۋشى سوقىر –مىلقاۋ، ەكىنشىدەن حالىقتىڭ بىرلىگىنە قاتەرلى وتە قاۋىپتى ادامسىز.

وكىشىكە وراي بۇگىنگى كۇنى قازاق رۋلىق قۇرىلىمى وسى ءۇش ەرەجەدەن ەش حابارى جوق ادامداردىڭ قولىنداعى ويىنشىققا اينالدى. مەن بۇل جەردە رۋ شەجىرەسىن جازىپ جۇرگەن اۋىلداعى اۋەسقويلاردى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قالىڭ كوپشىلىك تاريحشى دەپ سەنەتىن ورىس ءتىلدى بالالاردى دا ايتىپ وتىرمىن.

***

قازاق رۋلىق قۇرىلىمى فەنومەنىنە مىسال قىلىپ ءوزىمىز جاقسى بىلەتىن ارعىن ىشىندەگى قۋاندىق اتالاتىن رۋلىق وداقتى الايىق. بۇل جەردە ءبىز «رۋلىق وداق» دەگەندى شارتتى تۇردە قولدانىپ وتىرمىز، ادەبيەتتە ارىس دەگەن ءسوز دە قولدانىلادى. رۋلىق قۇرىلىمنىڭ تاكسونوميالىق دەڭگەيلەرىنە قاتىستى ارنايى تەرميندەر ءالى قالىپتاسقان جوق.

ناساب-ناما قۋاندىقتان التى ۇل تۋادى دەيدى- اعىس پەن قالقامان، ءبورشى مەن تەمەش، التاي مەن قارپىق. قازىرگى زاماندا قۋاندىق رۋ بىرلەستىگىنىڭ وكىلدەرى ءوز شەجىرەلەرىن تىكەلەي وسى اتالعان پاتريارحتاردان باستايدى. ءتۇپ اتا قۋاندىق پەن ونىڭ «ۇلدارى» اراسىندا نەشە ۇرپاق بار ەكەنى بەلگىسىز، سول سياقتى «ۇلدار» مەن قازىرگى ۇرپاقتارى اراسىندا مىڭداعان جىلدار بار ەكەنى دە اڭعارىلا بەرمەيدى. مىسالى، شەجىرەدە التايدان الساي، الكە، بايدالى، سايدالى، نۇرباي، مويىن، كەنجەقارا تۋادى دەلىنەدى (ج.وماري. اتالىقتار اۋلەتى: ارىستان، بارقى، نياز. استانا: التىن كىتاپ،2011, 42-45 بب.). بۇل اتى اتالعان تۇلعالار التاي رۋىنىڭ ءار ءتۇرلى بولىمدەرىن قازاق حاندىعىنىڭ تۋى استىنا باستاپ كەلگەن تۇلعالار.

ەگەر قاراپايىم ەسەپكە سالساق قازىرگى التاي رۋىنىڭ ازاماتى مەن جوعارىدا اتتارى اتالعان التاي باتىردىڭ ۇلدارى اراسىندا 15-17 اتا عانا، ياعني 375-400 جىلداي ۋاقىت وتكەن، بۇل قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، قالىپتاسىپ جاتقان ۋاقىتى. التاي بولسا ەۋرازيا تۇركىلەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ شەجىرەسىنە ءتۇپ اتا ەسەبىنە ەنگەن. ول ساحا شەجىرەسىندەگى ەلدەي (ەللەي) باتىر، التاي تۇركىلەرىندەگى ەر ەلدەي، ادايدىڭ ەلتاي باتىرى، باعانالى نايماننىڭ ەلتاي- ەل اتاسى ت.ب. ءبىر سوزبەن ايتقاندا التاي مەن ونىڭ «ۇلدارىنىڭ» اراسى كەمى 1500 جىلداي ۋاقىت!

ساحانىڭ ءتۇپ نەگىزىندەگى وموعوي باي ساق-سكيف ءداۋىرىنىڭ تۇلعاسى، ال ەلدەي (ەللەي) باتىر عۇن داۋىرىندە ساحا حالقىن باستاعان كوش باسشى.

ءدال وسى جاعداي ءبورشى مەن تەمەشكە دە قاتىستى. ءبورشى مەن ونىڭ ءبىر بۇتاعى شۋشا قونىستارى يسپانيانىڭ اراگون ولكەسىنەن باستاپ باتىس قىتاي جەرىنە دەيىن كەزدەسەدى. تەمەشتىڭ ۇلكەن توپتارى ماجارستان مەن رۋمىنيا جەرىندە قالعانعا ۇقسايدى (تەمەش ورا ت.ب.). قۋاندىقتىڭ ۇلكەنى دەپ ەسەپتەلەتىن، اعىس، قالقامان رۋلارىنىڭ وكىلدەرى ەۋروپا مەن ازياعا «حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنا» دەيىن ءسىڭىپ كەتكەن سياقتى. اعىس/اعۇس دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ ەسكى تىلىمىزدە دە سەگىز (اعىس قۋ ت.ب.), ساحا تىلىندە لە سەگىز، ەۋروپادا دا سەگىز (اۆگۋست), شاماسى اۋەل باستا سەگىز رۋدىڭ/اتانىڭ وداعى.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى بىرەۋ – قازاق حاندىعى ومىرگە كەلگەن ۋاقىتتا، ءوز اعايىندارىن باستاپ جاڭا مەملەكەتتىڭ تۋىن كوتەرگەن ازاماتتار جاڭا گەنەالوگيالىق بىرلىكتەردىڭ نەگىزىن سالدى. ولار مەن ءتۇپ اتا اراسىنداعى ونداعان-جۇزدەگەن اتالار ۇمىتىلدى. راسىندا دا قازاق ءۇشىن ماڭىزدىسى 7 اتا بولاتىن، ال 77 اتانى تۇگەندەپ وتىرۋ شەجىرەنىڭ مىندەتىنە كىرمەيدى. شەجىرەنىڭ باستى مىندەتى ءبىر مەملەكەتتە باس قوسقان حالىقتىڭ تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋ.

***

ەندى توقا تەگىنە كەلەيىك. توقا شەجىرەسىندە دە جوعارىدا باياندالعان زاڭدىلىق بايقالادى. ناساب-ناما بويىنشا قارپىقتان كۇزەي، ودان توقا، ودان تۇنعاتار، بەسىم، سارى، مولقى، توقتاۋىل، قۇلىمبەت. بۇدان ءارى باراق ت.ب. تارايدى.

بۇل جەردەگى كۇزەي ءار ءتۇرلى تاريحشىلاردىڭ اۋزىندا يۋەچجى، توحار، يۋەدجي، يۋزي، رۋزيە ت.ب. اتاپ جۇرگەن، نەگىزگى مەكەنى شىعىس تۇركىستان (اسىرەسە تۇرفان) بولعان حالىقتىڭ ءتۇپ اتاۋى. بۇل جەردە يۋەچجى اتاۋى قىتاي جىلنامالارىندا، ال توحار ارياندىق اتاۋ ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. بۇل قاۋىمداستىقتى «قۇشان/قوشان» دەپ اتاۋ دا كەزدەسەدى.

شەجىرەدە «ستانسىز (شتانسىز) كۇزەي» دەگەن ونشا جاعىمدى ەمەس ءسوز بار، بۇل ءسوز كۇزەيدىڭ (يۋەچجى، توحار) عۇن سوققىلارىنان كەيىن مەملەكەتسىز قالعانىن كورسەتەدى. كۇزەيدىڭ (يۋەچجى، توحار) جەرىنە ۇيسىندەر قونىستانا باستادى دا، ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى سىر مەن ءامۋ اراسىنا قونىس اۋدارىپ، گرەك-باكتريا مەملەكەتىن قۇلاتىپ، ونىڭ ورنىنا قۇشان يمپەرياسىن ومىرگە اكەلدى. قازىرگى سولتۇستىك اۋعانستان، كۇنگەي وزبەكستان مەن تاجىكستان ءىV عاسىردان باستاپ ءبىرتالاي ۋاقىت توحارستان اتالۋىنا دا وسى سەبەپ. ورتالىعى قۇندىز ايماعى. توحارلاردىڭ ەكىنشى بولىگى ءوز جەرىندە قالدى جانە عۇن قۇرامىنا ءوتتى، بۇل كەزەڭدە يمپەريانى سيۋننۋ /سۇيىندىك اۋلەتى بيلەپ تۇر ەدى، توحارلار حۋننۋ/قۋاندىق قۇرامىنا كىردى. مىنە، قۋاندىق قۇرامىنداعى توقا تاريحىنىڭ كونە پاراقتارى وسىلاي. كەلەسى ءبىر اڭگىمەنى توقا ىشىندەگى اتالارعا ارنايمىز.

پروف. ج.و.ارتىقباەۆ

Abai.kz