اكەي كوپ جىلامايتىن، بەرىك بولاتىن. جىلاي قالعاندا ءوڭى بۇزىلماي، كوزىنەن جاس پارلاپ قانا اعاتىن. نەلىكتەن جىلادى ەكەن دەگەن وي كەلىپ، «نەگە جىلاعانسىز؟» — دەپ سۇرادىم. «وتكەن ءبىر جاعداي ەسىمە ءتۇسىپ، كوڭىلىم بوساپ، كوزىمە جاس كەلدى» — دەدى. «باسقا جۇرت قازاقتى، اسىرەسە، ءوزىمىز — نادان، ءبىلىمسىز، ونەرسىز، مادەنيەتسىز دەيمىز. ونەرسىز نادان قالعانىمىز راس. بىراق، جەتە تەكسەرسەك، ءبىزدىڭ دە زور ءبىلىمدى ادامدارىمىز بولعان. جەر جۇزىنە جايىلعان، عىلىم ىزدەپ، ءومىرىن سارپ ەتكەن بابالارىمىز وتكەن، ءابۋناسىر، ءابۋسينا، قورقىت، ۇلىقبەك، تاعى - تاعىلار تۇرىك قاۋىمىنان، بىزدەن شىققان. ءتىپتى كەشەگى وتكەن انەت باباڭنىڭ ءوزى عالىم - فيلوسوف ادام ەكەن. سونى دا تاني الماي، باعا بەرە الماي كەلدىك قوي. ابايعا نە قىلمادىڭ، نە كورسەتپەدىك — قارعادىق، سوكتىك، جالا جاپتىڭ، ۇردىق، سوقتىق، تالاس-تارتىس، رۋ پارتياسىن قۋمەن وتتىك قوي.

ناقىل سوزدەردىڭ نەسى، التىن قازىنانىڭ قورلارىن جاساعان — اسان، بۇقار، ماراباي، Mapقاسقا، وتەگەن، ۇمبەتەي سياقتى ءدۇلدىل، توكپە اقىن، جىراۋلار، وسىلاردى جەتە ۇعىپ، تۇسىنە الدىق پا؟ جوق! وسىلاردى ويلاپ وتىرىپ، انەت باباڭنىڭ ءۇش اۋىز ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ، سول كوزىمنەن جاس شىعاردى. ارعىن قازىبەك قازاقتا جاسىنان تالاپتى، ساناسى ەرتە ويانعان، وزگەشە تۋعان ادامنىڭ ءبىرى بولعان.

انەت باباڭ بۇحاردان ونشاقتى جىل وقىپ، ون ەكى ءفان عىلىمىن ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ، ءۇش ءجۇز قازاق بالاسىنىڭ جەتى جارعى ءبيىنىڭ ءبىرى بولدى. قازىبەك جاس جىگىت كەزىندە، انەت باباڭنان قازاقتىڭ جول-جوباسىن، ءبىلىم ۇيرەنەمىن دەپ، كوشىپ كەلىپ، ءبىر جىل باباڭنىڭ قاسىندا بولىپ، اقىل-كەڭەس الادى. قازىبەك كەتەرىندە انەت باباڭا مىناداي سۇراق قويادى. قازاقتىڭ ايتىلعان زاڭ - جوبالارىندا — «قاساڭ داۋعا» (دەمەك، ايتۋشى — بايشوگەلى جوق داۋعا) نەگە ءبىر توقتام ايتپاعان؟» — دەيدى. باباڭنىڭ «قاساڭ داۋعا» ايتقان توقتامى: «قازاق جولى قاناعات، بۇ دا جولدان اداسپاس، «قاساڭداۋ» ەمى شاراعات، بۇعان ەشكىم تالاسپاس» — دەيدى.

جانە قازىبەك بىلاي دەپ سۇراق قويادى: «جەر داۋى، جەسىر داۋى، ۇرلىق — وتىرىك، كۇنا، نەشە ءتۇرلى نارسەلەرگە وزدەرىنشە توقتام ايتقان. ال سول تالاس - تارتىستىڭ: داۋ -جانجالدىڭ، ۇرىس - توبەلەستىڭ، ادامدى اردان كۇستىرتىپ، قيانات، زۇلىمدىق قىلدىراتىن، ادامداردىڭ باستارىن ءبىر جەرگە سىيدىرمايتىن نە؟ ولار قايدان شىعادى؟ سوعان جۋىماساق، جامانشىلىق بولمايدى دەپ نەگە كورسەتپەگەن؟» — دەيدى.
انەت-باباڭ كوپ ويلانىپ وتىرىپ: ارابشا «حاكىم»، قازاقتا «اكىم» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوز ءۇش ارىپتەن قۇرالادى — ا، ك، م. سول ءبىر اۋىز ءسوزدى ەكى رەت ايتساق — اكم-اكم بولىپ، التى ءارىپ بولادى. ەكى «ا»، ەكى «ك»، ەكى «م». وسى التى ءارىپ — التى اۋىز ءسوزدىڭ باس ارىپتەرى. مىنە، وسى التى اۋىز ءسوز جوعارعى ايتىلعان جامان قىلىقتاردىڭ شىعاتىن كوزدەرى. ادام بالاسىن اردان كەتىرىپ، قيانات - زورلىق، مانساپ - ماقتان، تالاس تۋعىزاتىن دا، دۇنيەنى بۇزىپ تىنشىتپايتىن دا وسىلار.

باسقى ەكى — «ا»، ءبىرى — «التىن». التىن، پۇل، بايلىققا كورسە قىزىقپايتىن، وعان ار-يمانىن ساتپايتىن ادام از.
ەكىنشى «ا» — «ايەل»: ايەلگە، قىزىعۋ، قىرقىسۋ، تالاسۋ، ايەل تۋرالى تەڭسىزدىك ءبارى وسىدان شىعادى.

ەكى «ك»-ءنىڭ ءبىرى — «كەك»، ءبىرى — «كەجىر»، «كەك» قۋعان ادام وڭبايدى. بىرەۋ جىقسا كەگىمدى الام دەپ سەن قۋاسىڭ، سەن قۋساڭ ول «كەك» قۋادى. وسى «كەك» قۋ دۇنيەنى تىنشىتپايدى. «كەك قۋعان، كەك ساقتاعان وڭباس» — دەگەن وسى.
ەكىنشى «ك» كەجىر - قيسىق. كەجىرلىك — ادامنىڭ قاسيەتسىز مىنەزىنىڭ ءبىرى. كەجىر - قيسىق ادام; ءوزى بىلمەيدى، بىرەۋدىڭ تازا اقىل كەڭەسىن المايدى. ءوز دەگەنىمدى ىستەيمىن دەپ تالاسادى، جاعالاسادى، تىنىم تاپپايدى، باسقاعا تىنىم تاپتىرمايدى.

ەكى «م»-ءنىڭ ءبىرى — «ماقتان»، ءبىرى — «مانساپ». ماقتانبايتىن، ماقتانعا ماستانبايتىن ادام از. ماقتاندا تازالىق، ادىلدىك بولمايدى. ماقتانشاق — بايىسام، باسقادان اسسام دەگىزىپ، ارسىزدىققا شەيىن اپارادى.
ال، «مانساپ» — بۇل «مانساپقورلىق»، اكىم بولسام، بارلىعىنا ءوزىم قوجا بولسام، بار ادامدى ءبىر شىبىقپەن ايداسام دەگەن ەڭ ايۋاندىق پيعىلعا اپاراتىن، دۇنيەنى بۇزاتىن، كەسەلدىڭ ءبىرى. بۇلار ادام بالاسىنىڭ باسىن دا قوسپايدى، ادالدىقتى، ادامگەرشىلىكتى دە ىستەتپەيدى.

سۇراعىڭنىڭ ءتۇبى «اكىم» دەگەن سوزدە بولدى عوي. ءالىڭ كەلسە، «اكىمدى» دۇرىس ۇستاپ، ساقتانىپ جۇرگەيسىڭ»، — دەپتى.

«باباڭنىڭ سول التى ارپىنەن شىعا الماعان ەكەنبىز عوي دەگەن وي كوزىمە جاس كەلتىرگەنى. ارعىلاردىڭ ءوزىن قويعاندا كەشەگى باباڭ، فيلوسوف ەمەس پە؟» — دەدى.

احات شاكارىمۇلى

Abai.kz