ابايتانۋ عىلىمى دەگەندە ەسكە الدىمەن الاشورداشىلار، اۋەزوۆ جانە قايىم مۇحامەدحانوۆ ەسكە ورالارى انىق. وسى ۇلكەن ۇشتاعان ابايتانۋدىڭ نەگىزىن سالىپ، دامىتىپ، قالىپتاستىرىپ، بۇگىنگى ابايتانۋدىڭ بيىگىنە جەتكىزدى. بۇل ۇشتاعاننىڭ ءبىرى بولماعاندا اتالعان عىلىم سالاسى ءبىر تۇسىنان ويسىراپ تۇرعان بولار ەدى. ءبىرىن-ءبىرى جالعاستىرىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، ءبىرىن-ءبىرى دامىتقان ۇشتاعاننىڭ وتكەن مەن بۇگىنگىنى، كەشەگى مەن وسى كۇندى جالعاعان التىن كوپىر – قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ مول مۇراسى.

قايىم مۇحامەدحانوۆ ابايتانۋ عىلىمىنا بۇكىل سانالى عۇمىرىن ارنادى، وي ەڭبەگى مەن فيزيكالىق كۇش قۋاتىن سارپ ەتتى. عىلىمداعى بارلىق ادىستەردى تولىق يگەرىپ، تەوريالىق-پراكتيكالىق تۇرعىدان كۇشتى دايىندىعىنا بايلانىستى كوپتەگەن سالالارىنا قالام تەربەدى.

قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ تۇلعالىق قالىپتاسۋىنا اكەسى، ونىڭ زيالى ورتاسى مەن دوس-جاراندارى، سونداي-اق بالا كۇنىنەن ءتالىم بەرگەن الاشوردا قايراتكەرلەرى تەرەڭ ىقپال ەتتى. ال عىلىم جولىنداعى باعىت-باعدارىن ايقىنداۋدا، ابايتانۋ سالاسىنداعى ىرگەلى ەڭبەكتەرىن جازۋدا ونىڭ باس ۇستازى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگى شەشۋشى ءرول اتقاردى. ۇستازىنىڭ عىلىمي مەكتەبىنە سۇيەنە وتىرىپ، قايىم ەلدىك ماڭىزى بار كوپتەگەن كۇردەلى دە جاۋاپتى ىستەردى جۇزەگە اسىردى.

قايىمنىڭ ابايتانۋعا قوسقان ۇلەسىن قىسقاشا عانا ءتىزىپ كورەيىك:

اباي مۋزەيىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى

1. تۇپنۇسقا جادىگەرلەر – بۇل مۇراجايدىڭ ءمانى، قۇندىلىعى جانە ىرگەتاسى.

1930 جج. اياعىنان باستاپ 1950 جىلدارى اباي مۇراسىن جيناۋعا بايلانىستى جولعا شىققان ەكسپەديتسيا بارىسىندا اقىننىڭ ءوز باسىنا جانە اينالاسىنا قاتىستى 500-دەن استام قۇندى جادىگەردى تاۋىپ، جيناقتادى. بۇل ابايدىڭ جانە ونىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ جەكە زاتتارى، تۇرمىستىق زاتتارى، جيھازدارى.بۇل ابايدىڭ دۇنيەلەرىن قامتىعان ماتەريالدىق مادەنيەت ۇلگىلەرى بولسا، سيرەك قولجازبا مەن كىتاپتاردى ەسەپتەگەندە شىعىس ادەبيەتىنە بايلانىستى 302-دەن اسا ادەبيەت جيناستىرعان جانە اباي وقىعان ورىستىڭ دا، دۇنيە ءجۇزىنىڭ كلاسسيكاسى دا.

وسىنداي باعا جەتپەس قۇندى جادىگەرلەردىڭ نەگىزىندە قازاق دالاسىندا العاش رەت سەمەيدە 1940 جىلى العاش اباي مۋزەيى جاساقتالدى.

2. عالىم سەمەيدىڭ تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىندا اۋقىمدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ (1950 جىلداردىڭ سوڭى – 1960 جىلداردىڭ باسى),

ابايدىڭ ءوزى نەمەسە ونىڭ ورىس دوستارى ارقىلى مۇراجايدىڭ ەتنوگرافيالىق بولىمىنە 60-تان استام جادىگەر سىيعا تارتىلعانىن انىقتادى. عالىمنىڭ انىقتاۋىنشا نەبارى 23 ەكسپونات قانا قالعان. قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا وسى 23 جادىگەر اباي مۇراجايىنىڭ قورىنا قوسىلدى.

3. كارلاگتان كەيىن ول مۋزەيدە جۇمىس ىستەمەگەنىمەن، ءومىر بويى دەرلىك كۇن سايىن مۋزەيگە قوڭىراۋ شالىپ، كەلىپ، كەڭەس بەرىپ وتىردى. ەڭ باستىسى — اباي مۋزەيىنىڭ قورىن قۇندى سيرەك كىتاپتارمەن، قولجازبالارمەن، فوتوسۋرەتتەرمەن جانە ءوز ەسكەرتپەلەرى مەن زەرتتەۋلەرىمەن تولىقتىرىپ وتىردى.توكەن يبراگيموۆتىڭ ايتۋىنشا، «مۋزەيدەگى ءاربىر زات، ءاربىر كىتاپ، ءاربىر فوتوسۋرەت پەن ءاربىر قۇجات قايىم ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى».

اباي تەكستولوگياسى عىلىمنىڭ نەگىزىن سالعان

4. ادەبيەت عىلىمىنىڭ ىشىندە ەڭ كۇردەلى سالاسى سانالاتىن تەكستولوگيادا قايىم مۇحامەدحانوۆ كورنەكتى ءىز قالدىردى. «تەكستولوگيا بۇكىل عىلىمنىڭ، ادەبيەت عىلىمىنىڭ نەگىزگى كىلتى بولسا، سول كىلتتى ءبىرىنشى بولىپ اشقان، كورسەتكەن قايىم مۇحامەدحانوۆ بولدى» (اكادەميك ر.سىزدىق). عالىم ماتىندىك تالداۋدىڭ عىلىمي ءادىسىن قولدانا وتىرىپ، ابايدىڭ بارلىق ولەڭدەرىنىڭ كانوندىق ماتىندەرىن قالپىنا كەلتىردى، ءارتۇرلى باسىلىمدارداعى بۇرمالاۋلاردى تۇزەتىپ، ولارعا عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەر جازدى. ول كەزدە يدەولوگيالىق سەبەپتەرمەن اباي ماتىندەرىنەن ءدىني سوزدەر مەن شىعىس تىلدەرىنەن الىنعان سوزدەر الىنىپ تاستالىپ، سول كەزدەگى رەداكتسياعا تۇسىنىكسىز ەسكى قازاق سوزدەرى باسقا سوزدەرمەن اۋىستىرىلدى.

1923 جىلى ءستاليننىڭ اباي شىعارمالارىنا تىيىم سالۋ تۋرالى بۇيرىعىن بىلەتىن عالىمنىڭ بۇل ەڭبەگى جانقيارلىق ەرلىك.

قايىم مۇحامەدحانوۆ – تۋعان حالقى ءۇشىن ۇلى اباي مۇراسىن دۇرىس ساقتاۋعا ۇلەس قوسقان بىردەن-ءبىر تەكستولوگ عالىم اباي كانوندىق ءسوزى قالپىنا كەلتەردى. سونىمەن قاتار ول 1940 جىلداردان باستاپ ءومىر بويى

ابايدىڭ بارلىق ولەڭدەرى مەن پوەمالارىنا تولىق عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جازىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى.

اباي تەكستولوگياسى عىلىمنىڭ نەگىزىن سالعان

5. سونداي-اق عالىم ابايدىڭ بۇرىن بەيمالىم بولعان وتىز ءبىر (31) ولەڭىن تاۋىپ، ولاردىڭ اباي ولەڭدەرى ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەگەن. بۇل ولەڭدەر 1945 جىلدان باستاپ اباي شىعارمالارىنىڭ باسىلىمدارىنا ەندى.

جاڭا عىلىمي باعىتى

6. م.اۋەزوۆ جەتەكشىلىگىمەن عالىم ق.مۇحامەدحانوۆ قازاق ادەبيەتى عىلىمىندا جاڭا باعىتتا اتىشۋلى «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» زەرتتەۋىن (1938-1951) اكەلدى. بۇل – ابايدىڭ جالعىز ەمەسىن، الدى-ارتى بار، كادىمگى مەكتەپ قالىپتاستىرعانىن، تالانتتى شاكىرتتەرى ونىڭ داستۇرىندە شىعارماشىلىق ورتا جاساي العانىن دالەلدەۋ. اتالعان زەرتتەۋ ەڭبەگىندە عالىم ابايدىڭ ناعىز شاكىرتى بولا بىلگەن وتىز تۇلعانىڭ ەسىمىن تاۋىپ، اباي مەكتەبىنىڭ كورنەكتى وكىلى ەكەنىن كورسەتتى.

قايىم اباي شاكىرتتەرىنىڭ بارلىق ەسىمدەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، ءوزى جيناعان دەرەكتەر ارقىلى تۇڭعىش رەت ولاردىڭ تولىق ءومىرباياندارىن جازدى.

ەڭ باستىسى، ولاردىڭ بارلىق شىعارمالارىن بولشەكتەپ قالپىنا كەلتىرىپ، ولارعا عىلىمي تۇرعىدان تۇسىنىكتەمە بەرىپ، ءار شىعارمانىڭ ابايدىڭ ءاربىر شاكىرتىنە تيەسىلى ەكەنىن دالەلدەپ بەردى! ياعني، ول مادەنيەتتىڭ تۇتاس قاباتتارىن ساقتاپ قالدى!

ولاردىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق عۇمىرناماسىن ءتۇزدى، ولار تۋدىرعان ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ تۇگەلى دە اباي داستۇرىنەن شىققانىن عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەدى. وسى تاقىرىپتى ىندەتە زەرتتەۋ بارىسىندا كوزكورگەندەرمەن اڭگىمەلەسە كەلە باي ماتەريال جينادى، وسىلايشا قازاق حالقىنىڭ سول كەزەڭدەگى رۋحاني باي مۇراسىن ساقتاۋعا كۇش-جىگەرىن ايامادى. عىلىمدا اباي مەكتەبى بولعانىن جانە ونىڭ ءىزىن جالعاعان تالانتتى وكىلدەردىڭ شىعارماشىلىعى جايلى قۇندى ەڭبەك بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىلىم-عىلىم سالاسىندا، ادەبيەت پەن تاريح جۇيەسىندە ءالى دە ماڭىزىن جويماي، قىزمەت ەتىپ كەلەدى. ال 1951 جىلعى قازاق زيالىلارىنڭ باسىنا تونگەن زاۋال شاقتا وسى ديسسەرتاتسياسى ءۇشىن قايىم مۇحامەدحانوۆ رەپرەسسياعا ۇشىرادى، 25 جىلعا باس بوستاندىعىن ايىرىپ، تۇرمەگە قامالدى. قايسار تۇلعا سوندا دا ءوز ۇستانىمىنان قايتپادى، «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» تاقىرىبىنان باس تارتپادى، ۇستازى م. اۋەزوۆتى دە قارالاۋعا جول بەرمەدى. «اباي مەكتەبى بار! ولسەم، الاش ازاماتتارىنان جاڭىم ارتىق ەمەس!»، دەدى.

ونىڭ ديسسەرتاتسياسىنىڭ ارقاسىندا ول كەزدە اباي شاكىرتتەرىنىڭ بارلىق شىعارمالارى مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقۋ باعدارلامالارىنا ەنگىزىلىپ، عالىم ءومىر بويى وسى زەرتتەۋلەرى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى.

7. «الاشتىڭ كوزى»، «ابايدىڭ ءىنىسى، الاشتىڭ ءىرىسى»، «الاشتىڭ سوڭعى تۇياعى» اتانعان تۇلعا، ۇستازى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جولىن جالعاپ، الاشورداشىلار رۋحىن ءتىرىلتىپ، «اباي-الاش» اتتى جاڭا عىلىمي تۇجىرىمداما قالىپتاستىردى. «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» جانە ابايدىڭ ءىزباسارلارى - «اباي مۇراگەرلەر» قايىم تۇجىرىمداماسى بويىنشا، بۇل الاشورداشىلار. بۇل قايتالانباس قۇندى مۇرا جانە ءبىزدىڭ رۋحاني تىرەگىمىز.

بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ كوپتەگەن اتاۋلارى جانە ولاردىڭ تولىق ءومىرباياندارى قايىم جازعان. بۇل عالىم ساقتاپ قالعان ەڭبەكتەرى، ولاردى عىلىمي وڭدەۋ جانە باسپاعا دايىنداۋ. بۇل ونىڭ تاپقان بىرەگەي قۇجاتتارى مەن فوتوسۋرەتتەرى. بۇل ولار ءۇشىن قايعىلى كەزەڭدەردە جانە ءومىر بويى كۇرەس. ول وسى قۇندىلىقتاردى بويىنا ءسىڭىرىپ ءوستى جانە ونى حالىققا جەتكىزدى.

مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا بايلانىسى

8. قايىم مۇحامەدحانوۆ قازاق اراسىنا عانا ەمەس، ورىس، تاتار، باسقا دا حالىقتاردىڭ ادەبي-مادەني ورتاسىنا دا اباي شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋدان ايانىپ قالمادى. «اباي مەن بۋنين»، «اباي مەن پۋشكين»، «كرىلوۆ جانە اباي»، «اباي مەن لەرمونتوۆ»، «اباي جانە تاتار مادەنيەتى» تاقىرىپتارىندا مازمۇندى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازدى. ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى سەمەيدەگى قازاق-تاتار مادەنيەتىنىڭ بايلانىستارىنا وراي ارحيۆ قۇجاتتارى نەگىزىندە تۋعان «اباي شاكىرتتەرى جانە الەم مادەنيەتى» دەگەن اتپەن جۇمىستار جۇرگىزدى.

اباي تۋرالى اعارتۋ جۇمىسى

9. 1940 جىلدان باستاپ جانە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن عالىم اباي تۋرالى اعارتۋشىلىقپەن اينالىستى. ول ۇلى اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى تانىمدىق لەكتسيالار مەن باياندامالاردى اۋىلدار مەن ەلدى مەكەندەردە، زاۋىتتار مەن فابريكالاردا، مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىدى.

العاشقى «اباي» تەلەۆيزيالىق كلۋبى

10. قايىم 1970 جىلى سەمەي قالاسىندا «اباي» تەلەۆيزيالىق كلۋب اشتى، جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ءبارى باعدارلامالاردىڭ اۆتورى جانە جۇرگىزۋشىسى قىزمەتىن قوسا اتقاردى.

اباي تۋرالى رومان. اۋەزوۆتىڭ عىلىمي كەڭەسشىسى

11. ۇستاز ءوزىنىڭ ادال شاكىرتىنە اباي تۋرالى روماننىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋعا سەنەدى. م.اۋەزوۆتىڭ اباي تۋرالى رومانىنىڭ وزىندىك عىلىمي نەگىزى بار. مۇحتار اۋەزوۆ ەپوپەيانى جازىپ جۇرگەندە 10 جىلدان استام قايىم مۇحامەدحانوۆ ونىڭ عىلىمي كەڭەسشىسى بولا ءبىلدى.

جازۋشىنىڭ تاپسىرماسىمەن ارحيۆتىك ماتەريالدار مەن تاريحي فاكتىلەر ىزدەدى، اباي زامانىندا جاساعان، كوزىن كورگەن كونەكوز قاريالارمەن كەزدەسىپ اڭگىمەلەستى، اقىننىڭ تۋعان جەرىندە وعان قاتىستى وقيعالار وتكەن، قونىس اۋدارعان، بارعان-جۇرگەن جەرلەرىندە بولىپ، ءوڭىر تاريحىمەن تانىستى، رەسەيدەگى عالىمدار مەن مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنە حات جولداپ، ءتيىستى ادامداردان سۇحباتتار الىپ، جيناقتالعان بارلىق باي، قۇندى ماتەريالدارعا تۇسىنىكتەمەلەر جازىپ، تولىقتىرىپ، ۇستازىنا جولداپ وتىردى. اسقان ىجداھاتپەن ىسكە اسىرىلاتىن، قانشاما ءتوزىم مەن شىدام سىنالاتىن، اۋىر دا بەينەتتى جۇمىستان تارتىنباعان قايىم م. اۋەزوۆتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، ادالدىق تانىتىپ قانا قويعان جوق، قازاق ادەبيەتى مەن رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقانىن ايتۋعا ءتيىسپىز.

اباي ەسكەرتكىشى ءۇشىن كۇرەس

12. قايىم 1940 جىلدان باستاپ 20 جىل بويى اباي ەسكەرتكىشىن ورناتۋ ءۇشىن كۇرەستى. ول اباي بەينەسىن كەسكىندەمەدە ماڭگىلىككە قالدىرۋ ءۇشىن دە كۇرەستى. الدىمەن سول كەزەڭدەگى ۇكىمەتكە حات جولداپ، ارتىنان الماتىعا وسى ماڭىزدى ماسەلەمەن ارنايى كەلگەن قايىم مۇحامەدحانوۆ زامانداستارى اراسىندا باستاما كوتەردى. لەنينگراد، ورال زاۋىت باسشىلىقتارىنا حات جازىپ، اباي ءمۇسىنىن جاساۋعا قاجەتتى ماتەريالدار جايىن سۇراستىرىپ تا كوردى. دايىندىق، العاشقى ازىرلىك جۇمىستارىنىڭ بارلىعىن دا اتقارعان. ول سونداي-اق سۋرەتشىلەر مەن مۇسىنشىلەر بايقاۋىن وتكىزۋ ءتارتىبىن دايىندادى.

الايدا 1923 جىلعى ءستاليننىڭ اباي شىعارماشىلىعىن دارىپتەۋدى توقتاتۋعا بايلانىستى شىعارعان جارلىعىنا سايكەس ەل ۇكىمەتى دە باتىل قادام جاساي الماعان. مۇحامەدحانوۆتىڭ جالعىز ءوزى ابايدىڭ العاشقى ەسكەرتكىشىن ورناتۋ جولىندا ۇزاق جانە ايانباي كۇرەستى. تەك قاماۋعا الۋ، تۇرمە جانە كارلاگ ونى بۇل كۇرەستەن الىستاتتى. جانە ەشكىم! بۇل كەزدە اباي ءۇشىن كۇرەستە ونى الماستىرعان جوق!

ابايدىڭ جانە ونىڭ تۋىستارىنىڭ بەيىتتەرىن اباتتاندىرۋ

13. اباي تۇلعاسىن ۇلىقتاۋدا قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. 1940 جىلداردان باستاپ اقىننىڭ زيراتىنىڭ كىسى كورگىسىز بولىپ قيراپ، جويىلۋعا شاق قالعان ناشار قالپىن كورىپ، اباي جانە ونىڭ جاقىن تۋىستارى جاتقان بەيىتتى قالپىنا كەلتىرۋگە، جيدەبايداعى اباي قىستاۋىنا كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋدى جانە وعان ارنايى ەسكەرتكىش بەلگى ورناتۋدى كۇن تارتىبىنە شىعاردى. بۇل كۇندە كەلگەن ادام كوزى تۇسەتىندەي، تاعىلىم الاتىنداي قاسيەتتى مەكەنگە اينالۋىنا قايىمداي قاجىرلى عالىمنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىپ وتىرمىز.

«اباي» جۋرنالىن قايتا جاڭعىرتۋ

14. قايراتكەر ق. مۇحامەدحانوۆ 1992 جىلى «اباي» جۋرنالىن قايتا جاڭعىرتتى. بۇل جۋرنال 1918 جىلى ج.ايماۋىتوۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن شىقتى. جۋرنالعا دەمەۋشىلىك جاساعانداردىڭ ءبىرى قايىمنىڭ اكەسى مۇحامەدحان سەيىتقۇلوۆ بولاتىن.

قايىمنىڭ وتباسى مۇراعاتىندا سول داۋىردەگى تاريحي-قوعامدىق وقيعالاردى ايشىقتايتىن قۇندى تاريحي فوتوسۋرەتتەر مەن دەرەكتى ماتەريالدار ساقتالعان. عالىم بۇل جۋرنالدا العاش رەت بىرەگەي ماتەريالدار جاريالادى.

تابىلعان ماتەريالداردى مەملەكەتتىك قورعا تاپسىرۋ

15. 1940 جىلدان باستاپ ءومىر بويى قايىم مۇحامەدحانوۆ اباي تۋراسىندا جانە ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى، بەلگىسىز ولەڭدەرى جايىندا جيناعان. كوپتەگەن ماتەريالدارىن قازسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قورىنا ساقتاۋعا وتكىزدى. شىنايى عالىم بار جيناعان قۇندى قازىناسىن عىلىمي ورتالىقتار مەن مۋزەيلەرگە، ارحيۆ قورلارىنا، زامانداس مۇعالىمدەر مەن وقۋشى شاكىرتتەرىنە مارتتىكپەن ۇسىندى.

يلياس بوراعانسكي ەسىمىن قايتا جاڭعىرتۋ

16. قايىم جيىرما جىلدان استام قيىن ىزدەنىس جۇرگىزىپ، مۇراعاتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن، ءار ەلدىڭ عالىمدارىمەن حات الىسىپ، اقىرى ۇمىت بولعان يلياس بوراعانسكي ەسىمىن قايتا جاڭعىرتتى. بوراعانسكي بىرنەشە تۇركى حالىقتارىنا جاتادى. ول ابايدىڭ العاشقى جيناعىن (سانكت-پەتەربۋرگ، 1909) شىعارعان عالىم، پروفەسسور جانە باسپاشى.

ابايدىڭ 100 جىلدىعى

17. قايىم 1941-1945 جىلدارى ابايدىڭ 100 جىلدىعىنا دايىندىق جونىندەگى ۇكىمەتتىك مەرەيتويلىق كوميسسيانىڭ عىلىمي حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. بۇل تاريحي وقيعانى قيىن جاعدايدا دايىندادى، لايىقتى وتكىزدى.

قايىم كوپتەگەن تاريحي وقيعالاردىڭ شەجىرەسى بولدى. ول ابايدىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنداعى بارلىق وقيعالاردىڭ شەجىرەسىن جاسادى. ال ونىڭ ابايدىڭ 100 جىلدىعىن وتكىزۋ تاجىريبەسى ابايدىڭ 125 جىلدىعىن وتكىزۋگە ۇلگى بولدى.

ابايدىڭ ورىس دوستارى تۋرالى زەرتتەۋ

18. ول ابايدىڭ ورىس دوستارى – ميحاەليس، دولگوپولوۆ، گروسس، لەونتەۆ، ت.ب. جايىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ولاردىڭ اقىن ومىرىندەگى ورنى، شىعارماشىلىق ۇندەستىگى، قوعامدىق قىزمەتى مەن سەمەي، وسكەمەن تاريحىنداعى ماڭىزى تۋراسىندا قىزىقتى، مازمۇندى قۇجاتتار تاپتى، مالىمەتتەر جازدى.

ابايمەن بايلانىستى ورىنداردى

19. قايىم سەمەي قالاسىندا جانە اباي اۋدانى ابايمەن بايلانىستى بارلىق ورىنداردى، عيماراتتاردى جاقسى بىلگەن جانە بۇل تۋرالى ناقتى زەرتتەۋلەر جازىپ قالدىرعان. ول سونداي-اق تىنىباي مەشىتىنىڭ ماڭىنداعى مۇحامەدحان سەيىتقۇلۇلىنىڭ ءۇيى جايلى دا ماعىنالى ماعلۇماتتار جازىپ قالدىردى. مۇندا اباي، شاكارىم، الاشورداشىلار ءجيى بولعان.

اباي شەجىرەسى

20. قايىم مۇحامەدحانوۆ اباي جانە ونىڭ ءبارى ۇرپاقتارىنىڭ ءتىزىمىن قۇردى، ابايدىڭ شەجىرەسىن بارلىق تارماقتارى بويىنشا زەرتتەي وتىرىپ، كوپتەگەن سحەمالار قۇردى. وسىلايشا، ول ابايدىڭ رۋىنىڭ تاريحىن، ونىڭ بارلىق ۇرپاقتارىن جاقسى ءبىلدى.

ابايدىڭ ۇرپاقتارىن ەسكە الۋ

21. ابايدىڭ ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، اۋرۋ سەبەپتى ومىردەن ەرتە وزعان، قىرشىن كەتىپ، جاستاي سولعان ۇلدارى مەن 1941-1945 جىلعى سوعىسقا كەتىپ ورالماعان نەمەرەلەرىنىڭ ومىربايانى مەن فوتوسۋرەتتەرىن انىقتاپ، مۇقيات جازىپ قويدى.

ابايدىڭ ۇرپاقتارىنا قامقورلىق جاساۋ

22. اباي ۇرپاقتارىن تۇگەل تاۋىپ، جان-جاقتى قامقورلىق جاسادى. ۇرپاقتارى اتالارى مەن اتالارىنىڭ عالىم تۋرالى ايتقان ءسوزىن ەسىنە الدى: «قايىم عانا ادال ادام سەنىم ارتادى. ول ەستەلىكتى ءومىر بويى ساقتادى، ابايعا قاتىستىنىڭ ءبارى تولىق بولسىن دەپ قۇجاتتار تاۋىپ، تولىقتىردى».

«اباي تۋرالى ەستەلىكتەردى» جيناپ قالدىردى

23. 1930 جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ 1951 جىلعا دەيىن قايىم مۇحامەدحانوۆ «اباي تۋرالى ەستەلىكتەردى» جازىپ قالدىردى. بۇل ەڭ تولىق ءارى قۇندى ەستەلىكتەردىڭ ءبىرى بولدى. ماسەلەن، تولەۋ كوبدىكوۆ اباي تۋرالى ەڭ كولەمدى ءتورت ەستەلىكتى ءدال قايىمعا تاپسىرعانىن اتاپ كورسەتكەن. قايىم بۇل ءىستى ءومىر بويى توقتاتپاي جالعاستىرىپ، ەستەلىكتەردى تولىقتىرىپ وتىردى. ول ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى ىزدەپ تاۋىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى.

اباي - ءاليحان بوكەيحانوۆ

24. قايىم مۇحامەدحانوۆ بىرەگەي تاريحي ماتەريالداردى العاش رەت تاۋىپ، عىلىمي تۇرعىدا ءتۇسىندىرىپ، جاريالاعان تۇلعا بولدى. سولاردىڭ ىشىندە، مىسالى، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اباي تۋرالى ماقالاسى مەن اقىننىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى جازعان نەكرولوگى ەرەكشە ورىن الادى. بۇل قۇندى دەرەكتەر ابايتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوستى.

ابايعا ارنالعان وقيعالارعا قاتىستى بىرەگەي قۇجاتتاردى تاپتى

25. ول العاش رەت بىرەگەي تاريحي قۇجاتتاردى تاۋىپ، ولاردى اراب گرافيكاسىنان قازىرگى جازۋعا اۋدارىپ، تاريحي كونتەكستى مەن ءمان-ماڭىزىن تەرەڭ ءتۇسىندىرىپ بەردى. بۇل قۇجاتتار — ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 10 جىل، 20 جىل تولۋىنا ارنالعان ادەبي-مادەني كەشتەردىڭ باعدارلامالارى، سونداي-اق 1915 جىلعى، ايتۋلى كەش سياقتى ءوز ءداۋىرىنىڭ ماڭىزدى مادەني وقيعالارىنا قاتىستى ماتەريالدار. ول وسى كەشتەرگە قاتىسقان تۇلعالار تۋرالى، باعدارلامالاردىڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنىنا قاتىستى كەڭ اۋقىمدى تۇسىنىكتەمەلەر جازدى. بۇل — ۇلت رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنە قوسىلعان باعا جەتپەس عىلىمي ءارى مۇرالىق ۇلەس.

ابايعا ارناپ ارناۋ ولەڭدەر جازدى

26. 1940 جىلى 24 جاستا اقىن اباي قۇرمەتىنە ەكى پوەمالار جازدى، سونىڭ ءبىرى «الدىمدا اقىن اباي تەمىرقازىق» دەگەن. وسى اتپەن ابايعا ارنالعان ادەبي كەشتەر، جيىندار وتكىزىلىپ تۇرادى. ول وسى ولەڭدەرىن ابايدىڭ 95 جىلدىعىنا ارنالعان كەشتە ورىنداپ، كەشتىڭ باعدارلاماسىن ساقتاپ قالدى. . «…قالام السام قولىما، ولەڭ جازسام، الدىمدا اقىن اباي – تەمىرقازىق!»

العاشقى تەرەڭ جولنۇسقاۋلىق (پۋتەۆوديتەل) ازىرلەدى

27. اباي مۇراجايىنا، سەمەي قالاسىنداعى ابايمەن بايلانىستى جەرلەرگە، اباي اۋىلىنا اپاراتىن بۇكىل جولعا جانە ابايدىڭ تۋعان جەرىندەگى بارلىق جەرلەرگە العاشقى تەرەڭدەتىلگەن نۇسقاۋلىقتاردى قۇراستىردى. مۇنى بۇگىنگى كۇندە دە ماڭىزىن جويماعان قۇندى دۇنيە دەپ ەسەپتەيمىز.

ابايدىڭ بارلىق ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەر جاريالادى

28. قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى تاريحتا تۇڭعىش رەت 1995 جىلى ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەرمەن بىرگە جاريالادى. وسى عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەردىڭ نەگىزگى بولىگىن (99%) قايىم مۇحامەدحانوۆ ازىرلەدى.

«اباي» ەنتسيكلوپەدياسىنا ۇلەس قوستى

29. قايىم «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىن جاساۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى: قۇرىلىمىن، ماڭىزدى مازمۇنىن، ەنتسيكلوپەدياعا ەنگىزىلۋى ءتيىس ابايعا قاتىستى بارلىق قۇجاتتار، فوتولار مەن ماڭىزدى ماتەريالداردىڭ ءتىزىمىن جاسادى. ول ابايعا بايلانىستى ءبارى ەسىمدەردىڭ ءتىزىمىن جاسادى.ونىڭ ءوزى كوپتەگەن قۇندى ماقالالار جازىپ، باعا جەتپەس تۇجىرىمدارىن وسى باسىلىمعا قوسقان.

دەرەكتى فيلمدەرگە قاتىسۋ

30. «اباي تۋرالى ءسوز»، «مەن ابايدى اكە دەيمىن»، ت.ب. دەرەكتى فيلمدەرىنىڭ، باسقا دا بەينەفيلمدەردىڭ جارىق كورۋىنە، عىلىمي كەڭەسشى رەتىندە اقىل-كەڭەسىن ءبىلدىرىپ، ساپالى دۇنيەلەردىڭ جاريالانۋىنا ۇلەس قوستى.

ابايدىڭ تۋعان كۇنى

31. ۇلى ابايدىڭ تۋعان كۇنى 23 تامىز ەكەنىن دالەلدەپ، داۋدىڭ نۇكتەسىن قويدى.

PS: بۇل ءتىزىم تولىق ەمەس. عالىمنىڭ قيىن كەزەڭدەردە ساقتاپ، ورنىقتىرعان بارلىق قۇندىلىقتارىن، ونىڭ مۇراعاتتارىن زەرتتەۋ بۇل ۇلكەن جۇمىس. رابيعا سىزدىق ايتقانداي: «قايىم تۋرالى ءالى دە كوپ ايتىلعان جوق».

دينا مۇحامەتحان

Abai.kz