«كىم بىلەر كىمدەر بولار مەيىرىم قانار،

رۋحىم سونگەن مەنىڭ قايتا جانار،

ەڭىرەپ مۇحيت بابام ءوتىپتى-اۋ دەپ،

كەيىنگى ۇرپاقتارىم ەسىنە الار»، – دەپ مۇحيت بابامىز جىرلاعانداي، شىرقاۋ بيىككە سامعاعان سۇلۋ ءان كىم-كىمنىڭ دە جۇرەك قىلىن شەرتىپ، جانعا ءدارۋ، جابىرقىعان كوڭىلگە مەدەۋ بولاتىنى ءسوزسىز.

كەزىندە ونەر زەرتتەۋشىسى الەكساندر زاتاەۆيچ مۇحيت اندەرىن تىڭداي وتىرىپ «قازاقتىڭ بايانى اتانعان مۇحيتتىڭ انشىلىك مەكتەبىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار» دەگەن ەكەن.

مۇحيت اندەرىنىڭ قۇرىلىمى وتە كۇردەلى. شارىقتاۋ شەگى مەن تومەنگى تۇسەر ساتىسى ارالىعى ءبىر-بىرىمەن قابىسقان. الۋان ءتۇرلى يىرىمدەرگە تولى، ورالىمى شاپشاڭ، ءجۇرىسى شيراق.

مۇنداي ءاندى ايتۋ ءۇشىن دە ەرەكشە تۇسىنىك، ۇلكەن جۇرەك جانە داۋىس مۇمكىندىگى قاجەت.

ەندىگى اڭگىمەمىز – مۇحيت مەكتەبىنىڭ وكىلى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، ۇلاعاتتى ۇستاز عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ جايلى بولماق.

عارەكەڭ باتىس قازاقستان وبلىسى قاراتوبە اۋدانىنان قاراستى اقكول اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن.

العاش اۋىل اراسىندا ءان سالىپ، سەرىلىك قۇرعان ول «اقكول»، «قانكول»، «قۇلشىق» اۋىلدارىندا اۋىلدىق كەڭەس حاتشىسى، ۇجىمشار توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى.

الدىمەن عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ بالالىق شاعىنا ورالساق. (عارەكەڭنىڭ ءوز بايانى ءبىزدىڭ التىن قورىمىزدان الىندى)

عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ: «بالا كەزىمدە اتا-انام قايتىس بولىپ، اعالارىمنىڭ قولىندا ءوستىم. جەتى-سەگىز جاسىمدا ولەڭ ايتا باستادىم. ابۋعاليدىڭ قۇمارى، ساعىمقوجا دەيتىن اقىندار بولدى. وسى اقىندار نە ايتسا سونى قاعىپ الىپ، مەن دە ايتا بەرەتىن ەدىم. ءسويتىپ جۇرگەندە قازاقستان حالقىنىڭ ۇلكەن جارىسى بولاتىن بولدى، سوعان قاتىستىم. جەر-جەردەن ءانشى-كۇيشىلەر كەلىپتى، سولاردىڭ ىشىندە قالي بايجانوۆ، لۇقپان مۇحيتوۆ، وقاپ قابيعوجيندەر دە بار ەكەن. مەن سول جارىستا ۇنەمى ءبىرىنشى ءان ورىندايتىن  بولدىم»

حالىق اعارتۋ كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 1934 جىلدىڭ جازىندا جەر-جەردەن جينالعان ونەرپازداردىڭ ونەرىن تاماشالاۋ ءۇشىن سلەت ۇيىمداستىرىلدى. ونىڭ ماقساتى – جاس تەاترعا ونەرپازدار قابىلداۋ بولاتىن. ءاندى شەبەر ورىنداۋدان عاريفوللا ءبىرىنشى، ءالي قۇرمانوۆ ەكىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. سول جىلى كۇزدە عارەكەڭ ايەلى رابيعا ەكەۋى ەكى بالاسىن ەرتىپ، اۋىلدان كەلىپ، «قازاقكونتسەرتتىڭ» ءبىر بولمەسىنە ورنالاسادى. ول كەزدە مۇحيت اندەرىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن. سول جىلى قازاقتىڭ مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ (قازىر قازاقتىڭ وپەرا جانە بالەت تەاترى اتالادى) قۇرامىنا قابىلداندى.

عاريفوللانىڭ ءان قورجىنىندا شىعارمالار تىم كوپ ەدى.  بۇل اندەر كەيىن «جالبىر»، «ەر تارعىن» وپەرالارىنا ارقاۋ بولدى.

عارەكەڭ تۋما دارىن يەسى ەدى. ونىڭ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ويناعان ساحنالىق بەينەلەرى ءوز كەزىندە كورەرمەننىڭ ءادىل باعاسىن العان شەبەر تۋىندىلار.

ءانشى «جالبىر» وپەراسىندا قايراقبايدىڭ، «قىز جىبەك» وپەراسىندا «شەگەنىڭ، التىباستىڭ، «ەر تارعىندا» جىراۋ مەن ساحان باتىردىڭ، «اباي» وپەراسىندا نارىمبەتتىڭ، «امانگەلدى» وپەراسىندا قوتىراشتىڭ، «بەكەتتە» – جانعازىنىڭ، «دۋداراي» وپەراسىندا مولدانىڭ، «دايسيدە» تيتونىڭ رولدەرىن شەبەر ويناعان.

عارەكەڭ قازاقتىڭ مۋزىكالىق تەاترىنا ورنالاسقاننان كەيىن وركەسترمەن ءان ايتۋعا داعدىلانا باستادى. العاشىندا ءانشى ساحنا سىرتىندا ءان سالاتىن، ال ساحنادا ەلۋباي ومىرزاقوۆ وينايتىن. داۋىسى شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەندە ءۇشىنشى وكتاۆاداعى مي-ءدى الاتىن.

عاريفوللا 1936 جىلعى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قاتىسادى. سودان كەيىن ول «جالبىردا» قايراقبايدى، «قىز جىبەكتە» شەگەنى ساحنادا سومدادى.

عارەكەڭ سپەكتاكلدە ويناي ءجۇرىپ، مۋزىكالىق ءبىلىمىن جەتىلدىرىلدى. ول ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءۇش رەت مايدان دالاسىندا كونتسەرت قويىپ، جاۋىنگەرلەرگە رۋح بەردى.

عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ انشىلىك، ورىنداۋشىلىق تاعلىمىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. ول ءاندى سەزىنە ورىندايتىن جانە ءازىل-قالجىڭعا ساياتىن كۇلدىرگى اندەردى ايتقاندا سەرگەك كوڭىلدىڭ شابىتتى ساتتەرىن اسا شەبەرلىكپەن جەتكىزە بىلەتىن.

ءانشى نەبىر تەرمەلەردى ورىنداعاندا دومبىرانى الۋان ءتۇرلى قاعىس تاسىلدەرىمەن ويناپ، شىعارمانىڭ شىرايىن كەلتىرەتىن.

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ سازگەرلىك ونەرىنىڭ ورنى ءبىر بولەك. ول «ورالىم»، «اقجايىق». «سۇيگەن جار»، «نۇرجامال»، «جانەركەم»، «اققۋ»، «سۇيەمىن تۋعان ولكەمدى» سىندى كوپتەگەن ءاننىڭ اۆتورى. سونداي-اق نەبىر تەرمەلەردىڭ اۋەندەرىن دە ءوز جانىنان شىعاراتىن.

1967 جىلى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ۇيعارۋىمەن «قازاقكونتسەرت» بىرلەستىگىنىڭ جانىنان رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك ستۋدياسى اشىلادى. جۇسىپبەك پەن عارەكەڭ ءوز سىنىپتارىن اشىپ، شاكىرت تاربيەلەي باستايدى. بابالارىمىزدىڭ قالدىرعان اسىل مۇراسىن كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋگە اعالارىمىز اتسالىستى.

عارەكەڭ شاكىرتتەرىنە اسا قامقورلىقپەن قارايتىن. بولاشاق ونەر ادامدارىمەن سىرلاسا وتىرىپ ءاننىڭ سىرىن، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكتىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەتىن.

عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ شاكىرتتەرى بۇگىندە ۇستازدان ۇيرەنگەن ءتالىم-تاربيەنى شاكىرتتەرىنە ۇيرەتىپ، ونەر شامشىراعىن جارقىراتا تۇسۋدە. عارەكەڭنىڭ العاشقى شاكىرتتەرى – مەكەس تورەشوۆ،  اسكەربەك جانە ءنۇريپا ەڭكەباەۆتار، قالىبەك اقتاەۆ، قاجىبەك بەكبوسىنوۆ، قاپاش قۇلىشەۆا، قالامپىر راحيموۆا، قالامقاس وراشەۆا، جاقسىلىق سارسەنعاليەۆ، نابات ويناروۆا، اقجىگىت دارىباەۆا بولسا، كەيىنگى بۋىن ساۋلە تاپاقوۆا، گۇلمايدان سۇندەتوۆا، ءبيبىاجار ماحامبەتوۆا، ايتكۇل بيعاليەۆا سىندى انشىلەر باتىس ءوڭىرىنىڭ ونەر مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى.

ال ۇستازدىق جايلى حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى ءانشىسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ:

«حالىقتىڭ ەسكى مۇراسىنىڭ اندەرىن جاستارعا ۇيرەتۋ كەرەك. ءبىز جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ەكەۋمىز مەكتەپ اشتىق. حالىق اندەرىنىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن ۇلكەن انشىلەردەن ۇيرەنگەم. مەن امىرە قاشاۋباەۆ، ماناربەك ەرجانوۆ پەن قالي بايجانوۆتان الىپ قالعان ءان ورىنداۋ شەبەرلىگىن شاكىرتتەرىمە ۇيرەتۋگە تىرىستىم» ءديدى.

عارەكەڭ مەكتەپ اشپاس بۇرىن ونەر ساپارلارىندا جانىنا ەرگەن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، كەشە عانا ارامىزدان كەتكەن ءانشىمىز،  قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى – مەكەس تورەشەۆ ەدى. مارقۇم كوزى تىرىسىندە ۇستازى جايلى:

«مەن بەسىنشى-التىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە اۋىل كلۋبىنىڭ جانىنان اشىلعان قىزىل بۇرىشتا تۇرعان پاتيفوننان عارەكەڭ مەن جۇسەكەڭنىڭ اندەرىن كوپ تىڭدادىم. عاريفوللا اعامىزدىڭ سالعان اندەرىنە ەرەكشە قۇمارتتىم. ول «جەلكىلدەك»، «پاڭكويلەك»، «اقجامال»، «اينامكوز» اندەرى ەدى. كۇيتاباقتىڭ ءبىر جاعىندا مارقۇم جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ اندەرى بار ەدى. مەن وسى كىسىلەردەي ءانشى بولۋدى ارماندادىم.

عارەكەڭنىڭ ورىنداۋ شەبەرلىگى، داۋىسىنىڭ شىڭعا كوتەرىلگەندەگى ەرەكشەلىگى مەنى قاتتى قىزىقتىردى. مەن دە ارمانىما جەتتىم، ۇلكەن انشىلەردىڭ سوڭىنان ەردىم. مەن عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ايتقان اندەرىن كوبىرەك ويناۋعا ماشىقتاندىم» دەگەن ەدى.

كەزىندە «قازاقكونتسەرت» بىرلەستىگىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «گۇلدەر» انسامبلىندە انشىلىك ەتكەن قالامپىر راحيموۆا، نابات ويناروۆا جانە قاپاش قۇلىشەۆالار ۇلكەن ۇستاز عارەكەڭنەن ءدارىس الىپ، مۇحيتتىڭ انشىلىك مەكتەبىن دۇنيەجۇزىنە ناسيحاتتاي ءبىلدى. ەندى قاپاش قۇلىشەۆانىڭ ۇستازى جايلى ەستەلىگىنە كەزەك بەرسەك:

«مەن العاش ەسترادا ستۋدياسىنا وقۋعا تۇسكەندە ەسترادا بولىمىنە قۇجاتتارىمدى تاپسىرعام. ستۋديانىڭ ءبىرىنشى قاباتىنداعى ۇلكەن بولمەدە عارەكەڭ ەمتيحان الىپ جاتىر ەكەن. ەسىك تىقىلداتىپ، ىشكە كىردىم. عارەكەڭ بالالاردىڭ ءريتمىن تەكسەرىپ، دومبىرا قاعىسىن، داۋىسىن تەكسەرىپ جاتىر ەكەن. بۇل جەردە كوپ بالا وتىر ەكەن. شەتىنەن ءانشى، ءبارىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن «ال، قىزىم» دەپ ماعان بۇرىلدى. مەن «اعاي، تىڭدايمىن دەسەڭىز، ءبىر ساۋساقپەن تارتىپ، ەكى ءان ايتىپ بەرەيىن» دەدىم.

«ايت!» – دەدى. داۋىس بار، دومبىرامدى سابالاپ ەكى-ءۇش ءان ورىنداپ بەردىم. «اينالايىن، داۋسىڭنىڭ ءۇنى ادەمى ەكەن، سوسىن كوزىڭنىڭ وتى بار ەكەن، سەنەن بىردەڭە شىعادى. ماعان ءتۇس!» –دەدى. مەن جىلارمان بولىپ: «شەتىنەن دايىن انشىلەر، مەن دومبىرا دا بىلمەيمىن» دەسەم،

«ولاردىڭ ءبارى عاريفوللا، ولاردى ۇيرەتكەننەن سەنى ۇيرەتكەنىم ارتىق، قۇجاتىڭدى ماعان تاپسىر، ەگەر تاپسىرماساڭ، ستۋديانىڭ ديرەكتورى گۇلجاھان عاليقىزىنا ايتىپ اۋ»لىڭا قايتارامىن»، – دەدى ويىن-شىنىن ارالاستىرىپ. ءسويتىپ عارەكەڭ  العان باعىتىمدى كۇرت وزگەرتتى».

ورالدان ءان وزدىرعان مۇحيت بابامىزدىڭ  شىعارمالارىنداعى ءان مەن ءسوزدىڭ مازمۇن بىرلىگى، مۋزىكانىڭ تۇلا بويىنداعى ءيىرىم-قايىرىمداردىڭ جاتىقتىعى، شارىقتاۋ شەگىندەگى ايرىقشا شەشىمى – ءان قۇدىرەتىن ەرەكشە مويىنداتادى. بۇل اندەردى عارەكەڭ ورىنداعاندا مۇحيت بابامىزدىڭ جان-دۇنيەسىن ۇعۋ وڭاي-تىن.

عارەكەڭنىڭ سۇيىكتى شاكىرتتەرىنىڭ بىرى–جاقسىلىق سارسەنعاليەۆتىڭ كوزى تىرىسىندەگى ەستەلىگىنىڭ ءجونى ءبىر باسقا:

«مەنىڭ ءان ايتۋىما باعىت-باعدار سىلتەگەن عارەكەڭ ءانشى مۇحيت جايلى كوپ ايتاتىن. سونداي سۇحباتتىڭ بىرىندە «مۇحيتتىڭ مۇراسى باي، دۇرىستاپ زەرتتەگەن ادامعا مەيلىنشە قازىنا دەگەن. مۇحيت اندەرىن تالماي ۇيرەتىپ كەلە جاتقان ءانشىنىڭ ءبىرىمىن. مەنىڭشە بۇل از. ەندى، مىنە، جاستار سەندەر بارسىڭدار، مۇحيت اندەرىنىڭ باعاسىن الىپ، ۇلكەن ونەرگە باس-كوز بولىڭدار، ءۇمىتتىڭ ءبارى سەندەردە. اسىرەسە سەندە جاقسىلىق! – دەگەنى بار»

مەن دە 1976 جىلى ەسترادا ستۋدياسىندا جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ سىنىبىندا وقىدىم. جۇسەكەڭ مەن عارەكەڭنىڭ دوستىعى ەرەكشە ەدى. ەكىنشى كۋرسقا كوشىپ، قىزىلجار وڭىرىنە ونەر ساپارىمەن كەتكەنىمدە جۇسەكەڭ قايتىس بولدى.

جاڭا وقۋ جىلىندا ستۋدياعا كەلسەم سىنىپ بوس، مەنەن باسقا ەشكىم جوق، ۇستازىمدى جوقتاپ، دالىزدە تەرەزە الدىندا جىلاپ تۇر ەدىم، عارەكەڭ قاسىما كەلىپ:

«–قىزىم، نەگە جىلاپ تۇرسىڭ؟ جۇسەكەڭ بولماسا مەن بارمىن، ءبىزدىڭ سىنىپتا وقي بەر!» – دەپ جۇباتقانى ءالى ەسىمدە...

عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ مىنەزى جۇمساق، اسا مەيىرىمدى جان ەدى. شاكىرتتەرىمەن جىلى سويلەسىپ، ازىلدەسىپ وتىراتىن.

ەندى سول كەزدە ستۋديادا بىرگە وقىعان قۇربىم گۇلمايدان سۇندەتوۆانىڭ عارەكەڭنىڭ ادامي قاسيەتى، ساباق بەرۋ ءتاسىلى جايلى ويىن بىلسەك:

«ءبىز عارەكەڭنەن ءسوزدى انىق ايتۋ، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىك جونىنەن كوپتەگەن ماعلۇمات الدىق. عارەكەڭنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبارى ۇستازىنداي بولا المايدى. قازاقتىڭ ءان ونەرىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن ۇستازدىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز ەدى. ول قانشاما شاكىرت تاربيەلەدى. ول كىسى شاكىرتتەرىمەن بالاشا وينايتىن. ويناي وتىرىپ ءاننىڭ سىرىن اشاتىن. ءاندى دۇرىس ايتپاساڭ ۇستەلگە باسىن ۇرىپ تۇرماي قويادى نەمەسە ۇستەلدىڭ استىنا كىرىپ كەتەدى. شوشىتتىڭ عوي دەگەندەي.

ەسىكتەن شىعارىپ جىبەرەدى، ساحناعا قالاي شىعاسىڭ، قالاي سالەم بەرەسىڭ، قالاي كەتەسىڭ، كورسەت! – دەپ. ءاندى ءوزىڭ شىعارعانداي جەرىنە جەتكىزىپ ايت!- دەپ وتىراتىن.

عارەكەڭنىڭ كيىم كيىسى دە ەرەكشە ەدى. اق كوستيۋم كيسە باسىنان اياعىنا دەيىن اق، قارا كوستيۋم كيسە قارا تۋفلي دەگەندەي جاراسىمدى كيىنۋگە اسا كوڭىل بولەتىن»

مۇحيت بابامىزدىڭ نەمەرەسى شايقىدان، كەيىن امىرە مەن ماناربەكتەن كوپ ۇيرەنگەن عارەكەڭ كيەلى ونەردى دامىتىپ، وپەرا ساحناسىندا شىڭدادى. اۋىلدان كەلگەن تابيعي دارىننىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى كۇردەلى شىعارمالاردى ءوز دەڭگەيىندە ورىنداۋى، بىرىنشىدەن، تىڭداعان دۇنيەسىن قاز-قالپىندا زەردەسىنە توقۋى دەسەك، ەكىنشىدەن، تالماس ەڭبەك پەن قاجىماس قايراتتىڭ ارقاسى ەكەنى داۋسىز.

ونەر يەسىنىڭ وي-سانا، بولمىسى، قوعامداعى ورنى، ونىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىنان ايقىن بايقالادى. حالقى عارەكەڭنىڭ سالعان انىنە ءسۇيسىندى. ال ساحنادا سومداعان بەينەلەرىنە تامسانىپ بىرگە شاتتاندى، شىن دارىن يەسى ەكەنىن مويىندادى.

باتىس ولكەسىندە، انىعىراق ايتقاندا ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە وڭىرىندە عارەكەڭنىڭ ءۇنتاسپاسىنان ۇيرەنىپ، ءانشىنىڭ ءان ورىنداۋ ەرەكشەلىگىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ساحنا تورىندە ءان سالىپ جۇرگەن ونەر يەلەرى قانشاما!؟

ونەرىمەن كەلەر ۇرپاققا ۇلگى بولعان، ءداۋىر ءۇنىن بىزدەرگە جەتكىزىپ، اسەم ءاندى اسەرلى ورىنداعان ەرەكشە قابىلەت يەسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ءبىزدىڭ التىن قورىمىزدا 160-تان استام ءان-تەرمەلەرى ساقتاۋلى. سوڭىنان ەرگەن قىزى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى ساۋلە قۇرمانعاليەۆا جەزتاڭداي انشىلەرىمىزدىڭ ءبىرى ەدى ءارى اكە جولىن قۋىپ، شاكىرت تاربيەلەدى. ساۋلە دە بۇگىندە قايتىس بولدى.

اتى اڭىزعا اينالعان حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى ءانشىسى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، «قىزىل جۇلدىز» وردەنىنىڭ يەگەرى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ ءوز كەزىندە قىتاي، پولشا، اۋعانستان جەرلەرىن ارالاپ ۇلتتىق ونەرىمىزدى دارىپتەگەن ونەر ساڭلاعى.

كەشەگى مۇحيت بابامىزدىڭ ونەر مەكتەبىنىڭ شامشىراعىن سوندىرمەي شاكىرتتەرى ارقىلى وسى داۋىرگە جەتكىزىپ، سول مەكتەپتىڭ انشىلىك ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان عارەكەڭدەي ءبىرتۋار دارىن يەلەرىنىڭ ەسىمى تاريح بەتىندە التىن ارىپپەن جازىلىپ، اندەرى عاسىرلار قويناۋىندا ەركىن سامعاي بەرەرى ءسوزسىز. تەك حالىق ونەرىن قادىرلەيتىن ەلى امان بولسىن! – دەگىم كەلەدى.

التىن يمانباەۆا قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz