وكىنىشكە وراي، قوعام ومىرىندە ۋاقىت ىقپالىمەن عالامنىڭ، ياعني بولمىستىڭ بىرلىگى بۇزىلا باستايدى. بولمىستى تولىعىمەن قامتىيتىن ءدىننىڭ العاشقى كەڭ ماعىناسى تارىلىپ، ول تولىعىمەن قابىلدانباي،  دىني تۇسىنىك فاناتيكالىق قالىپ الىپ كەتەدى. وسىلاي دىندەر بولمىستىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن عانا قامتيتىن قاراپايىم ءداستۇرلى ءتۇر الادى.

اباي بابامىز اللا تاعالانىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن عالامنىڭ تولىق ماعىناسىن ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى سوزىندە بىلاي دەپ بەرەدى:

بiز اللا تاعالا «بiر» دەيمiز، «بار» دەيمiز. ول «بiر» دەگەننiڭ ءوزi اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ بiر تياناعى ءۇشiن ايتىلعان ءسوز. بولماسا ول «بiر» دەگەننiڭ ءوزi اللا تاعالاعا لايىقتى كەلمەيدi. ول «ءبىر» دەگەن ءسوز اللا تاعالا عالامنىڭ ىشىندە، عالام اللا تاعالانىڭ ىشىندە.

دانىشپاننىڭ شەكسىز تەرەڭ بۇل سوزدەرىنەن اللا تاعالانىڭ بولمىسىن، ونىڭ عالاممەن  بايلانىسىن انىق كورە الامىز. بىراق، مۇنداي كەڭ تۇسىنىك اركىمنىڭ بويىندا تۇرمايدى. ءفاناتيزمنىڭ ىقپالىمەن ادام بولمىستى تولىق قابىلداي المايدى. فاناتيزم دەگەنىمىز نە؟ فاناتيزم دەگەنىمىز ادامنىڭ وي ءورىسىنىڭ تومەندىگىنەن بولمىستىڭ ءبىر بولىگىن عانا قابىلداپ، باسقا بولىكتەرىن مويىنداماۋ، نە بولماسا ولاردان باس تارتۋ. ءفاناتيزمنىڭ نەگىزگى بەلگىسى - ول ءوزىنىڭ تۇسىنىگىنەن باسقا تۇسىنىكتى جوققا شىعارىپ، نە بولماسا، ونى قابىلدامايدى. فاناتيزم بىلمەستىكتەن، رۋحاني ناداندىقتان شىعادى. فاناتيزم ءوزىن دۇرىس، باسقانى بۇرىس دەپ تۇسىنۋدەن باستالادى. وسىلاي بولىكتەردىڭ اراسىندا الاۋىزدىق، قارسىلاستىق تۋىپ، قوعامنىڭ بىرلىگى بۇزىلادى. بىلمەستىك قوعامداعى بارلىق الاۋىزدىقتاردىڭ نەگىزى، سوندىقتان فاناتيزم بارلىق قايشىلىقتاردىڭ سەبەبى دەۋگە بولادى.

دىندەر جوعارعى الەمدەردەن تۇسەتىن بولعاندىقتان، اۋەلدە ولاردىڭ قايسىسى بولسا دا، اباي كورسەتكەندەي، بۇكىل بولمىستى تۇگەلدەي قامتىپ، تولىق ءبىلىم اكەلەدى. بىراق، ۋاقىت ىقپالىمەن، نە بولماسا ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى، تابيعي قاجەتتىلىك ءتارىزدى سەبەپتەرمەن العاشقى ۇستانىمدار وزگەرە باستايدى. وسىلاي ءدىن ءوزىنىڭ العاشقى كورىنىسىنەن ايىرىلىپ، بولمىستىڭ  بەلگىلى ءبىر بولىگىن عانا قامتيتىن اعىمعا اينالادى. تۇتاستىقتان ايىرىلعان سوڭ،  بولىكتەردىڭ اراسىندا قارسىلاستىق، الاۋىزدىق تۋىپ، ءوزارا كۇرەس باستالادى. بۇل كۇرەستىڭ ماقساتى ءوزارا ءتۇسىنىسۋ ەمەس، كەرىسىنشە، جەڭىسكە جەتۋ. باسقانى ءوزىنىڭ سەنىمىنە كوندىرىپ، ءوزىنىڭ جولىنا ءتۇسىرۋ. بىراق، سەنىمدى ادامنىڭ ءوزىنىڭ  ەركىنسىز وزگەرتۋ  وڭاي ەمەس، سوندىقتان قارسىلىق تۋدىرادى. شەشىمى قيىن تەكەتىرەس پايدا بولادى. كۇرەستىڭ كۇشەيۋىنەن قوعام بولشەكتەنىپ، ءتىپتى، قاقتىعىس الاڭىنا اينالىپ كەتەدى. دىندەر قوعامدى بىرىكتىرۋ مىندەتىنەن ايىرىلىپ، كەرىسىنشە، ونى بولشەكتەۋ قۇرالىنا اينالادى.

ەندى يسلامنىڭ جاعدايىنا كەلەيىك. يسلام العاش پايدا بولعاندا، ونىڭ نەگىزگى ماقساتى سول كەزدەگى اراب ەلدەرىندەگى پۇتقا تابىنۋشىلىققا، كوپقۇدايشىلىققا (پوليتەزمگە) قارسى باعىتتالدى. ماقساتى ادامدى ءبىر اللاعا (مونوتەيزمگە) سەندىرىپ، قوعامدى بىرىكتىرۋ. ءبىر اللاعا سەندىرۋ ارقىلى يماندى ءوسىردى. وسىلاي سەنىم، ياعني يمان، نەگىزگى ماقساتقا اينالدى.

يسلامنىڭ نەگىزگى مىندەتى يماندى ءوسىرۋ بولدى. يماندى ءوسىرۋ دەگەنىمىز: بولمىستىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني بولىكتەرىن بىردەي تانۋ دەگەن ءسوز. يسلامنىڭ باستاپقى داۋىرىندە بۇلار ءوزارا ۇيلەسىمدى بولدى. يسلامنىڭ العاشقى پايدا بولعان كەزىندە اراب ەلىندە كوپقۇدايعا تابىنۋ بولعاندىقتان، ولاردى تەرىسكە شىعارىپ، ەندى ادامدى ءبىر عانا اللاعا سەندىرىپ، تەك قانا سونى قابىلداۋ كەرەكتىگىنە كوندىرۋ كەرەك بولدى. وسىلاي اباي ايتقانداي، «پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول» دەگەن تۇسىنىكتى حالىقتىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ، سەنىم العا قويىلىپ، حالىقتىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، يسلام الەمگە تەز تارالا باستادى.

اباي ءىلىمى بويىنشا، يماننىڭ ەكى قاناتى بار. ولار سەنىم مەن تانىم. ۋاقىت ىقپالىمەن سەنىم مەن تانىمنان اراسى الشاقتايدى. ۋاقىت وتە كەلە تانىمعا كوڭىل بولىنبەي، اللاعا دەگەن سوقىر سەنىم باسىم بولىپ كەتەدى. يماندى ءوسىرۋ ءۇشىن كوڭىلدى عالام كورىنىستەرىنەن ءبولىپ، تەك قانا سوقىر سەنىمگە اۋدارادى. وسىلاي اللانىڭ الەمدىك كورىنىستەرى ونىڭ وزىنەن ءبولىنىپ، كوڭىل اۋدارۋعا بولمايتىن «حارام» دەپ قابىلداندى. ءفاناتيزمنىڭ نەگىزگى تىرەگى بولىپ تابىلاتىن «حارام» تۇسىنىگى وسىلاي پايدا بولدى. بۇل سول داۋىردەگى اراب ەلدەرىندە قالىپتاسقان تاريحي احۋالدىڭ اسەرى ەدى. بولمىستىڭ تەك رۋحاني بولىگىنە كوڭىل بولىنگەندە ونىڭ زاتتىق بولىگى نازاردان تىس قالىپ، تابيعاتتىڭ تەرەڭ سىرلارى تەرىس قابىلدانىپ، ولارمەن اينالىسقاندار قۋعىنعا ۇشىرادى. بولمىس كورىنىستەرىن تانۋدىڭ ماڭىزى تومەندەپ، يمان تەك سوقىر سەنىمگە اينالىپ، كەيبىر زامانداردا تانىمنىڭ شەڭبەرىنىڭ تارىلعانى سونشالىقتى، ءتىپتى، تابيعاتتى زەرتتەۋ حارامعا جاتقىزىلىپ، زەرتتەۋشى عالىمدار جازالانا باستايدى.

مۇنداي قۇبىلىس بارلىق دىندەرگە ورتاق كورىنىس. مىسالى، ورتا عاسىرلاردا يسلام ەلدەرىندەگى كەزىندە مەديتسينانىڭ نەگىزىن سالۋشى يبن-سينانى قۋعىنعا ۇشىراپ، ال كەيىننەن استرونوم ۇلىقبەك حاندى ءولىم جازاسىنا بۇيىرۋ وسىنىڭ كورىنىستەرى عانا. وسىلاي يسلام دا بىرجاقتى دامىي باستادى. وركەنيەتتىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق  قاناتى السىرەپ، يسلام ەلدەرى الەمدىك ەلدەردىڭ ارتىندا قالدى. بۇگىنگى كۇندەرى «يسلام ەلدەرىنەن نوبەل سيلىعىن العاندار جوق» دەگەن ويلار ايتىلا باستادى. بۇل ويلاردىڭ شىندىعى بار. بۇلاردىڭ بارلىعى بۇگىنگى كۇندەردەگى يسلام ەلدەرىندەگى وركەنيەتتىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى. بولمىستىڭ ەكى قاناتى بولىپ بولاتىن رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى بۇزىلعاندا، مىنە، وسىنداي ناتيجە بەرەدى.

باتىس ەلدەرىندە دە مۇنداي كورىنىستەردىڭ كوپ بولعانى بەلگىلى. حريستيان ەلدەرىنە ءحىۇ-ءحۇى عاسىرلارداعى ينكۆيزيتسيا وسىلاي باستالىپ ەدى. يان گۋس، جاننا د ارك، دجوردانو  برۋنو، گاليلەو گاليلەي ءتارىزدى مىڭداعان ۇلى ادامدار وتقا ورتەنىپ، ينكۆيزيتسيانىڭ قۇربانى بولدى.

وسىلاي سەنىم مەن تانىم اراسى الشاقتاپ، يسلام دا فاناتيكالىق قالىپ الدى. ابايدىڭ ءوزى وتىز جەتىنشى سوزىندە «سوكراتقا ۋ ىشكىزگەن، يوننا اركتى وتقا ورتەگەن، عايسانى دارعا اسقان، پايعامبارىمىزدى تۇيەنىڭ جەمتىگىنە كومگەن كىم؟ ول كوپ، ەندەشە، كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا، جونگە سال». ابايدىڭ بۇل سوزىنەن كوپ نارسەنى تۇسىنۋگە بولادى. قانداي ءدىن بولسا دا بولمىس زاڭدىلىقتارىن مولىنان بەرەدى. بىراق، ۋاقىت ىقپالىمەن كوپشىلىك ادامداردا وزدەرىنىڭ سانا دەڭگەيلەرىنىڭ تومەندىگىنەن وي ورىستەرى تارىلىپ، بولمىستىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن عانا قابىلداعاندىقتان، ءبىرتۇتاس بولمىستىڭ نە رۋحاني بولىگىنە، نە بولماسا، زاتتىق بولىگىنە كوڭىل اۋدارىلىپ، ول ەكەۋىنىڭ اراسى الشاقتاپ، جەكە قابىلدانا باستايدى. ابايدىڭ ءوزى دە وسىنداي قۇبىلىسقا قارسى تۇرىپ، «ول كوپ، ەندەشە، كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا، جونگە سال» دەپ سول ساتتەگى ءوزىنىڭ ماقساتىن بىلدىرگەندەي بولادى.

بولمىس زاڭدىلىعىمەن بولاتىن تابيعي قۇبىلىستى اركىم بىردەن وزگەرتە المايتىنىنا كوزى جەتكەندە دانىشپاننىڭ ءوزى «سەن اسىققان ەكەن دەپ، اللا ءامىرىن وزگەرتپەس» دەپ تۇيىندەيدى. ءومىر قۇبىلىستارىن تەك قانا دۇرىس ءتۇسىنىپ، ساباق الىپ، قابىلداي ءبىلۋ كەرەك. قورشاعان ورتا تاعدىردىڭ بەرگەن سىيلىعى. ونى وزگەرتۋگە بولمايدى، تەك قانا قابىلداپ، ونىڭ زاڭدىلىقتارىنا يكەمدەنە وتىرىپ، ساباق الا ءبىلۋ كەرەك. اباي ءوزى وسى دارەجەگە جەتكەندە «قايراتىم ءمالىم، كەلمەيدى ءالىم، ماقسۇت -- الىس، ءومىر -- شاق» دەپ قوعاممەن پايداسىز الىسۋدى قويىپ، تولىق رۋحاني جولعا ءتۇسىپ، «تولىق ادام» ساتىسىنا كوتەرىلگەن.

سونىمەن، يسلام ءوزىنىڭ العاشقى بۇكىل بولمىستى قامتيتىن شەڭبەرىن تارىلتىپ، تەك قانا ءراسىم جاساۋ دەڭگەيىنە ءتۇستى. ءداستۇرلى يسلام دەگەنىمىز وسى. قازىرگى يسلام حالىقتىڭ بۇرىنعى سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن مويىندامايدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپابى بولىپ تابىلاتىن دومبىرانى، ومىردەن قايتقان ادامداردى شىعارىپ سالۋ راسىمدەرىن، ارۋاقتارمەن بايلانىستى تاعى دا سول سياقتى تاڭىرشىلدىك قالىپتاستىرعان بولمىس زاڭدىلىقتارىنان پايدا بولعان قازاقتىڭ كوپتەگەن ۇلتتىق سالتتارىڭ «حارام» دەپ قابىلداپ، تەرىسكە شىعاراتىن بولدى.

قازىر زامان وزگەردى. بۇرىنعى زامانداعىداي ادامدى ءوزىنىڭ ەركىنسىز زورلىقپەن كوندىرۋ ءداۋىرى ءوتتى. ادامنىڭ نەگىزگى قۇقىعى بولىپ تابىلاتىن ەركىندىكتى ەشكىم جوعالتقىسى كەلمەي، اركىم ءوز قالاۋىنشا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. دەموكراتيالىق قۇندىلىققا ۇمتىلادى. دەمەكوراتيا دەگەنىمىز: ەرىك پەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى. دەموكراتيا بولۋ ءۇشىن ءومىردىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق قاناتتارىن بىردەي ۇستاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، بۇگىنگى كۇندەرى يماندى ءوسىرۋ تەك اللاعا سوقىر سەنىم ارقىلى عانا ەمەس، سونىمەن بەرگە، ونىڭ جاراتقاندارىن، ياعني  ونىڭ حيكمەتتەرىن تانۋ ارقىلى بولۋ كەرەك. بۇل تانىم ماسەلەسى. اباي ءىلىمى بويىنشا سەنىمسىز تانىم بولمايدى، سونىمەن بىرگە، تانىم سەنىمدى ءوسىرۋ ءۇشىن كەرەك. وسىلاي ولار ءبىرىن ءبىرى قولداپ وتىرادى.

ياعني، ولار وركەنيەتتىڭ ەكى قاناتى. ءبىرى بولماسا ەكىنشىسى قۇلدىراپ، ءتىپتى جوعالىپ كەتۋى دە مۇمكىن.   وسىلاي تانىم ارقىلى سەنىمدى، ياعني يماندى ءوسىرىپ، ءبىر بولمىسپەن بىرىگۋگە بولادى. بۇل ۇلتتىق ءداستۇردى تولىق قابىلداي وتىرىپ، يسلام ءدىنىنىڭ بەرەتىن شاپاعات نۇرىنا تولىق شومىلۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz