دەرەككوزدەرىندەگى اباي كىتاپحاناسى

I ءبولىم: ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتى

II-ءبولىم

شىندىعىنا كەلسەك، اباي كىتاپحاناسىنىڭ ناقتى كولەمىن انىقتاپ بەرەتىن حاتقا تۇسكەن ەكى-اق قۇجات بار. انىعىنا كەلگەندە ءۇش قۇجات. ءۇشىنشى قۇجات تۋرالى ءسوز ءسال كەيىنىرەك. اۋەلگى ءسوز كوپكە بەلگىلى ەكى قۇجات: امەريكان جازۋشىسى ءارى ءجۋرناليسى دجوردج كەنناننىڭ «سيبير ي سسىلكا» كىتابى مەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1905 جىلى، ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا جىل تولۋىنا وراي ورىس تىلىندەگى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنىڭ №250-252-ساندارىندا جارىق كورگەن «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى ازناما ماقالاسى حاقىندا.

دجوردج كەنناننىڭ «سيبير ي سسىلكا» كىتابى اۋەلى 1891-جىلى لوندوندا، سودان سوڭ 1906 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە ورىس تىلىنە ءتارجىمالانىپ، جارياعا شىققان. اتالمىش كىتابىندا دجوردج كەننان جەر اۋدارىلعان ورىس رەۆوليۋتسيونەرلەرىمەن قاتار اباي قۇنانباەۆ تۋرالى دا ءسوز قوزعايدى.

ول بىلاي دەيدى: «لەونتەۆ ماعان سەمەي قالاسى كىتاپحاناسىنىڭ قالاي جۇمىس ىستەي باستاعانىن بايان ەتتى. كىتاپحانانىڭ جەر اۋدارىلىپ كەلگەن مۇڭلىقتارعا عانا ۋانىش ەمەس ەكەنىن، قالا حالقىنىڭ وي ءورىسىنىڭ كەڭەيتەرلىك رۋحاني ازىعىنا اينالعانىن دا ايتىپ ءوتتى.

– كەرەك دەسەڭىز، بۇل كىتاپحانانى قازاقتارعا شەيىن پايدالانادى. مەن يبراگيم كۋنانباەۆ دەگەن قارت قازاقتى بىلەمىن. ول – كىتاپحانانىڭ بايىرعى وقىرمانى. ءتىپتى، ول ميلل بوكل، درەپەر سىندى اۆتورلاردى دا وقيدى.

– سەمەيدە ميلل مەن درەپەردىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋعا دارمەنى جەتەرلىك قازاقتاردىڭ بولعانى ما؟ – دەپ، ءبىر ستۋدەنت تاڭدانا داۋىستادى.

– ماعان سەنسەڭىزدەر وسى. ول قازاقپەن كەزدەسكەن العاشقى كۇننىڭ وزىندە-اق، ول ءوزىنىڭ ءبىلىم پاراساتىمەن مەنى تاڭعالدىردى. ول مەنەن يندۋكتسيا مەن دەدۋكتسيانىڭ ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىرۋدى سۇرادى. سودان بەرى ونىڭ اعىلشىن فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەگىن ەگجەيلەپ زەرتتەپ جۇرگەنىن جانە اتاعان اۆتورلاردىڭ اممەسىن تۇگەل وقىعانىنا كوز جەتكىزدىم.

– سونىمەن ءسىز، ول قازاقتى سول وقىعاندارىن تۇگەل تۇسىنەدى دەپ ويلايسىز با؟ – دەپ، ماناعى ستۋدەنت جىگىت قايتا ورشەلەندى.

– درەپەردىڭ «ەۆروپانىڭ وي ءورىسىنىڭ وركەندەۋى تاريحى» اتتى كىتابى جايىنان مەن ودان ەكى ءتۇن ەمتيحان الدىم. سوعان قاراعاندا ونىڭ تۇسىنگەنىنە سەنەمىن...» (سادىق قاسيمانوۆ. «اباي ەسىمى امەريكان ادەبيەتىندە». ماقالا. «قازاق ادەبيەتى». 25 دەكابر 1964 جىل. №52. (727))

ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن 1884 جىلى سەمەيگە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ا.ا.لەونتەۆتىڭ ءوز اۋزىمەن ايتىلىپ، امەريكان جازۋشىسى ءارى ءجۋرناليسى دجوردج كەننان حاتقا تۇسىرگەن بۇل جازبا – XIX عاسىردىڭ 80 جىلدارىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا-اق بەلگىلى بولعان اباي كىتاپحاناسى حاقىنداعى ءبىرىنشى دەرەك.

ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز: ا.ا.لەونتەۆ – سەمەي قالاسىنا 1884 جىلى جەر اۋدارىلىپ كەلگەن. (م.بەيسەنباەۆ. 15-بەت. اباي جانە ونىڭ زامانى. الماتى، «جازۋشى»-1988) سەمەي كىتاپحاناسى 1883-جىلدان باستاپ جۇمىس جاساي باستاعان. امەريكان ساياحاتشىسى ءارى ءجۋرناليسى دج كەننان سەمەيگە 1884-85-جىلدارى كەلەدى. لەونتەۆ ابايدى «كىتاپحانانىڭ بايىرعى وقىرمانى» دەۋىنە قاراعاندا، اباي كىتاپحانا اشىلعان 1883 جىلدان باستاپ، ياعني، لەونتەۆتىڭ سەمەيگە كەلۋىنەن بۇرىن كىتاپحانا وقىرمانى بولعان سەكىلدى. لەونتەۆ ابايدى «قارت قازاق» دەپ اتاسا دا، بۇل كەزدە ابايدىڭ جاسى 38-دە. اباي ءومىرىنىڭ وسى كەزەڭى تۋرالى م.اۋەزوۆ: «ءوز ايتۋىنشا، وتىزدىڭ ىشىنەن باستاپ ورىس وقىمىستىلارىنىڭ كوپ كىتاپتارىن وقىپ، قىرىققا تامان كەلگەن ۋاقىتتا بۇرىنعى دۇنيەنىڭ استى-ۇستىنە شىعىپ وزگەردى. «كۇنشىعىسىم-كۇنباتىس، كۇنباتىسىم-كۇنشىعىس بولىپ كەتتى», – دەيدى. (م.اۋەزوۆ. 55-بەت. اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. ت20. الماتى، «جازۋشى»-1985)

دجوردج كەنناننىڭ «سيبير ي سسىلكا» كىتابىن اباي كىتاپحاناسى حاقىنداعى كوپكە بەلگىلى ءبىرىنشى قۇجات دەپ اتاساق تا، ءاليحان بوكەيحاننىڭ ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا جىل تولۋىنا وراي 1905-جىلعى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنىڭ №250-252 – ساندارىندا جارىق كورگەن «اباي (يبراھيم) كۋنانباەۆ» اتتى ازناما ماقالاسىندا دا «اباي كىتاپحاناسى» ءسوز بولادى. ورىس تىلىندە جازىلعان بۇل ماقالاسىندا ءا.بوكەيحان: «...اباي پوزناكوميلسيا س پۋشكينوم، س لەرمونتوۆىم، تولستىم، تۋرگەنوۆىم، سالتىكوۆىم، بەلينسكيم، دوبروليۋبىۆىم، پيسارەۆىم. ۆ پوسلەدستۆي اباي پروچەل «وپىتى» سپەنسەرا، «پوزيتيۆنۋيۋ فيلوسوفيۋ» ليۋيسا، «ۋمستۆەننوە رازۆيتيە ەۆروپى» درەپەرا، ستاتي يز ستارىح كنيگ «سوۆرەمەننيكا» ن.گ.چەرنىشەۆسكوگو، زنال وب ەگو سۋدبە»، – دەپ جازادى. ء(ا.بوكەيحان. 308-بەت. تاڭدامالى. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى. الماتى 1995) (قازاقشاسى: اباي، پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ، تولستوي، تۋرگەنەۆ، سالتىكوۆ، دوستوەۆسكي، بەلينسكي، دوبروليۋبوۆ، پيسارەۆ شىعارمالارىمەن تانىس بولعان. سودان سوڭ اباي سپەنسەردىڭ «وپىتى» (اۆتور بۇل جەردە سپەنسەردىڭ «وپىتى ناۋچنىە، فيلوسوفسكيە ي پوليتيچەسكيە» ەڭبەگىن ايتىپ وتىر. ن.م.) ءليۋيستىڭ «پوزيتيۆنايا فيلوسوفياسىن» (وڭ ىقپالدى فيلوسوفيا. ن.م.) درەپەردىڭ «ۋمستۆەننوە رازۆيتيە ەۆروپى» (ەۆروپانىڭ اقىل-ويىنىڭ وركەندەۋى. ن.م.) ەڭبەكتەرىن جانە ەسكى «سوۆرەمەننيك» جۋرنالى ارقىلى ن.گ چەرنىشەۆسكيدىڭ ماقالالارى مەن ونىڭ تاعدىرىن جاقسى بىلگەن. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان.)

اباي كىتاپحاناسى حاقىندا ماعلۇمات بەرگەن امەريكاندىق جۋرناليست دج كەننان مەن ءاليحان بوكەيحان اقپاراتىندا ءبىراز ايىرماشىلىق بار. لەونتەۆ دج كەننانعا اباي وقىعان ورىس كلاسسيكتەرىن ەمەس، اباي بىلەتىن سول تۇستاعى باتىس فيلوسوفتارىن عانا اتاپ، اباي كىتاپحاناسىن ايتارلىقتاي تارىلتقان. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، لەونتەۆ: «رەسەي يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىنا العاش قادام باسىپ تۇرعان امەريكان ءجۋرناليسى دج.كەننان ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىس ەمەس بولار. سوندىقتان اباي وقىعان ورىس كلاسسيكتەرى تۋرالى اقپارات دج. كەننانعا قىزىق بولمايتىن شىعار»، – دەپ ويلاعان سەكىلدى.

ورىس ءتىلدى قاۋىمدى ابايمەن جان-جاقتى تانىستىرۋدى ماقسات ەتكەن ءا.بوكەيحان ءوزىنىڭ اباي تۋرالى جازعان ازناما ماقالاسىندا اباي كىتاپحاناسى تۋرالى عانا ەمەس، اباي شىعارمالارىنىڭ رۋحاني ءۇش قاينار كوزى، ابايدىڭ اقىندىق تالانت كۇشىنىڭ قۋاتى، ول ءومىر سۇرگەن زامان، وسكەن ورتاسى، گەنولوگيالىق تەگى، ءبىلىم العان مەكتەپتەرى تۋرالى دا تولىق ماعلۇمات بەرەدى. ءاليحان اباي بويىنداعى ءىرى اقىندىق قۋاتتى سول زاماننىڭ وزىندە-اق ءبىرىنشى بولىپ بايقاپ، اباي شىعارمالارى حالىققا تانىلىپ، جارىق كورىپ، جارياعا شىعۋى كەرەك دەدى. ءوزى وسى ىسكە مۇرىندىق تا بولدى.

ءاليحان اتالمىش ماقالاسىندا: «ورگينالنىە سوچينەنيا ابايا ي ەگو پەرەۆودى يز پۋشكينا (وترىۆوك يز «ەۆگەني ونەگينا») لەرمونتوۆا، كرىلوۆا سوبرانى ەگو سىنوم تۋراگىلوم ي ۆ نە پرودولجيتەلنوم ۆرەمەني بۋدۋت يزدانى سەميپالاتينسكيم پودوتدەلوم يمپەراتورسكوگو روسسيسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆو، پود رەداكتسيەي ا.ن بۋكەيحانا.

اباي، كاك ەتو پوكاجۋت ەگو ستيحي، پرەدستاۆليايۋت نەديۋجيننۋيۋ پوەتيچەسكۋيۋ سيلۋ ي سوستاۆلياەت گوردوست كيرگيزسكوگو (كازاحسكوگو ن.م.) نارودا. ەششە نە بىلو كيرگيزسكوگو (كازاحسكوگو ن.م.) پوەتا، كاك ۆوزۆىسشەۆشەگو دۋحوۆنوە تۆورچەستۆو نارودا، كاك اباي. چۋدنىە ەگو ستيحي، پوسۆياششەننىە چەتىرەم ۆرەمەنام گودا (ۆەسنا،لەتو، وسەن ي زيما) سدەلالي بى چەست زنامەنيتىم پوەتام ەۆروپى», – دەيدى. (ا.بۋكەيحان. «سەميپالاتينسكي ليستوك». №250-252. 1905 گ.ءاليحان بوكەيحان 310-بەت. تاڭدامالى. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى. الماتى، 1995)

(قازاقشاسى: بالاسى تۇراعۇل جيناستىرعان ابايدىڭ عاجايىپ شىعارمالارى مەن ونىڭ پۋشكيننەن («ەۆگەني ونەگيننەن» ءۇزىندى) لەرمونتوۆتان، كرىلوۆتان جاساعان اۋدارمالارى ا.ن.بوكەيحان رەداكتسياسى ارقىلى يمپەراتورلىق رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنەن جارىق كورمەكشى.

اباي ولەڭدەرى ونىڭ اسا قۋاتتى اقىندىق تالانتىن كورسەتە وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشىنا اينالدى. وسىعان دەيىن قازاقتا حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىن بيىككە كوتەرگەن ابايداي اقىن بولعان ەمەس. ونىڭ جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە ارناعان (كوكتەم، جاز، كۇز، قىس) عاجايىپ ولەڭدەرى ەۋروپانىڭ اتاقتى اقىندارىنىڭ قۇرمەتىنە يە بولعان بولار ەدى. ەركىن اۋدارعان: ن.ماحان)

1905 جىلى ءاليحاننىڭ وسى ايتقان سوزدەرىنە قاراي وتىرىپ، ابايدىڭ اسا بيىك اقىندىق قۋاتىن ءبىرىنشى بولىپ تانىپ، اباي شىعارمالارى حالىققا تانىلىپ، جەكە كىتاپ بولىپ باسپادان جارىق كورۋى كەرەك دەپ باستاما كوتەرىپ، ءوزى سول ىسكە مۇرىندىق بولعانى ءۇشىن دە «ابايتانۋدىڭ» باستاۋىندا ءاليحان بوكەيحان تۇر دەيمىز.

ءاليحان 1905 جىلى اباي حاقىندا جازعان ازناما ماقالاسىندا: «اباي شىعارمالارى جاقىن ارادا ءا.بوكەيحان رەداكتسياسى مەن يمپەراتورلىق رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنەن جارىق كورمەكشى»، – دەسە دە، ءاليحاننىڭ 1906 جىلدىڭ 8-قاڭتارىندا تۇزقالا (قازىرگى پاۆلودار قالاسى) ماڭىندا تۇتقىندالۋى – اباي شىعارمالارىنىڭ جارىق كورىپ، جارياعا شىعۋىنىڭ كەيىنگە ىسىرىلۋىنا سەبەپ بولعان سىڭايلى.

وسى وقيعا جونىندە بەلگىلى ءاليحانتانۋشى عالىم س.اققۇلى: ءاليحان وتارشىل يمپەريانىڭ I مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا ءتۇسۋ ءۇشىن سايلاۋالدى ناۋقانىن وتكىزۋ جانە ءىس اراسىندا ءوزى رەداكتسيالاپ شىققان اباي شىعارمالارىنىڭ قول جازباسىن باسپاعا تاپسىرۋ ويىمەن، 1906 جىلدىڭ 8-قاڭتارىندا ومبىدان سەمەيگە كەلە جاتقان جولىندا – تۇزقالا ىرگەسىندەگى ورىس-كازاكتارىنىڭ يامىشەۆسكي كەنتىندە تۇتقىنعا الىنادى. قولجۇگى (پورتفەلى) ىشىندەگى اباي قولجازباسىمەن بىرگە تاركىلەنەدى... قول جۇگىمەن بىرگە تاركىلەنگەن قولجازبا – قازاق اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ولەڭدەرى ەكەنىن، 5000 پاتشا رۋبلىنە تەڭ ەكەنىن ايتىپ، ونى ساقتاندىرۋدى قاتاڭ تالاپ ەتەدى»، – دەپ جازىپ، تاريحي-مۇراعاتتىق قۇجاتتار ارقىلى دالەلدى  كۋالىك بەرەدى. (س.اققۇلى. ءاليحان بوكەيحان – تۇڭعىش ابايتانۋشى. ماقالا. اباي جانە الاش ساباقتاستىعى. 35-بەت. ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «اباي اكادەمياسى» عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جوباسى.)

تۇتقىنعا تۇسكەن ءاليحان اباي ولەڭدەرىنىڭ قولجازباسىن 5000 پاتشا رۋبلىنە بالاعان. سول كەزەڭدە، بازارداعى جاقسى ءبىر جىلقىنىڭ قۇنى 5 رۋبل ەكەنىن ەسكەرسەك، ءاليحان، اباي ولەڭدەرىنىڭ قولجازباسىن مىڭ جىلقىعا بالاپ وتىر. بۇل – قىرۋار بايلىق. وسىدان-اق ءاليحاننىڭ اباي شىعارماسىنا دەگەن كوزقاراسىن انىق بايقاۋعا بولادى.

1906 جىلى ءاليحاننىڭ تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى، اباي شىعارمالارىنىڭ جارياعا شىعۋى امالدىڭ جوعىنان كەيىنگە ىسىرىلىپ، 1909-جىلى ءاليحاننىڭ ىقپالىمەن سانكت-پەتەربۋرگتەگى يليا بۋراگانسكي باسپاحاناسىنان جارىق كورگەنى بەلگىلى.

1905 جىلى اباي تۋراسىنداعى ماقالاسىندا ءاليحان اباي شىعارمالارى جاقىن ارادا ءا.بوكەيحان رەداكتسياسىمەن جارىق كورەدى دەسە دە، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، 1909 جىلعى ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىنا ءاليحان بوكەيحان رەداكتسيالىق جۇمىس جاساي الماعان سەكىلدى. ەگەر، ەۋروپاشا وقىعان، جان-جاقتى ءبىلىم يەسى ءاليحان ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىنا رەداكتسيالىق جۇمىس جاساعاندا، وندا «وتباسىلىق جاعدايى»، «جەكە باسىنىڭ جاعدايى»، «ەل ادامدارىن وكپەلەتىپ الامىز» دەگەن ويمەن جيناقتان سەبەپسىز ءتۇسىپ قالعان ابايدىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى جيناققا ەنىپ، 1909 جىلعى ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعى بۇگىنگىسىنەن الدەقايدا تولىمدى بولىپ شىققان بولار ما ەدى؟ – دەپ ويلايمىز. بۇل – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە بولعاندىقتان، تاقىرىپتى بۇدان ءارى قاۋزاپ، تەرەڭدەتە بەرۋدى ءجون سانامادىق.

سونىمەن، 1905 جىلى اباي حاقىندا جازعان ءاليحان ماقالاسىنان ۇققانىمىز: ءا.بوكەيحان اقىن شىعارمالارى مەن ونىڭ كىتاپحاناسىنىڭ ءجاي-كۇيىمەن جاقسى تانىس بولعان. وسى ورايدا، ءاليحان اباي كىتاپحاناسىنىڭ كولەمىن كىمنەن، قايدان بىلگەن؟ الدە ولار تانىس بولعان با؟ – دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ تۋىندارى حاق. عىلىم ءۇشىن ۇساق-تۇيەك دەگەن ۇعىم جوق. سوندىقتان دا، تاقىرىبىمىزدان ءسال قيىس بولسا دا، ءاليحان مەن ابايدىڭ جەكە قارىم-قاتىناستىعى تۋرالى بىرەر ءسوز.

ءاليحانتانۋشى عالىم س.اققۇلى «ءاليحان بوكەيحان – تۇڭعىش ابايتانۋشى» ەڭبەگىندە: «ءاليحاننىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان تورە 18 قويىن داپتەردەن تۇراتىن «الەكەڭنىڭ ءومىرى» اتتى ەستەلىگىنىڭ 1 – داپتەرىندە «ءاليحاننىڭ شەشەسىنىڭ اكەسى (توبىقتى ماماي باتىردان) دۋلات باتىر. ...دۋلاتتىڭ ەكى قىزى: ءبىرى بەكجان – ءاليحاننىڭ شەشەسى، ءبىرى – بوشانتاي (رىزىقباي شەشەسى) – حۋدايبەردى ايەلى، قۇنانباي كەلىنى» (بوكەيحان.س.س الەكەڭنىڭ ءومىرى. جۇلدىز-1996. №3) – دەپ جازادى. دەمەك، ءاليحان مەن شاھكارىم قۇدايبەردىۇلى ەكەۋى – تۋعان بولەلەر»، – دەي كەلىپ، ءاليحان اباي اينالاسىن جاقسى بىلگەن دەپ، ءاليحاننىڭ «كاكىتاي» اتتى ازناما ماقالاسىنان مىسالدار كەلتىرىپ: «اباي مەن ءاليحاننىڭ 1896-1904 جىلدارى سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە كوميتەتتىڭ جيىندارىندا كورىسۋ مۇمكىندىگىن دە ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى», – دەيدى. (س.اققۇلى. 18-25-بەتتەر. اباي جانە الاش ساباقتاستىعى. ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، «اباي اكادەمياسى» عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جوباسى. نۋر-سۋلتان 2020)

داۋ جوق، ءاليحان اباي اينالاسىن وتە جاقسى بىلگەن. بۇل ويىمىزعا ءاليحاننىڭ شاھكارىم شىعارمالارى حاقىنداعى ادەبي-سىن ماقالالارى مەن «كاكىتاي» اتتى ازناما ماقالاسى تولىق دالەل. ءاليحاننىڭ «كاكىتاي» اتتى ازناما ماقالاسى كولەمدى بولماعانى مەن ءاليحان مەن كاكىتايعا بايلانىستى دەرەكتەرگە، مالىمەتتەر مەن تىڭ تۇجىرىمدارعا وتە باي.

وسى اتالعان ماقالاسىندا ءاليحان كاكىتاي تۋرالى: «اۋەلى كاكىتايدى 1900 جىلى كۇزدى كۇنى كوردىم. وندا زامان تىپ-تىنىش، بىرىگىپ قىلار ءىس جوق. ءبىز سىناسا المادىق. 1904 جىلى اباي مارقۇمنىڭ ولەڭىن كىتاپ قىلىپ باسىڭدار دەپ بالالارىنا حات جازدىم. 1905 جىلدىڭ اپرەلى اياعىندا كاكىتاي ابايدىڭ جازبا كىتابىن الىپ، ومبىداعى ماعان كەلدى. ...كاكىتاي ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىر جۇما جاتتى... انىق تانىستىق... سودان بەرى ساياسات ىسىندە ءبىر ادام بولدىق», – دەپ جازادى. ء(ا.بوكەيحان. 418-بەت. تاڭدامالى. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى. الماتى، 1995 جىل)

ماقالاداعى جازباعا قاراعاندا، ءاليحان كاكىتايدى العاش رەت 1900-جىلى كورگەن. ول كاكىتايدى 1905-جىلدان باستاپ جاقسى بىلەدى. ولاردى جاقىنداستىرعان اباي شىعارمالارىن كىتاپ ەتىپ باستىرۋ ءىسى.

ءسوز رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىك: ءاليحان مەن شاھكارىمنىڭ بولە ەكەنى راس. بىراق، تۋعان بولە ەمەس. سماحان تورە ايتاتىن قۇدايبەردى ايەلى بوشانتاي (رىزىقباي شەشەسى) بۇل – قۇدايبەردىنىڭ ەكىنشى ايەلى، ماماي توبىقتى، دۋلات باتىردىڭ قىزى. ال، شاھكارىم – قۇدايبەردىنىڭ ءبىرىنشى ايەلى، ارعىننىڭ قاراكەسەگىنىڭ ىشىندەگى ءبايبورىنىڭ ءبيى الدابەرگەننىڭ قىزى دامەتكەننەن تۋعان.

ءاليحان شاكارىمنىڭ تۋعان بولەسى بولعاننىڭ وزىندە دە، ول ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە اقىن اينالاسىمەن، اسىرەسە، بولەسى شاكارىممەن اناۋ ايتقانداي تىعىز قارىم-قاتىناستا بولماعان سەكىلدى. ەگەر ءاليحان ابايدىڭ ءىنىسى ءارى شاكىرتى شاكارىمدى بولەسى رەتىندە جاقسى بىلسە، قالايشا ول كاكىتايمەن العاش رەت 1900 جىلى تانىسادى.

ابايدىڭ تۋعان ءىنىسى ىسقاقتىڭ بالاسى كاكىتاي – اباي باۋىرىندا اقىننىڭ تاربيەسىن كورىپ، ابايدىڭ بالالارى ءابىش، ماعاۋيالارمەن بىرگە ءبىر ۇيدە وسكەن. ءاليحان ابايدىڭ باۋىرىندا وسكەن كاكىتايمەن ءوزى ايتقانداي 1900 جىلى تانىسىپ، 1905 جىلدان باستاپ جاقسى بىلە باستاسا، 1904 جىلى قايتىس بولعان ابايمەن ءاليحاننىڭ ءجۇز كورىسىپ، قارىم-قاتىناستا بولدى دەۋگە اناۋ ايتقانداي نەگىز جوق. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، بايىپپەن قارار بولساق، تالانتتى كوسەمسوزشى (پۋبليتسيست) ءاليحاننىڭ ازناما ماقالا جازۋدا ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك قولتاڭباسى بار. ونىڭ «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ»، «كاكىتاي»، «ك.ا.ۆەرنەر»، «ۆ.پ.وبلينسكي»، «ميحاەليس» سەكىلدى ازناما ماقالالارىندا، قايتىس بولعان ادامدى وقىرماندارعا جان-جاقتى تانىستىرىپ، ول تۋرالى بارىنشا مول ماعلۇمات بەرەدى. ول «كاكىتاي» اتتى ازناما ماقالاسىندا كاكىتاي مەن ءوزىنىڭ قالاي تانىسقانىنا توقتالىپ، وزدەرى ءومىر سۇرگەن زامان مەن كاكىتاي تۋرالى بارىنشا مول اقپارات بەرگەن. ەگەر، ءاليحاننىڭ ابايمەن جەكە تانىستىعى بولسا، وندا ول اباي تۋرالى جازعان ازناما ماقالاسىنىڭ  ءبىر جەرىندە مىندەتتى تۇردە ونى اتاپ وتكەن بولار ەدى. سەبەبى، جان-جاقتى ءبىلىمدار ءاليحان، ابايدى ەشكىم تۇسىنبەي تۇرعان زاماننىڭ وزىندە-اق ابايدىڭ كىم ەكەنىن وتە جاقسى بىلگەن. بىلمەسە، 1905 جىلى اباي تۋرالى جازعان ازناما ماقالاسىندا: «اباي ولەڭدەرى ونىڭ اسا قۋاتتى اقىندىق تالانتىن كورسەتە وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشىنا اينالدى. وسىعان دەيىن قازاقتا حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىن بيىككە كوتەرگەن ابايداي اقىن بولعان ەمەس», – دەپ جازار ما ەدى؟ ء(ا.بوكەيحان. 310-بەت. تاڭدامالى. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى. الماتى، 1995 جىل)

مىنە، وسىلاي ابايدىڭ كىم ەكەنىن وتە جاقسى بىلگەن ءاليحاننىڭ اقىنمەن جەكە تانىستىعى بولسا، وندا ول اباي تۋرالى سەزىپ بىلگەن اسەرىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، اباي تۋرالى جازعان ماقالاسىنىڭ ءبىر جەرىنە مىندەتتى تۇردە كىرىكتىرگەن بولار ەدى دەپ ويلايمىز.

ەندى، ءاليحاننىڭ ابايمەن سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەتىندە كەزدەسۋى حاقىندا ەكى اۋىز ءسوز.

ءبىز مىنا ماسەلەنى ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك: توڭىرەكتەگى وقىمىستى ادامداردىڭ باسىن قوسقان سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەتى مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى اباي سەكىلدى كوميتەتتەن تۇراقتى جالاقى الىپ تۇراتىن قىزمەتكەرلەر ەمەس، ءوز قالاۋىمەن ەرىكتى تۇردە جينالعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى بولاتىن. سوندىقتان، ولاردىڭ وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەتتىڭ جيىندارىنان قالماي قاتىسۋى – مىندەتتى بولماعان.

ەكىنشىدەن، 1896 جىلدان باستاپ سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولعان ءاليحاننىڭ ابايمەن كەزدەسۋ مۇمكىندىگىنىڭ ىقتيمالدىلىعىن جەتە ءتۇسىنۋ ءۇشىن، اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جىلىنا نازار اۋدارعان ءجون. 1891 جىلى ەڭ جاقسى كورەتىن ءىنىسى وسپاننىڭ، 1895 جىلى سۇيىكتى ۇلى ءابدىراحماننىڭ قازاسى، سودان سوڭ، 1898 جىلى مۇقىر سايلاۋىندا ابايدىڭ سوققىعا جىعىلۋى – اقىن جۇرەگىنە وشپەس ءىز قالدىرىپ، جارالايدى. اباي ءومىرىنىڭ وسى اتالعان دەرتتى جىلدارى تۋرالى م.اۋەزوۆ: «جاڭاعى جىلدار (اۆتور بۇل جەردە اباي ءۇشىن ەرەكشە دەرتتى 1891,1895,1898 جىلداردى ايتىپ وتىر. ن.م.) بۇرىنعىدان ءبىرجولا تيىلعانىنا، ومىردەن ءبىرجولا سۋىنىپ قاجي باستاعانىنا سەبەپ بولعان. الدى ءۇمىت، ارتى وكىنىش ومىردەن ەندى تۇڭىلگەن سياقتى. وسى جىلداردا اباي ءولىمدى دە ويلاي باستايدى... اتاقتى «ولسەم ورنىم قارا جەردى» جازادى. اباي 98-99-جىلداردىڭ قىسىنان كەيىن سەمەيگە ءبىرجولا بارمايتىن بولعان», – دەيدى. (م.اۋەزوۆ. 153-بەت. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، «سانات» 1997 جىل)

1891 جىلدان باستاپ، جەكە ومىرىنە تراگەديالى ءحال ارالاسا باستاعان ابايدى، سەمەي وبلىستىق ستات. كوميتەت سەكىلدى ەرىكتى قوعامنىڭ جينالىسىنا سوناۋ شىڭعىستان ات سابىلتىپ كەلىپ، ۇزبەي قاتىسىپ تۇردى دەپ ويلاۋ – اقىن ءومىرىن تۇسىنبەگەندىگىمىز بولار ەدى.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن دايەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ايتپاعىمىز: اباي مەن ءاليحان كەزدەسپەگەن-اۋ. ەگەر ولار كەزدەسسە، ول كەزدەسۋ تۋرالى دەرەكتەر ءبىر جەر بولماسا ءبىر جەردەن شاڭ بەرىسە كەرەك ەدى.

ءبىز قازىر ءاليحان ابايمەن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسپەگەن سەكىلدى دەسەك تە، ءاليحان اباي ولەڭدەرىن اسىرەسە، اقىن ءومىر سۇرگەن تۇستاعى قازاق قوعامى حاقىندا مول ماعلۇمات بەرەتىن قاراسوزدەرىن جەتىك بىلگەن سەكىلدى. بۇلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى: ءاليحاننىڭ 1899 جىلى «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى» مەن «وپ ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» گازەتىن دە جارىق كورگەن. «ق ويازىنداعى مولدالار بايانى»، «ق ويازىنىڭ قىزمەتتەگى قازاق ادامدارىنىڭ ءبىر قىلعان ءىسى»، «باسپاحاناعا حات»، «تۇرمىس جايىندا بولعان حابارلار» سەكىلدى ماقالالارى اباي ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىندە باياندالاتىن جاعدايلارمەن ۇندەس شىعىپ جاتۋى بىلاي تۇرسىن، حالىققا وي سالۋ ماقساتىندا كوپشىلىككە قاراتا ايتىلعان سۇراقتارىنا دەيىن بىردەي بولىپ جاتادى. تەك قانا ءاليحان ماقالالارىندا پۋبليتسيستيكالىق سارىن باسىم بولسا، اباي قاراسوزدەرىندە بىلىنەر-بىلىنبەس ديداكتيكا بار. بار ايىرماشىلىق وسى عانا. ويدى جۇيەلەۋ مەن نەگىزگى ويدا ايتىلاتىن تۇسپالدى يرونيالىق-ساركازم قوس اۆتوردا دا مەنمۇندالاپ تۇرادى. ءاليحان اباي شىعارمالارىن ءبىلىپ قانا قويعان جوق، ول قازاق قوعامىنداعى ءتۇرلى وزەكتى ماسەلەلەردى ءسوز ەتۋدە، ابايدان كوپ ۇيرەنگەنى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر.

ءسوز باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ءاليحان اباي شىعارمالارىن عانا ەمەس اباي كىتاپحاناسىن دا وتە جەتىك ءبىلدى. اباي كىتاپحاناسى حاقىندا تۇسىنىك قالىپتاستىرعان ءىرىلى-ۇساقتى مۇراعاتتاعى دەرەكتەر، ەستەلىكتەر مەن جازبا ەڭبەكتەر اراسىندا ءاليحاننىڭ اباي تۋراسىندا جازعان ماقالاسىنىڭ الار ورنى ەرەكشە.

ءاليحان اباي كىتاپحاناسى حاقىندا جازعان تۇستا، اباي وقىعان كىتاپتاردى ءسوز ەتەتىن دج. كەنناننىڭ اعىلشىن تىلىندە جازىلعان «سيبير ي سسىلكا» كىتابى ورىس تىلىنە تارجىمالانباعان بولاتىن. كىتاپ ورىس تىلىنە ءاليحاننىڭ اباي تۋرالى جازعان ماقالاسىنان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ، 1906 جىلى جارياعا شىقتى. سوندا، ءاليحان اباي كىتاپحاناسى تۋرالى مالىمەتتەردى قايدان، كىمنەن العان؟

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءاليحان اقىن ءومىرى مەن ونىڭ كىتاپحاناسىنىڭ كولەمىن ءوزى جاقسى بىلەتىن ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى شاكارىم مەن كوكباي اقىننان جانە بالاسىنداي بولىپ باۋىرىندا وسكەن، تۋعان ءىنىسى ىسقاقتىڭ بالاسى كاكىتاي ارقىلى ءبىلدى دەپ ويلايمىز. سەبەبى، ءاليحان كاكىتاي مەن شاكارىمدى جاقسى ءبىلىپ قانا قويماي، ولارمەن ومىردە قويان-قولتىق ارالاستى دا. تەك بۇل ەمەس، ءاليحان – اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ شىعارمالارىن كاسىبي دەڭگەيدە تالداعان العاشقى ادەبي سىنشى دا بولدى.

تاعى دا ءبىر ايتپاعىمىز: اباي كىتاپحاناسىنىڭ كولەمىن انىقتاۋدا تارازىنىڭ ءبىر باسىندا كاكىتاي، كوكباي اقىن مەن شاكارىم تۇرسا، ەكىنشى باسىندا ءاليحاننىڭ ءوزى دە، اباي دا مۇشە بولعان وبلىستىق ستات. كومينەتىندەگى سەمەي وقىمىستىلارى تۇر دەپ بىلەمىز. ولاي دەيتىنىمىز، ءوزى مۇشە بولعان سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەتىندەگى وقىمىستىلاردان ءاليحاننىڭ اباي تۋرالى سۇراستىرۋى دا بەك مۇمكىن... سەبەبى، باتىس پەن شىعىستى تەڭ مەڭگەرگەن ابايدىڭ بىلىمدارلىعى سول تۇستاعى سەمەي وقىمىستى زيالىلارىنا تۇگەل ءماشھۇر بولعان.

ەكىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى. جالعاسى بار...

نۇرعالي ماحان

Abai.kz