ءستاليندى تامساندىرعان كۇيشى قامبار مەدەتوۆ جايلى نە بىلەمىز؟

الىمساقتان ايگىلى كۇيدى ەڭ العاش تىڭداعان جوشىحان ءامىرشى ەكەندىگى، كەيىنگى اقيقات شەجىرە كۇيدى ءامىرشى اتاۋلىدان ەڭ سوڭعى بولىپ تىڭداعان - ءجۇسىپ ەكەندىگى. تىڭداسىن-اق، ءتىپتى قورعاسىنداي اۋىر الاقاندارىن باياۋ سوعىپ، كۇيشىگە قوشەمەت تە كورسەتكەن ءتارىزدى. جوشى تىڭداعاننان كەيىن ونىڭ امىرىمەن كۇمبىرلى دومبىرانىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيىلسا، ءجۇسىپ، ياعني يوسيف ستالين تىڭداعاننان كەيىن كۇيدى ورىنداعان كۇيشى قاپاسقا قامالىپ، دومبىراسىمەن ماڭگىلىك قوشتاسقان.
كوپ جۇمباقتاپ قايتەيىك، كۇيدىڭ اتى – «اقساق قۇلان»، ال كۇيشىنىڭ ەسىمى – قامبار مەدەتوۆ. حح عاسىرداعى ەڭ شەبەر ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى، عاسىردىڭ قۇرداسى، الايدا ەركىندىگى ونىڭ العاشقى 37 جىلىمەن عانا شەكتەلگەن قامبار مەدەتوۆ 1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قازاقتىڭ ۇلتتىق وركەسترىن جەتەكشىلىك ەتىپ الىپ بارعان. سوندا ءوزى «اقساق قۇلاندى» تىڭداۋشىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا ورىنداپ، ءستاليننىڭ نازارىن ەرىكسىز اۋدارتقان. سول، سول-اق ەكەن،  كوپ ۇزاماي رەپرەسسيا باستالىپ، ءتۇپ نەگىزى كىشى ءجۇز حانى ءابىلحايىردان تارايتىن كۇيشى اباقتىعا قامالىپ، اقىرى سودان قايتپادى.

«كۇلاش ءتۋرالىسوز تاراتىپتى-مىس»...

ءستاليندى تامساندىرعان كۇيشى قامبار مەدەتوۆ جايلى نە بىلەمىز؟

الىمساقتان ايگىلى كۇيدى ەڭ العاش تىڭداعان جوشىحان ءامىرشى ەكەندىگى، كەيىنگى اقيقات شەجىرە كۇيدى ءامىرشى اتاۋلىدان ەڭ سوڭعى بولىپ تىڭداعان - ءجۇسىپ ەكەندىگى. تىڭداسىن-اق، ءتىپتى قورعاسىنداي اۋىر الاقاندارىن باياۋ سوعىپ، كۇيشىگە قوشەمەت تە كورسەتكەن ءتارىزدى. جوشى تىڭداعاننان كەيىن ونىڭ امىرىمەن كۇمبىرلى دومبىرانىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيىلسا، ءجۇسىپ، ياعني يوسيف ستالين تىڭداعاننان كەيىن كۇيدى ورىنداعان كۇيشى قاپاسقا قامالىپ، دومبىراسىمەن ماڭگىلىك قوشتاسقان.
كوپ جۇمباقتاپ قايتەيىك، كۇيدىڭ اتى – «اقساق قۇلان»، ال كۇيشىنىڭ ەسىمى – قامبار مەدەتوۆ. حح عاسىرداعى ەڭ شەبەر ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى، عاسىردىڭ قۇرداسى، الايدا ەركىندىگى ونىڭ العاشقى 37 جىلىمەن عانا شەكتەلگەن قامبار مەدەتوۆ 1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قازاقتىڭ ۇلتتىق وركەسترىن جەتەكشىلىك ەتىپ الىپ بارعان. سوندا ءوزى «اقساق قۇلاندى» تىڭداۋشىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا ورىنداپ، ءستاليننىڭ نازارىن ەرىكسىز اۋدارتقان. سول، سول-اق ەكەن،  كوپ ۇزاماي رەپرەسسيا باستالىپ، ءتۇپ نەگىزى كىشى ءجۇز حانى ءابىلحايىردان تارايتىن كۇيشى اباقتىعا قامالىپ، اقىرى سودان قايتپادى.

«كۇلاش ءتۋرالىسوز تاراتىپتى-مىس»...
اقتوبە وبلىسىنا جاساعان ءىسساپارىمىزدا ءبىز اتاقتى كۇيشى، رەپرەسسيا قۇربانى قامبار مەدەتوۆتىڭ كەلىنى ايسۇلۋ اجەيمەن  جولىعىپ، اڭگىمەلەستىك. اتاقتى كۇيشىگە جاپقان جالا جايلى اجەيدىڭ اۋزىنان ەستىگەنىمىزدە نە كۇلەرىمىزدى، نە جىلارىمىزدى بىلمەي دال بولدىق.
- مەدەت – ەرقوجا اتامنىڭ اكەسى، سول ەرقوجا اتامنان تۋعان  قامبار قايىناعام 1937 جىلى ناقاق جالا جابىلىپ، ۇستالىپ كەتتى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن توقساننىڭ تورىنە وزعان اجەي. - سونداعى جاپقان جالالارىنىڭ سيقى – «كۇلاش بايسەيىتوۆانى ۇستاپ اكەتىپتى» دەگەن قاۋەسەت ءسوز تاراتىپتى-مىس. شىندىعىندا ونداي ءسوز ءبىر كەشتە وتىرعاندا داستارقان باسىندا ايتىلىپ، سوڭىندا كەشە عانا ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن قامبار اعامىزدى بىردەن جۇمىستان قۋادى. سوعان قاراماستان، ول كىسى جۇمىسىنان ءبىر كۇن قالماي، تاڭەرتەڭ بارىپ، كەشكە قايتىپ جۇرگەن. باسقا جەرگە  قاشىپ كەتۋدى ءتىپتى ويىنا دا الماعان. وعان ءبىر جاعى اكەسىنىڭ ءسوزى دە سەپ بولدى. «بالام، ەلدەن قاشساڭ، ىستەمەگەن كىناڭدى مويىنداعانمەن تەڭ بولاسىڭ، ورنىندا بار وڭالار» -  دەدى اتامىز. بىراق وكىنىشكە وراي، ءبىر-اق ساتتە ەشنارسەگە  مويىن بۇرعىزباستان ۇستادى دا اكەتتى عوي.  
ۇستاپ كەتكەن بويدا تايگا دەگەن جەرگە جىبەرىپتى. ايىنا ءبىر-اق رەت ۇشاق قاتىنايدى، بولماسا ول دا جوق. ول كىسىنى ۇستاپ كەتكەندە كۇز بولاتىن. سوندا ۇستىندە بار بولعانى كاستوم-شالبار مەن جۇقا ءتوپليى عانا بار. قالىڭ كيىمدەرىن ارتىنان بالەن كۇنى الىپ كەلىڭدەر دەگەن، ايتقان كۇنى بارىپ ەك، جەر سيپاپ قالدىق قوي. ءبىر اي دەگەندە حات كەلدى. «تايگا دەگەن جەردەمىز. جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. جاقسى دا، جايساڭ دا وسىندا ەكەن. توڭىپ ءجۇرمىن. ماعان قالىڭ كيىمدەرىمدى سالىڭدار. وعان رۇقسات. ايىنا ءبىر رەت حات-حابار الىپ تۇرۋعا مۇرسات بەرىلگەن» دەپ كەلەدى حات مازمۇنى. ايتقاندارىن سالىپ تۇردىق. ءبىر كۇنى دومبىرامدى سالىڭدار دەدى. سالدىق ونى دا. ءسويتىپ جۇرگەندە كوپ ۇزاماي ول كىسىنىڭ ناقاقتان كەتكەنى تۋرالى ماسكەۋدەن حابار كەلدى دەپ اۋداننان اتامدى ۇيدەن شاقىرىپ الىپ كەتكەن. «ۇلىڭىز كوپ ۇزاماي ورالادى. مىنە ونىڭ  اقتالعاندىعى تۋرالى قاعاز. مەن ەندى وسىنى تايگاعا جىبەرگەلى وتىرمىن» دەگەن سوندا ىستەيتىن ءبىر كىسى.  اتامىز سول قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن الىپ ۇيگە قۋانىپ ورالدى. سودان ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ەش حابار بولماعان سوڭ اتامىز ءمان-جايدى بىلگەلى بارسا، الگىندەي حاباردى ايتقان كىسىنى سوعىسقا الىپ كەتىپتى. سودان ءبىز اعامىزدىڭ ءوزىن  اقتاعاندىعى جايلى قاعازدى العان نە الماعاندىعىن بىلمەيمىز. بالكىم،  اقتالۋ قاعازى قولىنا ءتيىپ، سوعىسقا الىپ كەتكەن شىعار دەپ جورىدىق ءوزىمىز. اقيقاتىن ءالى كۇنگە بىلمەيمىز.
قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن سونداي سۇڭعىلا، ساڭلاق تۇلعانى تۋعان جەرىنەن ايىرىپ، قيىر شىعىس، قازاقشا ايتقاندا «يتجەككەنگە» ايداپ جىبەرگەننەن كەيىن كۇيشىنىڭ تاعدىرى وتباسى، قالا بەردى ەلى ءۇشىن جۇمباق كۇيدە قالدى. ءوزىنىڭ اقتالعاندىعى جونىندەگى قۇجاتتى الىپ، مايدانعا اتتانىپ، سوندا قازا تاپتى ما، بولماسا قۇجات جەتكەنشە-اق بۇل دۇنيەمەن قوش ايتىسىپ ۇلگەردى مە؟ بەيمالىم. بۇلىڭعىر. 
- اتامىز 1942 جىلى سوعىستا ءجۇرىپ قايتىس بولىپتى، - دەيدى كۇيشىنىڭ نەمەرەسى ايجان بەردىباەۆا. -  بىراق ونى وتباسى ءبىرشاما ۋاقىت وتكەنگە دەيىن بىلمەي كەلگەن. بەرتىن كەلە، زامان ءبىراز تىنىشتالعاندا، ياعني ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن قىزدارى اكەسىن ىزدەپ ءتۇرلى قۇزىرلى ورىندارعا حات جازا باستايدى. ءسويتىپ اقىر اياعىندا 1957 جىلى قامبار مەدەتوۆتىڭ قايتىس بولعاندىعىن بىلەدى. ءبىزدىڭ ۇيدە ءۇش بىردەي قۇجات بار، ۇشەۋىندە ول كىسىنىڭ قايتىس بولۋ سەبەبى ءۇش ءتۇرلى كورسەتىلگەن. ءبىر جەردە وكپەنىڭ قابىنۋىنان قايتىس بولدى دەسە، بىرىندە ينفاركت دەپ كورسەتكەن. سونىڭ ءوزى سول زاماندا ادام قۇنىنىڭ، جەكە تاعدىرلارعا بەي-جاي قاراي سالعان سالعىرتتىقتى كورسەتەدى.

«التى قاز» جانە كۇيشى قۇدىرەتى
1901 جىلدىڭ 1 مامىرىندا اقتوبە وبلىسىنىڭ مارتوك اۋدانىنداعى جايساڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن قامبار مەدەتوۆ قازاق ونەرىندە وزىندىك ورنى بار مايتالمان كۇيشى بولعانىمەن، بۇگىنگى ۇرپاققا ەسىمىنىڭ بەلگىسىز قالۋىنىڭ سەبەبى سول وتىزىنشى جىلداردىڭ ىزعارى. ايتپەسە، زامانىندا حالىق اراسىنا اتاعى كەڭنەن تاراعان كۇيشى جايلى حح عاسىر باسىنداعى بەلگىلى مۋزىكالىق ەتنوگراف الەكساندر زاتاەۆيچ، اتاقتى كومپوزيتور ەۆگەني برۋسيلوۆسكي، اسا كورنەكتى عالىمدارىمىز اعايىندى قۇدايبەرگەن، احمەت جۇبانوۆتار كەزىندە كىتاپتارىندا جازىپ كەتكەن. سول ەڭبەكتەردىڭ ىشىندە كوزى جويىلماي، امان ساقتالىپ قالعانى ەتنوگراف-عالىم زاتاەۆيچتىڭ ەڭبەگى. ءوزىنىڭ 1925 جىلى ماسكەۋدە ورىس تىلىندە جارىق كورگەن  «قازاق حالقىنىڭ 1000 انىندە» عالىم قازاقتىڭ  تەڭدەسى جوق كۇيشىسىنىڭ ونەرىنە ءتانتى بولعاندىعى جونىندە بىلاي دەگەن:  «اكەسى بويىنشا  قامبار مەدەتوۆ، شىندىعىندا قاراتاەۆ، ورالدىق اقيىق ءانشى مۇحيت قاراتاەۆتىڭ ىنىلەرىنىڭ ءبىرى، ورىنبور رەالدىق ۋچيليششەسىنىڭ بىرنەشە كلاسىن بىتىرگەن جاس جىگىت، ال 1923 جىلى مەن ودان شىعارمالار جازىپ العان كەزدە ورىنبورداعى زاڭ كۋرسىنىڭ تىڭداۋشىسى بولاتىن. اسقان ءانشى، كەرەمەت دومبىراشى، قازاقتىڭ حالىق اۋەنى جونىنەن سۇڭعىلا بولىپ شىقتى. ول بەرگەن اسا قۇندى مالىمەتتەردى، ونىڭ ىشىندە تەڭدەسسىز ءۇش كۇيدى اقتوبە توبىمەن قاتار ورىنبور جانە تۇركىستان توبىنا ەنگىزىپ وتىرمىن».
وتىزىنشى جىلدارى لەنينگرادتان كەلىپ، ۇلتتىق وپەرا جازۋدى العاش قولعا العان برۋسيلوۆسكي «قىز جىبەك» وپەراسىندا تولەگەننىڭ اقىرعى دەمى الدىنداعى كورىنىسىنە سايكەس اۋەن، كۇي ىزدەپ دال بولادى. سوندا تەمىربەك جۇرگەنوۆ كومپوزيتوردى قامبارمەن تانىستارىپ، ول «التى قاز» بەن «اقساق قۇلاندى» ورىنداعاندا، برۋسيلوۆسكي مۋزىكالىق ارنايى ءبىلىمى جوق حالىق اراسىنداعى قاراپايىم كۇيشىنىڭ بويىنداعى دارىنىنا تاڭعالىپ:  «مەدەتوۆتىڭ دومبىرا تارتۋى باسقا دومبىراشىلاردىڭ بارىنەن مۇلدەم وزگەشە ءتارىزدى. ول الدەبىر ايرىقشا تاسىلمەن تارتادى. ىشەكتىڭ ناقىشتى ءۇنى بىردەن بىرگە قويۋلانا ءتۇسىپ، ەشبىر سەمبەي، كۇمبىرلەي شالقىپ ەستىلەتىندەي. ونىڭ قولىنداعى دومبىرادان الدەبىر قايتالانباس گۋىل، اسەم كۇمبىر اۋەن ەسىلە قۇيىلعانداي سيقىر باۋرايدى» دەگەن العاشقى اسەرى جادىندا جارتى عاسىر سول كۇيى ساقتالىپ بارىپ ەستەلىككە تۇسكەن. «اقساق قۇلاندى» تارتقاندا قامباردىڭ شەبەرلىگىنە سۇيسىنگەن ستالين ءتىپتى ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەپتى.  كۇمبىرلەگەن كۇيدىڭ جالعىز دومبىرادان شىعۋى مۇمكىن ەمەس، ساحنا سىرتىندا بىرنەشە اسپاپ قوسىلا وينالىپ جاتىر دەگەن كۇدىكتى ويمەن  باقىلاۋشى جىبەرەدى. قايتىپ كەلگەن ادامى ونداي ەشتەڭەنىڭ جوقتىعىن، كۇمبىرلەگەن تەك قوڭىر دومبىرانىڭ داۋسى عانا ەكەندىگىن ايتقاندا، ءامىرشى باسىن شايقاپتى دەسەدى جۇرت.
كۇي – زامانا تولعاۋى، سول زاماندى باستان كەشىرگەن حالىقتىڭ ىشكى تولعانىسى. ءبىزدىڭ زامانعا جەتپەي قالعانى قانشا دەسەڭىزشە... سيرەك ورىندالاتىن «التى قاز»، «اقساق قۇلاندى» قامبار مەدەتوۆ ا.زاتاەۆيچكە ويناپ جەتكىزبەسە، كۇيلەر تاعدىرىنىڭ قالاي بولاتىنى بەلگىسىز ەدى. دەگەنمەن، ءبىر وكىنىشتىسى قامبار مەدەتوۆتىڭ ءوزىنىڭ ورىنداۋىنداعى كۇيلەرى ساقتالماپتى. ول جونىندە نەمەرەسى ايجان بىلاي دەيدى:
- بالا كۇنىمدە ەسىمدە اتامىزدىڭ ءوز قولىمەن ورىنداعان كۇيلەرى جازىلعان گرامپلاستينكا وينالىپ تۇراتىن ۇيدە. «قارا جورعا» مەن «اقساق قۇلان» كۇيلەرى ەكەن عوي سولار. ابايسىزدا ول پلاستينكا سىنىپ قالدى دا، ءبىز سونداي قۇندى دۇنيەدەن ايرىلىپ قالدىق. كەيىننەن قانشا جەرلەردەن، جەكە كوللەكتسيونەرلەردەن دە ىزدەپ تابا الماعان سوڭ، قاتتى وكىندىك.

ۇلت اسپاپتار وركەسترىنىڭ ۇيتقىسى
ەگەر ءبىز قامبار مەدەتوۆ تەك قانا كۇيشى بولعان دەسەك، وندا مىقتاپ قاتەلەسكەنىمىز. سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى وسىناۋ دارىن يەسى كەزىندە زاڭ سالاسىندا قىزمەت ەتىپ، حالىقتىڭ قۇقىن قورعاعان. ءتىپتى ول كىسى 20-جىلدارى اقتوبە وبلىسىنىڭ مارتوك اۋدانى، جايساڭ دەگەن جەردە اشىلعان بالالار ءۇيىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى دا بولىپتى. وسىلاي وبلىستىڭ ءتۇرلى اۋداندارىندا پروكۋرور، سوت قىزمەتتەرىن دە اتقارىپ جۇرگەن جەرىنەن 1934 جىلى اكادەميك احمەت جۇبانوۆ بۇكىلقازاقستاندىق ونەرپازدار سلەتىن ۇيىمداستىرادى. سوعان رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كۇيشىلەر مەن ءانشى، جىرشىلاردىڭ قاتارىندا ايگىلى دومبىراشىلار ماحامبەت بوكەيحانوۆ، ناۋشا بوكەيحانوۆ، لۇقپان مۇحيتوۆ جانە وسى قامبار مەدەتوۆ سياقتى ونەر ساڭلاقتارى باس قوسادى. سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن شەبەر كۇيشىلەردەن سول جىلى تۇڭعىش رەت ۇلت اسپاپتار وركەسترى قۇرىلادى. قامبار مەدەتوۆ وركەستردە دومبىرا تارتا ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ وقىعاندىعىنىڭ، بۇرىن ءتۇرلى قىزمەتتەردى اتقارعاندىعىنىڭ ارقاسىندا 1935-36 ج فيلارمونيانىڭ اكىمشىسى، كەيىن ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارادى. سونداي ساۋاتتى، زاڭ مەن قۇقىقتان حابارى بولعان ءارى ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىن كەڭىنەن ناسيحاتتاعىن تۇلعانى كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە جاي قالدىرسىن با؟ «حالىق اراسىندا كەڭەستىك جۇيەگە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى» دەگەن ايىپپەن، ايداعان دا جىبەرگەن.
1937 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا الماتى وبلىستىق نكۆد ۇشتىگىنىڭ ۇكىمىمەن رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-10,11 باپتارى بويىنشا  ايىپتالىپ، ون جىلعا سوتتالعان مەدەتوۆتىڭ جازىعى نە؟ نەمەرە اعاسى باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا كەڭەس ساياساتىنا، پارتياعا قارسى شىعۋىنا وراي ءوش الۋ ما؟ وزىمەن اتالاس تاعى ءبىر داۋلەسكەر دومبىراشىنىڭ اڭداماي ءوز اۋلەتىنەن شىققان كۇيشىنى ۇكىلەپ، ۇلىلىعى ودان كەم ەمەس حالىق كۇيشىسىن قاعىتا سويلەگەن اۋىزەكى پىكىرىن بىرەۋلەر تەرىس ناسيحاتقا جورىدى ما؟ الدە «حالىق جاۋى» اتانعان حالكوم تەمىربەك جۇرگەنوۆپەن سىيلاستىعى سور بولدى ما؟ جاۋ اشكەرەلەۋدىڭ جوسپارىن ورىنداۋ ءۇشىن ورگانداعىلار ويلاپ تابار جالا كوپ تە، جازا بىرەۋ زامان عوي.
سول كەتكەننەن قيىر شىعىستا لاگەردە ءجۇرىپ قازا تاپقانى نە وتان قورعاۋشىلار قاتارىندا مايداندا ءجۇرىپ قازا تاپقانى بەلگىسىز قايران ەردىڭ ارتىندا اڭىراپ قالعان اناسى ماليكە اقىرعى دەمىنە دەيىن بالاسىن كۇتۋمەن وتكەن. جارى گۇليحران ەكى قىزىن قاتاردان قالدىرماي، جەتەلەپ ءجۇرىپ جەتكىزدى. ۇلكەن قىزى رايا اكەسى ۇستالعاندا، 6 جاستا، كىشىسى ءبيبىزادا 3 جاستا ەدى. بىزگە سۇحبات بەرگەن اتا مۇراسىنىڭ جاناشىرى، بەلگىلى عالىم، اكادەميك راحمانقۇل بەردىبايدىڭ قىزى ايجان - كۇيشىنىڭ كىشى قىزى ءبيبىزادادان تۋعان.
2001 جىلى قامبار مەدەتوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ۇلى تۇلعانى ۇرپاق ەسىندە قالدىرۋ تۋراسىندا تۋعان جەرى اقتوبە وبلىسىنىڭ مارتوك اۋدانىندا ول كىسىنىڭ اتىنا كوشە جانە ونەر مەكتەبىنىڭ اتى بەرىلىپتى. 
وبلىستىق جانە اۋداندىق مۇراجايلاردا كۇيشىنىڭ كەزىندە تۇتىنعان زاتتارى، قۇجاتتارى مەن سۋرەتتەرى ساقتالعان. ودان بۇرىن، ەڭ باستىسى «اقساق قۇلانداي» جەلىستى، شابىستى، ارپالىستى تراگەديالىق تۋىندى سان عاسىر سارىنىن جويماي كەلىپ، ونەر شەجىرەسىندە وسى كۇيشىگە تەلىنىپ قالدى. سايكەستىك پە، قاتىگەز زاماننىڭ ءوز تاعدىرى دا كەيدە الاس ۇرعان اقساق قۇلانعا ۇقسايتىنداي.

ءماريام ءابساتتار.