سۋ – تىرشىلىكتىڭ وزەگى، ۇلتتىڭ بولاشاعى مەن مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن ايقىندايتىن ستراتەگيالىق رەسۋرس. قازاق حالقى ەجەلدەن سۋدىڭ قادىرىن بىلگەن، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەپ ۇرپاعىنا وسيەت قالدىرعان. الايدا ءححى عاسىردا ءدال وسى قاسيەتتى بايلىق ادامزات ءۇشىن ەڭ وزەكتى پروبلەمالاردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. كليماتتىڭ وزگەرۋى، حالىق سانىنىڭ ءوسۋى، ءوندىرىس پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قارقىندى دامۋى سۋعا دەگەن سۇرانىستى ارتتىرىپ، ونىڭ تاپشىلىعىن ايقىن سەزدىرە باستادى. قازاقستان دا بۇل جاھاندىق سىن-قاتەردەن تىس قالىپ وتىرعان جوق.

بۇگىندە ەلىمىزدىڭ سۋ قورى شەكتەۋلى ءارى تەڭدەي بولىنبەگەن. قازاقستان اۋماعىنداعى وزەندەردىڭ كوپ بولىگى ترانسشەكارالىق سيپاتقا يە، ياعني كورشى مەملەكەتتەردەن باستاۋ الادى. ىلە، ەرتىس، سىرداريا، جايىق سياقتى ءىرى وزەندەردىڭ تاعدىرى كورشى ەلدەردىڭ سۋ ساياساتىنا تىكەلەي بايلانىستى. بۇل جاعداي ۇلتتىق سۋ قاۋىپسىزدىگىن كۇردەلى گەوساياسي جاعداي دەڭگەيىنە كوتەرىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى، جاۋىن-شاشىننىڭ كەمۋى، قۋاڭشىلىقتىڭ جيىلەۋى سۋ تاپشىلىعىن ودان ءارى ۋشىقتىردى.

سۋ پروبلەماسىنىڭ ءتۇپ-تامىرىنا ۇڭىلسەك، جاعداي، تەك تابيعي فاكتورلاردا عانا ەمەس، ادامنىڭ ءوزى قالىپتاستىرعان جۇيەسىزدىك پەن جاۋاپسىزدىقتا دا جاتىر. اۋىل شارۋاشىلىعىندا سۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋ، ەسكى سۋارۋ جۇيەلەرى، اشىق كانالدارداعى ۇلكەن شىعىن، وندىرىستىك جانە تۇرمىستىق اعىن سۋلاردىڭ جەتكىلىكتى تازارتىلماۋى – مۇنىڭ ءبارى سۋدىڭ ىسىراپ بولۋىنا جانە لاستانۋىنا اكەلىپ سوعادى. كەي وڭىرلەردە اۋىز سۋ تاپشىلىعى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق شەشىلمەي كەلەدى. بۇل – حالىقتىڭ ءومىر ساپاسىنا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىققا دا اسەر ەتەتىن پروبلەما.

ەندەشە، ەلىمىزدە سۋ پروبلەماسىن قالاي شەشۋگە بولادى؟ ەڭ الدىمەن، سۋعا دەگەن تۇسىنىكتى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەت. سۋ – تاۋسىلمايتىن رەسۋرس ەمەس، ونى ۇنەمدەپ، اقىلمەن پايدالانۋ – ءار ازاماتتىڭ، ءار مەكەمەنىڭ ورتاق مىندەتى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋدىڭ تۇتاس، عىلىمي نەگىزدەلگەن جۇيەسى قالىپتاسۋى ءتيىس. بۇل جۇيە سۋ قورىنىڭ ناقتى ەسەبىن جۇرگىزىپ، ءار سالا بويىنشا تۇتىنۋدى جوسپارلاۋعا مۇمكىندىك بەرۋى كەرەك.

اۋىل شارۋاشىلىعى – ەلىمىزدەگى سۋدى ەڭ كوپ تۇتىناتىن سالا. سوندىقتان نەگىزگى نازاردى ءدال وسى باعىتقا اۋدارۋ قاجەت. تامشىلاتىپ سۋارۋ، جاڭبىرلاتىپ سۋارۋ سياقتى زاماناۋي تەحنولوگيالاردى كەڭىنەن ەنگىزۋ – سۋدى بىرنەشە ەسە ۇنەمدەۋدىڭ ءتيىمدى جولى. يزرايل، نيدەرلاند سىندى ەلدەردىڭ تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، يننوۆاتسيالىق ادىستەر ارقىلى شاعىن سۋمەن مول ءونىم الۋعا بولادى. قازاقستاندا دا بۇل تەحنولوگيالار بىرتىندەپ ەنگىزىلىپ جاتىر، الايدا ونى جاپپاي قولدانۋ ءۇشىن فەرمەرلەرگە قارجىلاي قولداۋ، ءبىلىم ۇسىنۋ جانە ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرى قاجەت.

سۋ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ دا – كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى جاعداي. كوپتەگەن سۋ قويمالارى، كانالدار مەن قۇبىرلار كەڭەستىك كەزەڭدە سالىنعان، بۇگىندە توزىعى جەتكەن. ناتيجەسىندە سۋ تاسىمالداۋ بارىسىندا ونىڭ قوماقتى بولىگى جەرگە ءسىڭىپ نەمەسە بۋلانىپ كەتەدى. بۇل – كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق اسا ۇلكەن شىعىن. سوندىقتان سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارىن جاڭارتۋ، تسيفرلاندىرۋ ارقىلى سۋدىڭ قوزعالىسىن باقىلاۋ، شىعىندى كەمەيتۋ – ۋاقىت تالابى.

ترانسشەكارالىق سۋ جاعدايىن شەشۋ ءۇشىن كورشى ەلدەرمەن سىندارلى ءارى تەڭ قۇقىقتى ديالوگ قاجەت. سۋ – تەك ەكونوميكالىق ەمەس، ەكولوگيالىق جانە گۋمانيتارلىق سۇراق ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. ورتاق وزەندەردى ءادىل پايدالانۋ، سۋ ءبولۋ جاعدايىندا حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىن ساقتاۋ – تۇراقتى دامۋدىڭ كەپىلى. بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق الەۋەتى مەن عىلىمي ساراپتاماسى شەشۋشى ءرول اتقارۋى ءتيىس.

ەكولوگيا پروبلەماسى دا ۇمىت قالدىرۋعا بولمايدى. لاستانعان سۋ – پايدادان گورى زيان اكەلەدى. ءوندىرىس ورىندارىنىڭ اعىن سۋلاردى تازارتۋ تالاپتارىن قاتاڭ ساقتاۋى، قالدىقسىز نەمەسە كەم قالدىقتى تەحنولوگيالارعا كوشۋى – ەكوجۇيەنى قورعاۋدىڭ ماڭىزدى قادامى. وزەن-كولدەردىڭ تابيعي اعىسىن ساقتاۋ، جاعالاۋلاردى رەتسىز يگەرۋگە جول بەرمەۋ دە سۋ ساپاسىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتەدى.

سۋ تاپشىلىعىن شەشۋدە عىلىم مەن يننوۆاتسيانىڭ ورنى ەرەكشە. تۇزدى سۋدى تۇششىلاندىرۋ، جەر استى سۋ قورىن زەرتتەۋ، جاۋىن سۋىن جيناۋ تەحنولوگيالارى – بولاشاقتىڭ مۇمكىندىكتەرى. اسىرەسە سۋ رەسۋرسى تاپشى ايماقتار ءۇشىن بۇل شەشىمدەر اسا وزەكتى. عالىمدار مەن ينجەنەرلەردىڭ جاڭاشىل جوبالارىن قولداۋ، ولاردى تاجىريبەگە ەنگىزۋ – مەملەكەت ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدى ينۆەستيتسيا.

الايدا ەڭ ماڭىزدىسى – سۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ. بالاباقشا، مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا سۋ ۇنەمدەۋ، ەكولوگيالىق جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى جۇيەلى ءبىلىم ۇسىنۋ قاجەت. ءار ادام كراننان اققان سۋدىڭ ارتىندا قانشاما ەڭبەك پەن تابيعي رەسۋرس تۇرعانىن سەزىنۋى ءتيىس. تۇرمىستا سۋدى ۇنەمدەۋ – ۇساق-تۇيەك ەمەس، ۇلكەن ءىستىڭ باستاۋى.

سۋ پروبلەماسىن شەشۋ – ءبىر كۇننىڭ نەمەسە ءبىر سالانىڭ شارۋاسى ەمەس. بۇل – مەملەكەت، قوعام جانە ءاربىر ازامات بىرىگىپ اتقاراتىن ۇزاق ءارى كۇردەلى جول. سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى باسقارۋ ارقىلى تەك بۇگىنگى قاجەتتىلىكتى عانا دەمەيىك، كەلەر ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن دا قامتاماسىز ەتەمىز. سۋ – بولاشاقتىڭ اماناتى. سول اماناتقا ادال بولۋ – تاريحي جاۋاپكەرشىلىگىمىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz