ەرمۇرات اعا، قالاي "باس وقىرمان" "لاۋازىمىن" يەلەنگەنىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى قىسقاشا. جالپى "باس وقىرمان" دەگەندى قالاي تۇسىندىرەسىز؟
ءسىز باسقارعان گازەتتەرگە جاس جۋرناليستەردىڭ كوپ ءۇيىر بولماۋىنىڭ سەبەبى نەدە?

ەرقانات.

مەنى 2003-ءشى جىلى سالىق ءتارتىبىن بۇزدىڭ دەگەن جالعان ايىپپەن ەكىنشى رەت سوتتادى. ءبىر قىزىعى مەن ول كەزدە «سولدات» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەدىم، سەرىكتەستىكتىڭ ەسەپ-شارۋاشىلىق قىزمەتىنە، ديرەكتورلىق مىندەتكە ەشقانداي قاتىسىم بولماعان. تەرگەۋ بارىسىندا مەنىڭ قولىم قويىلعان ەشقانداي قارجىلىق، بانكىلىك نەمەسە سالىق قۇجاتىن تاپپادى. سويتە تۇرا مەنى سەرىكتەستىكتىڭ ديرەكتورى دەپ تاۋىپ، سالىق ءتارتىبىن بۇزدى دەگەن ناقاق قياناتپەن ءبىر جىلعا شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىمنان ايىردى، ۇمىتپاسام 9 ميلليون تەڭگەنىڭ توڭىرەگىندە ايىپ سالدى.

ەرمۇرات اعا، قالاي "باس وقىرمان" "لاۋازىمىن" يەلەنگەنىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى قىسقاشا. جالپى "باس وقىرمان" دەگەندى قالاي تۇسىندىرەسىز؟
ءسىز باسقارعان گازەتتەرگە جاس جۋرناليستەردىڭ كوپ ءۇيىر بولماۋىنىڭ سەبەبى نەدە?

ەرقانات.

مەنى 2003-ءشى جىلى سالىق ءتارتىبىن بۇزدىڭ دەگەن جالعان ايىپپەن ەكىنشى رەت سوتتادى. ءبىر قىزىعى مەن ول كەزدە «سولدات» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەدىم، سەرىكتەستىكتىڭ ەسەپ-شارۋاشىلىق قىزمەتىنە، ديرەكتورلىق مىندەتكە ەشقانداي قاتىسىم بولماعان. تەرگەۋ بارىسىندا مەنىڭ قولىم قويىلعان ەشقانداي قارجىلىق، بانكىلىك نەمەسە سالىق قۇجاتىن تاپپادى. سويتە تۇرا مەنى سەرىكتەستىكتىڭ ديرەكتورى دەپ تاۋىپ، سالىق ءتارتىبىن بۇزدى دەگەن ناقاق قياناتپەن ءبىر جىلعا شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىمنان ايىردى، ۇمىتپاسام 9 ميلليون تەڭگەنىڭ توڭىرەگىندە ايىپ سالدى.

ەكىنشى ءبىر قىزىق ءجايت مەن رەداكتسيانىڭ ەسەپ-سالىق ءتارتىبىن «بۇزعان» ديرەكتور رەتىندە سوتتالدىم، سولاي بولسا دا بەس جىل مەرزىمگە ءباسپاسوز ىسىمەن اينالىسۋىما تيىم سالدى. جۋرناليستىك كاسىپتىڭ ديرەكتورلىققا قانداي قاتىسى بار ەكەنىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇسىنبەيمىن. «ءباسپاسوز ءىسى» دەگەن نە دەپ، سوتتىڭ تۇسىنىك بەرۋىن سۇراعانىمدا، مەنى سوتتاعان «دانىشپان» سۋديا باسپا ىسىنە كوررەكتورلىقتان باستاپ، باس رەداكتورلىق قىزمەت جاتادى دەپ جاۋاپ بەردى.  سودان امالسىزدان «باس وقىرمان» دەگەن اتاق الۋىما تۋرا كەلدى. ايتپاقشى، بۇل اتاۋدى ماعان قر جۋراناليستەر وداعىنىڭ توراعاسى، ءوزىمنىڭ سىيلاس اعايىم سەيىتقازى ماتاەۆ تاۋىپ بەگەن ەدى.

ال «مەن باسقاراتىن گازەتتەرگە جاس جۋرناليستەردىڭ ءۇيىر بولماۋى» مەنىڭ كىنام ەمەس. جاسقانشاق، بۇقپانتاي،  ءوزىنىڭ كولەڭكەسىنەن قورىققان، ەسىل دەرتى «ەگەمەن» مەن «حابار» بولعان، ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قۇراي المايتىن، كارەرا قۋعان جاس جۋرناليست مەنىڭ دۇلەي گازەتىمنەن نە ىزدەيدى؟ ايتپەسە، جاس جۋرناليستەردى گازەتكە تارتۋ ءۇشىن كازگۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ىرىكتەۋ (كاستينگ) وتكىزگەن كەزىم بولدى. ءىلىپ الۋعا جاراعان ۇشەۋىن ءبىرىنشى تاپسىرما بەرگەن كۇننەن كەيىن كورگەن جوقپىن: «اش قۇلاقتان تىش قۇلاق» دەگەن بولۋلارى كەرەك

وسى مارات قابانبايمەن ارالارىڭىزدا نە بولدى؟ ونى قاجىگەلديننىڭ ادامدارى "لاقتىرىپ" كەتتى دەگەن راس پا?

مارات اعا قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قابانبايى ەدى جارىقتىق. ونىڭ مەملەكەتتىك «انا ءتىلى» گازەتىندە ءجۇرىپ جازعان «پاحاندار رەسپۋبليكاسى»  ماقالاسىنىڭ باتىل ماقامىن  قايتالاعان جۋرناليست جوق. قازىرگى بيلىك بوزوكپە ەتىپ جىبەرگەن جۋرناليستەردى كورگەندە، ماراتتىڭ بيىگىنە شىعا الاتىن جۋرناليست جۋىق ارادا تۋماي ما دەپ قورقامىن. ماكەڭنىڭ ساناسى تازا، ويى ازات ازامات ەدى.

مارات مارقۇمدى «سولدات» گازەتىنىڭ رەداكتورلىعىنا مەن شاقىرعان ەدىم. انىعىندا «قابانبايمەن سويلەسىپ كورشى» دەگەن كورەگەن كەڭەستى اكەجان قاجىگەلدين ايتقان ەدى. مارات اعا مەنىڭ قولقا سالۋىما قارسى بولمادى، ءبىر جىلدان استام ۋاقىت «سولدات» -تىڭ رەداكتورى بولدى. ەلدەگى گازەت تاراتۋ سالاسى مەملەكەتتىك مونوپوليالىق كاسىپورىنداردىڭ عانا قولىندا تۇرعان كەزدە، ءبىزدىڭ گازەتتى تاراتۋعا تولىق تيىم سالىنعان قىستالاڭ ۋاقىتتىڭ وزىندە «سولدات»-تىڭ تارالىمىن 50 مىڭ داناعا جەتكىزدى.

كەيىننەن مارات اعا بۇل ومىردەن بۇيىرعان ۋاقىتى تۇگەسىلىپ بارا جاتقانىن سەزدى مە: «مەن «كەنتاۆر» رومانىن جازۋعا وتىرۋىم كەرەك، مەن شىعارماشىلىققا كەتەيىن» دەپ، ماعان الدەنەشە رەت ءوتىنىش ءبىلدىردى. مەن اقىرى كەلىستىم. اكەجان اعا قاجىگەلدين ماراتتىڭ ايلىعىن ساقتاڭدار دەپ تاپسىردى. بىراق قۋعىن-سۇرگىندە ءجۇرىپ، ءبىز ول تاپسىرمانى تولىق ورىنداي المادىق: كوپ ۋاقىت وتپەي گازەتتىڭ جۇمىسى توقتاپ قالدى. جازۋشىنىڭ قيالىنداعى قازاقتىڭ «كەنتاۆرى» تۋماي كەتتى - ارادا التى اي وتەر-وتپەستە ماكەڭ دە كەتىپ قالدى.

ال مارات اعانى  «قاجىگەلديننىڭ جىگىتتەرى لاقتىرىپ كەتتى» دەگەن ءسوز ءىشى كۇيگەن قازاقتىڭ بىلشىلى. ونى ايتىپ جۇرگەن تۇبىتتەردىڭ كىم ەكەنىن ءىشىم سەزەدى..

ەراعا!
بۇگىنگى قازاق جۋرناليستيكاسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
بۇگىنگى تاڭدا جۋرفاكتاردىڭ مۇلدەم قجەتى جوق دەگەن اڭگىمە كوپ. سوعان قالاي قارايسىز؟
ءوزىڭءىزدەن كەىنگى بۋىننان كىمدەردى مىقتى جۋرناليست دەپ اتاي الاسىز؟
نازىم، ستۋدەنت

تولمايدى! وعان جۋرناليست اعايىنداردىڭ كىناسى دا، كۇناسى دا جوق. سەبەبى ەلدەگى بيلىك جۋرناليستيكانى مۇگەدەك ەتتى. بۇگىنگى جۋرناليستەر ساياسات تۇگىلى تاريحي تاقىرىپتىڭ ءوزىن تارتىنشاقتاپ جازاتىن كۇيگە ءتۇستى. سەبەبى ول تاقىرىپتىڭ كەيىپكەرى بۇگىنگى دوكەيدەن ارتىق جازىلماۋى ءتيىس: قازاقتا ودان ارتىپ تۋعان قازاقتىڭ ولگەنى دە، ءتىرى پەندەسى دە جوق. وسى «ۋستانوۆكادان» تايىپ كەتسەڭ، جۋرناليستيكانىڭ باعىت-باعدارىن باعىپ وتىرعان پروكۋرورلار، ساۋىتبەكتەر مەن روميندەر جەلكەڭدى قيىپ جىبەرەدى.

ال «جۋرفاكتىڭ قاجەتى جوق» دەگەن سوزگە كەلىسپەيمىن. جاستارعا تىم بولماعاندا جانر دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇيرەتەتىن ءبىر وقۋ ورىنى قاجەت.

نازىمجان، سەن جۋرفاكتا وقيتىن بولساڭ، تەلەجاشىكتەن كولبەڭدەپ شىعۋدى ارمان ەتپە دەپ تىلەك ايتار ەدىم. قازىر جۋرفاكتاعى ستۋدەنتتەردىڭ توقسان پايىزى تەلەديداردى تەسىپ شىقساق دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. سويتە تۇرا ەسى دۇرىس ەكى ابزاتس   حابار جازا المايدى. ءسوز ساپتاۋى بار جۋرناليست بولام دەسەڭ ەكى-ءۇش جىل گازەتتىڭ تاجىريبەسىنەن ءوتىپ العانىڭ دۇرىس بولادى. سودان سوڭ تەلەديدارعا ۇيالماي باراسىڭ. سودان سوڭ «حاباردىڭ» ساۋاتسىز ءجۋرناليسى سياقتى «ەرتەڭگى كۇنگە ارنالعان اۋا رايىن تىڭداڭىزدار» دەپ ايتپايتىن بولاسىڭ. سوندا عانا «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ كەۋدەسىنە نان پىسكەن ءتىلشىسى سەكىلدى «ءبىر توپ پارلاممەنت دەپۋتاتتارى» دەپ ايتۋعا ارلاناسىڭ (دۇرىسى -«پارلامەنتتىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتتارى» شىعار).

نازىم، مەن «مىقتى جۋرناليستەردى» جىپكە ءتىزىپ بەرە المايمىن. بىراق ەرەنعايىپ قۋاتايۇلىنىڭ پراكتيكالىق جۋرناليستيكادان كەتىپ قالعانىنا، ساكەن سىبانبايدىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك تاقىرىپتى تاستاپ كەتكەنىنە وكىنەمىن.

ەرەكە! تاسجارعان جابىلدى. جاقىن ارادا ونىڭ ءىزباسارى شىعادى، انە-مىنە دەگەن سوزدەردىڭ تاراعانىنا ءتورت ايداي بولدى. جاعداي نە بولىپ جاتىر وسى؟ جاڭا باسىلىم قاشان شىعادى؟ الدە بىزدەر بىلمەيتىن قيىنشىلىقتار بار ما؟
مايدان

سول «الدەڭىز» دۇرىس، مايدان. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكىزىپ قويعان زاپاستاعى گازەتتەرىمىز جارىق كورمەي جاتىپ قۋدالاۋعا تۇسۋدە. «باپي قانداي گازەتتەر شىعارۋى مۇمكىن؟» دەگەن ويمەن ءمامي مىرزانىڭ مىرقىمبايلارى ءبىزدىڭ گازەتتەردى تۋماي جاتىپ جازىقتى ەتىپ قويعان سياقتى.  سونىمەن بىرگە «الدەنىڭ» ورىنىن «كريزيس» دەگەن اتاۋمەن الماستىرۋعا دا بولادى.

ءسىزدىڭ ءومىربايانىڭىزدان "سۇڭگۋىر قايىق ستارشيناسى بولىپ اسكەري بورىشىن وتەگەن" دەگەن سوزدەردى شالىپ قالدىم. سۇڭگۋىر قايىقتان كەيىن ەشقانداي وپپوزيتسيادا ءجۇرۋ قورقىنىشتى ەمەس شىعار. جالپى سول تەڭىزدەگى قىزمەتتەن قانداي اسەر الدىڭىز؟ ايلاپ سۋ استىندا ءجۇرۋ قورقىنىشتى ما؟ سول قىزمەت ادامنىڭ پسيحولوگياسىنا قالاي اسەر ەتەدى دەپ ويلايسىز؟

ورىستاردا «ارميا - جاقسى مەكتەپ، بىراق ونى سىرتتاي وقىعان دۇرىس» دەگەن ءسوز بار. مەن وسى سوزگە كەلىسپەيمىن. مەنىڭ تەڭىز فلوتىندا وتكەن ءۇش جىلىم، ءۇش جىلدا جيعان ومىرلىك تاجىريبەم، كورگەن جەرلەرىم مەن جۇزگەن تەڭىزدەرىمدى قايتالاپ وتۋگە ەندىگى قالعان ءومىرىم جەتپەيتىن شىعار.

.

ەرەكە!
اكەجان قاجىگەلدين، راحات اليەۆ، مۇقتار ءابىلازوۆ سياقتى "ەميگرانتتارعا" كوزقاراسىڭىز قالاي؟ ارقايسىسى تۋرالى تاراتىپ ايتىپ بەرىڭىزشى.
نوماد

بۇل ۇشەۋىنىڭ ورتاسىنداعىسىن ونشا ايتقىم كەلمەيدى. ەكى بانكير جىگىتتىڭ ولىگىن قايدا كومگەنىن ايتىپ بەرسە، ءسوز باسقا: «قورقاۋ قاسقىر» دەگەن ءسوزىمدى قايتارىپ الامىن.

ال اكەجان - گولوۆا! بۇگىنگى ۇكىمەتتە ونىڭ العىرلىعىنا جەتەتىن بىرەۋى جوق. اكەجاننىڭ وي-قيسىنى مەن  لوگيكالىق تانىمىنىڭ زەرەكتىگى سونداي - ول  سايتاننىڭ ءوزىن ساندالتىپ جىبەرەدى. وعان مەن قاجىگەلديننىڭ قاسىندا جۇرگەندە كوزىم جەتكەن. قازاقستاننىڭ بولاشاعىن كوممۋنيستىك-نۇروتاندىق دوعال دوگمادان ادا ازاماتتار - قاجىگەلدين سياقتى الەمدىك ساياسي-ەكونوميكالىق وركەنيەتتىڭ دامۋ ديالەكتيكاسىن ەزىپ ىشكەن جىگىتتەر عانا جاساي الادى.

مۇحتار دا جەتىسكەنىنەن «ەميگرانت» بولعان جوق. وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ ساپتاما كيگەن ساياسي بيلىگىمىز ونىڭ كاسىپكەرلىك دارىنىن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە پايدالانا المادى. ارينە، اقمولاداعى بىرەۋلەر كورىن قازىپ جاتسا، ول مەملەكەتتى قايتسىن، البەتتە شىبىن جانى ءۇشىن شىر-پىر بولادى. جالپى مەن مۇحتاردىڭ بيشىكەشتى «ۆوكرۋگ پالتسا وبۆوديت» ەتىپ كەتكەنىنە ريزا بولامىن. مولوتوك، مۋحا!

ءسىزدىڭ ەڭ باقىتتى، كەمەلدەنگەن شاعىڭىز قاي كەز؟

ارينە الاڭسىز بالالىق شاعىم. اجەم مەن انام بار كەزدى ساعىنامىن...

"تاسجارعاننىڭ" قالىڭ وقىرمانعا ارنالعان بەلسەندى بەتتەرىنىڭ ءبارى ورىس تىلىندە بولدى. نەگە ورىس تىلىندە بولدى؟ وسىنى ءتۇسىندىرىڭىزشى. الدە، ءسزدىڭ ويىڭىزشا قازاقتاردىڭ ساياسي تاقىرىپتار بويىنشا جازعان ماقالالاردى وقۋعا ساۋاتى جەتپەيدى دەپ ويلادىڭىز با؟

ەرسۇلتان

ەرسۇلتان مىرزا، سوعان ءوزىم دە ناليمىن. بىراق قۇدىرەتى كۇشتى «نارىق» - «رىنوك» دەگەن  ۇسقىنسىز ۇعىم بار. بازاردا باعاسى بار دۇنيە عانا ساۋداعا تاتيدى. ال تازا قازاق تىلىندەگى گازەتتىڭ تارالىمى شەكتەۋلى ەكەنىنە الدەقاشان كوزىم جەتكەن. وعان قازاقتىڭ قايران ءتىلى ەمەس، كەزىندەگى ورىستىڭ وسپادىر ساياساتى كىنالى بولسا كەرەك. ايتپەسە كەزىندە مەن شىعارعان گازەتتەردىڭ تازا قازاق تىلىندەگىسى بولدى. تارالىمى 25 مىڭنان اسپادى. ورىس ءتىلىن قوسىپ ەدىك 50 مىڭعا جەتتىك. ورىسىن كوبەيتىپ ەدىك الپىس مىڭنان استىق.

ەرسۇلتان، قوعامداعى قازىرگى قياناتتى قاقىراتىپ جازاتىن سەكسەن جىلدىق تاريحى بار «جاس الاش» گازەتىنىڭ تارالىمى 40 مىڭنان نەگە اسپايدى دەپ ويلانىپ كوردىڭ بە؟ مەن دە ويلاندىم. ويلانىپ ءجۇرمىن. بىراق باسىم جەتپەيدى. نەگە ءبىزدىڭ بيلىك ءوزىنىڭ تىلىنە تىكسىنە قارايدى؟ قازاق ءتىلىنىڭ بورازداسىنا سۋدى كوبىرەك سالۋ ءۇشىن ورىس بورازداسىن بۋىندىرىڭقىراپ قويۋ كەرەك ەمەس پە؟!

ءوزىڭىز بىلەسىز ەلىمىزدە وپپوزيتسيالىق باعىتتا جارىق كورەتىن باسىلىم از. بارىنىڭ ءوزىن تۇرتپەكتەپ جابۋعا اكەلىپ سوقتىرادى. ءبىرىن جاپقاندا، ەكىنشىسىن اشىپ جاندارمەن بولاسىز. بىراق وسىدان سىزگە پايدادان گورى زيانى كوپ سياقتى. ايتىڭىزشى، شارشاعان جوقسىز با؟ بىزدەگى جالتاقتىقتان، جايباسارلىقتان...

جايباسارلىقتى قايدام، جالتاقتىق تۇبىمىزگە جەتە مە دەپ قورقام. وعان جارامساقتىقتى قوسىڭىز - كاپۋت!

مەن جاقسى كورەتىن ءبىر اقىن اعام بار. ويى ۇشقىر. قازاقتىڭ ءبىر شەتىنە شىعار شاماسى كوپ. بىراق سوڭعى جىلدارى مەن ونىڭ قۇس-قۇمىرسقا تۋرالى جازعاندارىن عانا كورىپ ءجۇرمىن. شاماسى بۇل دا جالتاقتىقتىڭ دارىندى ءتۇرى بولسا كەرەك...

.

ەلىمىزدە وپپوزيتسيالىق باسىلىمدارعا جاساپ جاتقان "شابۋىلدىڭ" ناقتى سەبەبىن ايتا الاسىز با؟
دينارا

دينارا، ەسىمدە جوق، ءبىر وقىمىستى ايتقان ەكەن: «ساياسات تۋرالى جازۋعا تيىم سالىنعان ەلدە ساياسات ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى» دەپ. سول ويىنا كەلگەن ەسۋاستىعىنىڭ ءبىرى - اقيقاتتى ايتقىزباۋ. بارى-جوعى وسى-اق!

ەرمۇرات اعا، قر اتازاڭىنا ەنگەن سوڭعى وزگەرىستەر تۋرالى قانداي پىكىردەسىز؟

جانسايا سىدىقباي، استانا كالاسى

ءپالى، جانسايا! بىزدە اتازاڭدى ۇرمايتىن اتاقاز بار. وعان «دو لامپوچكي» سەنىڭ اتازاڭىڭداعى قاعيدالار!  ايتپەسە ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيانى اقش-تا قولدانۋعا بولارلىقتاي تاماشا. بىراق اتاقازدىڭ ايتقانى اتازاڭنان كۇشتى بولىپ تۇرعان زاماندا قايبىر وزگەرىستەردى ايتايىن، قارىنداسىم-اۋ!

ەرمۇرات اعا، قازاق ءتىلدى باسىلىمداردان قايسىلارىن وقيسىز؟ بىزگە قاي گازەتتى وقۋعا اقىل بەرەسىز؟

سۇلتان

قازاق تىلىندەگى گازەتتەردىڭ تاۋىرلەۋى «جاس قازاق» ەدى. اپتانىڭ سوڭىنداعى ەكى كۇن دەمالىستا وقيتىنىم وسى بولاتىن. ول دا سوڭعى ءبىر جىلدا ءمانتىراپ بارادى. سوندىقتان ساعان اقىلشى بولا الماعانىما ۇيالىپ وتىرمان، سۇلتان.

(جالعاسى بار)