قازىرگى الەمدە ۇلتتاردىڭ تاعدىرى ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرمەن، اسكەري قۋاتپەن نەمەسە گەوساياسي ىقپالمەن عانا ولشەنبەيدى. ۇلتتىڭ شىنايى بايلىعى – ونىڭ ءتىلى، مادەنيەتى، تاريحي جادىندا. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ كەڭ بايتاق اۋماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ونداعان شاعىن ۇلتتاردىڭ تاعدىرى الاڭداتپاي قويمايدى. كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق كۇن وتكەن سايىن ۇدەي ءتۇسىپ وتىرعان ۇدەرىس – شاعىن حالىقتاردىڭ بىرتىندەپ جوعالۋى.

رەسەي رەسمي تۇردە كوپۇلتتى مەملەكەت سانالادى. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەل اۋماعىندا 190-نان استام ەتنوس بار. الايدا بۇل سان الۋاندىق قاعاز جۇزىندە عانا ساقتالىپ وتىرعانداي. ءىس جۇزىندە سوڭعى ونداعان جىلدا كوپتەگەن شاعىن ۇلتتار تىلىنەن، مادەني بولمىسىنان، ءتىپتى ەتنيكالىق وزىندىك ساناسىنان ايىرىلىپ بارادى. وسى جاعداي – ءبىر كۇندەگى قۇبىلىس دەمەيىك، عاسىرلار بويى جۇرگىزىلگەن ساياساتتىڭ، جۇيەلى اسسيميلياتسيانىڭ ناتيجەسى.

پاتشالىق رەسەي كەزەڭىنەن باستاپ-اق «تۇتاس يمپەريا» يدەياسى ۇلتتىق ايىرماشىلىقتاردى السىرەتۋگە باعىتتالدى. كەڭەس وكىمەتى بۇل ساياساتتى باسقا فورمادا جالعاستىردى. سىرتتاي قاراعاندا، اۆتونوميا، ۇلتتىق رەسپۋبليكا، انا تىلىندەگى مەكتەپ سەكىلدى مۇمكىندىكتەر بەرىلگەندەي كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە ورتالىقتاندىرۋ، ورىستاندىرۋ ءۇردىسى توقتاعان جوق. ال، كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن باستالعان جاڭا داۋىردە شاعىن ۇلتتاردىڭ جاعدايى جاقسارۋدىڭ ورنىنا مۇلدە، ودان سايىن كۇردەلەنە ءتۇستى.

بۇگىندە رەسەيدەگى كوپتەگەن شاعىن حالىقتار ءۇشىن باستى قاۋىپ – ءتىلدىڭ جويىلۋى. ءتىل جوعالسا، ۇلت تا جوعالادى. مىسالى، يجورا، ۆود، يۋكاگير، ەنتس، كەت، نيۆح سەكىلدى حالىقتاردىڭ انا تىلىندە سويلەيتىن ادام قالماعان. كەيبىر تىلدەردە جاس ۇرپاق مۇلدە سويلەمەيدى. سول سەكىلدى،  باشقۇرت، قالماق، تاتار، شۋاش، حاكاس، ماري، ۋردمۋرت تاعى باسقا ەلدەردە ءتىپتى جويىلدى دەسەكتە ارتىق ايتقاندىققا جاتپايدى. ءتىل مەكتەپتە وقىتىلمايدى، رەسمي ومىردە قولدانىلمايدى، كۇندەلىكتى تۇرمىستا دا اندا ساندا ەستىلەدى. بۇل – كەزىندەگى ءتىرى تىلدەردىڭ مۇلدە وشۋگە اينالعاندىعىن ايقىن كورسەتەدى. ءبىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارتاعى جەرگىلىكتى قازاقتارىندا (قانداستار ەمەس) ءتىلسىز، ءداستۋرسىز، ءدىڭسىز قالعاندىعىن كورىپ ءجۇرمىز.

2018 جىلى رەسەيدە قابىلدانعان «ۇلت تىلدەرىن ەرىكتى وقىتۋ» تۋرالى زاڭ شاعىن ۇلتتارعا اۋىر سوققى بولدى. بۇعان دەيىن ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا انا ءتىلىن وقىتۋ مىندەتتى بولسا، جاڭا زاڭ ونى اتا-انانىڭ تاڭداۋى دەپ جاريالادى. ناتيجەسىندە كوپتەگەن مەكتەپتەردە ۇلتتىق تىلدەر باعدارلامادان الىنىپ تاستالدى. ال اتا-انالار بالاسىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ، «پايداسى جوق» تىلدەن گورى ورىس ءتىلىن تاڭداۋعا ءماجبۇر. وسىلايشا، زاڭ جۇزىندە «ەرىكتىلىك» دەپ اتالعان شەشىم ءىس جۇزىندە تىلدەردىڭ جاپپاي ىعىستىرىلۋىنا جول اشتى.

شاعىن ۇلتتاردىڭ جوعالۋىنا تەك ءتىل عانا ەمەس، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتورلار دا اسەر ەتىپ وتىر. كوپتەگەن ەتنوستار تاريحي قونىستارىنان ايىرىلعان. ءوندىرىس، پايدالى قازبالاردى يگەرۋ، ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءومىر سالتىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. تايگا مەن تۋندرادا ءومىر سۇرگەن حالىقتار قالالارعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ال قالادا ولار ءوز مادەني ورتاسىنان اجىراپ، كوپشىلىككە ءسىڭىپ كەتەدى. ۇلتتىق ءداستۇر، سالت-سانا، تۇرمىس-تىرشىلىك داعدىلارى وسىلايشا ۇزدىكسىز تىزبەكتەن ءۇزىلىپ قالادى.

دەموگرافيالىق جاعداي دا كوڭىل كونشىتپەيدى. كوپتەگەن شاعىن ۇلتتاردا تۋ كورسەتكىشى تومەن، ال ءولىم-ءجىتىم جوعارى. مەديتسينالىق قىزمەتتىڭ قولجەتىمسىزدىگى، كەدەيشىلىك، ىشكى ميگراتسيا بۇل ۇدەرىستى ودان سايىن ۋشىقتىرادى. كەيبىر حالىقتاردىڭ جالپى سانى بىرنەشە ءجۇز ادامنان اسپايدى. مۇنداي جاعدايدا كەز كەلگەن الەۋمەتتىك نەمەسە ساياسي كۇيزەلىس ۇلتتىڭ تولىق جويىلۋىنا اكەلۋى مۇمكىن.

ەڭ قاۋىپتىسى – ەتنيكالىق وزىندىك سانانىڭ السىرەۋى. كوپتەگەن جاس وكىلدەر ءوز ۇلتىنا ەمەس، «جالپى رەسەيلىك» نەمەسە «ورىس» بولمىسقا جاقىن ەكەنىن ايتادى (بىزدە دە سولتۇستىك، پاۆلودار جاعى سولاي عوي). بۇل – تابيعي قۇبىلىس ەمەس، ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق ىقپالدىڭ جەمىسى. ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى وقۋلىقتاردا ماردىمسىز بەرىلەدى نەمەسە مۇلدە ايتىلمايدى. ال ۇلتتىق ماقتانىشتىڭ ورنىن «ورتاق يمپەريالىق كەزەڭدەر» تۋرالى بىرجاقتى اڭگىمە قوزعالادى.

رەسەي بيلىگى شاعىن ۇلتتاردى قورعاۋ جونىندە باعدارلامالار ىسكە اسىپ جاتقانىن العا تارتادى. الايدا، وسى باعدارلامالار كوبىنە سيمۆولدىق سيپاتتا. فولكلورلىق فەستيۆال، ۇلتتىق كيىم كورمەسى نەمەسە مەرەكەلىك كونتسەرت – ۇلتتى ساقتاپ قالۋدىڭ جەتكىلىكتى جولى ەمەس. ەگەر ءتىل كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلماسا، ەگەر مەكتەپتە وقىتىلماسا، ەگەر مەملەكەتتىك قولداۋ ناقتى ءارى جۇيەلى بولماسا، مادەني شارالار پروبلەمانى شەشە المايدى. قازىرگى ەلىمىزدىڭ بيلىگى دە قازاق حالقىنىڭ تىلىنە، داستۋرىنە، ادەپ-عۇرپىنا، مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە مۇلدە قارامايتىن بولدى.

شاعىن ۇلتتاردىڭ جوعالۋى – تەك سول حالىقتاردىڭ عانا دەمەيىك، بۇكىل ادامزاتتىڭ ورتاق قاسىرەتى. ءاربىر جويىلعان ءتىل – ادامزات ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر قىرىنىڭ جوعالۋى. ءاربىر جوعالعان مادەنيەت – الەمدىك وركەنيەتتىڭ ءار بوياۋىنىڭ ءوشۋى. بۇل ۇدەرىس رەسەيدىڭ ىشكى پروبلەماسى دەپ قاراستىرۋ – قاتەلىك. ويتكەنى مادەني ارتۇرلىلىك – بۇكىل الەمنىڭ ورتاق بايلىعى. ءتىپتى، ۇلى قورعان ەلىندەگى تيبەتتىكتەر، ۇيعىرلار ءتىلىن، ءداستۇرىن جوعالتىپ، حالىق دەۋگە كەلمەس ەتنوس رەتىندە قالدى. ەندى، بەس-ون جىلدان كەيىن مانچجۋرلار سەكىلدى مۇلدە جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن.

شاعىن ۇلتتار ءۇشىن بۇگىنگى كۇن – شەشۋشى كەزەڭ. ەگەر قازىر ناقتى قادام جاسالماسا، ەرتەڭ كەش بولۋى مۇمكىن. ءتىل جوعالعان سوڭ، ۇلتتى قايتا ءتىرىلتۋ مۇمكىن بولمايدى. سوندىقتان رەسەيدەگى شاعىن حالىقتاردىڭ تاعدىرى – ءۇنسىز جويىلۋعا دەمەيىك، قالايدا ساقتاۋعا لايىق. بۇل – تەك ساياساتكەرلەردىڭ ىسىنە جاتپايدى، بۇكىل قوعامنىڭ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz