قاراڭعى عاسىرلار

قاراڭعى عاسىرلار

ەۋروپا عالىمدارى باتىس ريم يمپەرياسىنىڭ م.ك. 476-جىلى ۆارۆارلار (!) تاراپىنان قۇلاتىلۋى مەن رەنەسسانس (قايتا جاڭعىرۋ، XIV-XVI عع.) اراسىنداعى مىڭ جىلدىق ءداۋىردى «قاراڭعى عاسىرلار» (Dark Ages) دەپ اتاعان. وسى مىڭ جىلدىق ۋاقىتتا ەۋروپا قوعامدارىنىڭ وركەنيەتى قۇلدىرادى، شىركەۋدىڭ ۇستەمدىگى تۇبەگەيلى ورنادى، عىلىمعا تىيىم سالىندى، عالىمدار مەن ەركىن ويلاۋشىلار جويىلدى، جازىقسىز ايەلدەر تىرىدەي وتقا سالىندى. دەگەنمەن، شارمىق (كرەست) جورىقتارى ارقىلى مۇسىلمان الەمىنىڭ دامىعان التىن ءداۋىرىن كورگەن ەۋروپالىقتار كوزدەرىن اشا باستادى. جىبەك جولىن ولاي دا بۇلاي شارلاپ وتكەن پ. كارپيني (1180-1252) ۋ. رۋبرۋك (1215?-1270), ماركو پولو (1254-1324), سياقتىلار قاراڭعى ەۋروپاعا تاڭسىق جاڭالىقتاردى جەتكىزۋمەن بولدى. يسپانيانى 8 عاسىر بيلەگەن اندولۋسيا مۇسىلماندارى جابايى ەۋروپالىقتارعا بۇگىنگى بىزدەرگە ەۋروپا قالاي كورىنسە سولاي كورىنەتىن. مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ساپالى تاۋارلارى مەن ونەر تۋىندىلارىنا سۇرانىس زور ەدى. مۇسىلماندار عىلىم مەن بىلىمدە، ونەر مەن ادەبيەتتە جەتەكشى ورىندا ەدى. بىرتە-بىرتە ەۋروپادا «شىعىستانۋ» (orientalistics, ۆوستوكوۆەدەنيە) عىلىمى پايدا بولدى. باتىس زەرتتەۋشىلەرى عاسىرلار بويى شىعىس حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، تاريحى مەن مادەنيەتىن، شىعىس عۇلامالارىنىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋمەن بولدى. بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە شىعىستانۋ عىلىمى باتىس ەلدەرىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا فيلوسوفيا، تاريح، فيلولوگيا سياقتى ەڭ نەگىزگى گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. وكىنىشكە قاراي، مۇسىلمان الەمىندە «باتىستانۋ» (occidentalistics, زاپادوۆەدەنيە) عىلىمى ەشقاشان دا عىلىمنىڭ سالاسى، ءتىپتى، زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە دە پايدا بولعان جوق...

قاراڭعى عاسىرلاردى باستان كەشىپ جاتقان ەۋروپادا شىندىقتى قورىقپاي ايتا بىلەتىن ءىجديھاتتى، جىگەرلى عالىمدار پايدا بولدى. ولار نەلىكتەن مۇسىلماندار تاماشا جاساپ جاتقاندا بىزدەر جابايىلىقتا ءومىر سۇرەمىز دەپ وي جۇگىرتتى. باتىستىڭ ارتتا قالۋىنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى رەتىندە قوعامعا جانە عىلىمعا وكتەمدىك جۇرگىزگەن شىركەۋ رەپرەسسياسى وسى ىلگەرىشىل ويشىلداردىڭ كوزىنە كورىنە باستادى. ويعا بۇعاۋ سالعان، عاسىرلار بويى بەيكۇنا ادامداردى قۇلعا اينالدىرىپ، جانشىپ قيناعان، ءارتۇرلى جاڭالىق پەن دامۋعا قارسى بەلسەندىلىكپەن اياۋسىز قاندى كۇرەس جۇرگىزگەن شىركەۋ بارلىق زورلىق-زومبىلىعىن قولدانعانىمەن اقىلدى جەڭە المادى، ادام بالاسىنىڭ ازاتتىققا، ەركىن ويلاۋعا دەگەن ىنتىزارىن قۇرتا المادى. 1215 جىلى نەگىزى قالانعان ينكۆيزيتسيا سوتى شىركەۋ دوگماتتارىنا قارسى پىكىر ءبىلدىردى نەمەسە كۇمانمەن قارادى دەگەن ايىپتاۋمەن ءحىح-عاسىرعا دەيىن ەۋروپا مەن وتارلانعان ەلدەردە ءجۇز مىڭداعان، ءتىپتى ميلليونداعان جازىقسىز ادامدى قويشا قىردى. ن. كوپەرنيك (1473-1543), دج. برۋنو (1548-1600), ي. كەپلەر (1571-1630), گ. گاليلەي (1564-1642) جازىقسىز جازاعا ۇشىراعان عالىمداردىڭ بىرنەشەۋى عانا. ەۋروپانى بۇگىنگى دامۋ بيىگىنە كوتەرگەندەر وسىلار سياقتى ەركىن ويلاي بىلگەن، ەمپيريزم مەن ەپيستەمولوگيانىڭ نەگىزىن قالاعان، ءپوزيتيۆتى ويلاۋ جانە راتسيونالدى لوگيكانى دامىتقان باتىل ويشىلدار. يسلام الەمى بولسا XIII-عاسىردان باستاپ قۇلدىرادى، توقىرادى، عىلىم مەن بىلىمدە، ونەر مەن تەحنولوگيادا بۇرىنعىسىنداي ءبىرتۋار تۇلعالار مەن تۋىندىلاردى شىعارا المادى.

مۇسىلمان الەمىندە باتىستاعىداي «ينكۆيزيتسيا» رەسمي ينستيتۋت رەتىندە قالىپتاسپاعانىمەن، ءال-عازاليدەن (1058-1111) كەيىن كەڭ تارالعان اسكەتيزمدى اسىرە دارىپتەۋشى سۋفيزم-ميستيتسيزم-وككۋلتيزم اعىمدارى، سونىمەن قاتار دوگماتيزمدى تۋ ەتكەن ءھام بيلەۋشى فەودال تاپتىڭ باقىلاۋىنداعى (اسىرەسە، اماۋيلەر/ومەيادتار مەن ابباسيلەر) سحولاستيكالىق مەكتەپتەر عىلىمي ەركىندىككە توسقاۋىل قويىپ، بارلىق «وزگەشە» وي-پىكىرگە مەيلىنشە قىسىم كورسەتىپ، تۇنشىقتىردى. بۇگىندە ءوزىنىڭ دەگەنىنە كونبەگەن مۇسىلمان باۋىرلارىن مالشا باۋىزدايتىن تاليبان جانە سول تەكتەس ەكسترەميست اعىمدار قاراڭعىلىق پەن زۇلىمدىق جاعىنان ينكۆيزيتسيادان ەش كەم ەمەس. ينكۆيزيتسيا زالىمدارى ءبارىن «يسا ءماسىحتىڭ» اتىمەن جانە «ءدىن» ءۇشىن جاساسا، بۇلار دا بارلىق زورلىق-زومبىلىقتى اللاھتىڭ (!) اتىمەن جانە ءدىن (!) ءۇشىن جاساۋدا. بۇل قۇرانداعى ىزگىلىك ءدىنىنىڭ ادامنىڭ قولىمەن قانشالىقتى بۇرمالانعانىن دالەلدەيتىن تراگەديالىق اقيقات. الايدا، قۇران دىندە قىسىم جاساۋعا تۇبەگەيلى قارسى جانە ادامدارعا تولىق سەنىم ەركىندىگىن بەرەتىن اياتتارعا تولى:

«دىندە زورلىق جوق!» (باقارا سۇرەسى، 2/256)

«ايت: «شىندىق يەلەرىڭنەن! ەندەشە، قالاعان سەنسىن (يمان ەتسىن) جانە قالاعان سەنبەسىن» (كاھىف سۇرەسى، 18/29)

جاراتقان پەندەلەرى تۋرالى ۇكىمدى اللاھ ءوزى بەرەدى، ەشبىر ءدىني تاپ وكىلىنەن، سەكتا كوسەمىنەن سۇرامايدى جانە ميزان كۇنى ەشكىمگە ادىلەتسىزدىك ەتىلمەيدى. ينكۆيزيتسيا سوتتارى جانە ماعىنا ءھام مازمۇن جاعىنان وعان ۇقساس بارلىق قۇرىلىمدار جاراتۋشىنىڭ بيلىگىنە قول سۇعىپ، ونىڭ اتىنان ۇكىم شىعارادى، جازىقسىز ادامدارعا قياناتتىق جاسايدى، ولاردى ازاپقا سالادى، ادامداردى دىننەن قاشىرادى، سۋىتادى. ەۋروپاداعى مۇراجايلارداعى «ازاپتاۋ» كوللەكتسيالارىن كورۋدىڭ ءوزى توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزادى، ەشبىر قىلمىسى جوق پەندەلەردى ويلاپ كوزىڭە جاس الاسىڭ...

شىنىندا، ناعىز ۇكىم اللاھتىكى عانا. (يۇسۇف سۇرەسى، 12/40)

ءوزىنىڭ ۇكىمىنە ەشكىمدى دە ورتاق ەتپەيدى! (كاھف سۇرەسى، 18/26,27)

قۇران نە ءۇشىن ءتۇسىرىلدى؟

پايعامبار نە ءۇشىن جىبەرىلدى؟

ەندى، وسى ماڭىزدى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. قۇراننىڭ ءتۇسىرىلۋ حيكمەتى جونىندە كوپتەگەن اياتتار سىر شەرتەدى. مىنا اياتتاردا جوعارىداعى ەكى سۇراققا بىردەي جاۋاپ بەرىلگەن:

(قۇران) ءتىرى جاندارعا ەسكەرتۋ جانە نانعىسىز وپاسىزدار (كاپىرلەر) جونىندەگى ءسوز شىندىققا اينالسىن دەپ ء(تۇسىرىلدى) (يا-سين سۇرەسى، 36/70)

بۇل سونداي كىتاپ، ادامزاتتى قاراڭعىلىقتاردان نۇرعا شىعارۋىڭ ءۇشىن وزىڭە تۇسىردىك. (يبراھيم سۇرەسى، 14/1)

قۇراننىڭ پايعامبارىمىزعا جىبەرىلۋىندەگى باستى ماقساتتىڭ ءبىرى - ادامزاتتى قاراڭعىلىقتان جارىققا شىعارۋ. ال بۇگىنگى مۇسىلمان الەمى قاراڭعىلىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ما، جوق جارىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ما، ونى باعالاۋدى سىزدەردىڭ ار-ۇجداندارىڭىزعا قالدىرامىن. ءار يماندى پەندە اقىلىمەن ويلانىپ، ۇجدان تارازىسىنا سالىپ، يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن رەسمي دەرەكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ قورىتىندى جاساسىن...

قۇراننىڭ ءسوز بايلىعىنا، سۋرەتتەۋ قابىلەتىنە تاڭ قالماسقا شاراڭ جوق. كۇندەلىكتى ومىردە ءجيى قولدانىلاتىن كەيبىر سوزدەردىڭ قۇرانداعى ماعىنالارىنا ءبىر ءسات قارايىق. ماسەلەن، جوعارىداعى اياتتاعى ارابشا «زۇلىم» ءسوزى سوزدىكتە «قاراڭعىلىق» دەگەندى بىلدىرەدى جانە اياۋسىزدىق، قاتىگەزدىك ماعىناسىن دا قامتيدى. وسى تۇبىردەن جاسالعان «زۇلمات»، «زالىم» سوزدەرى شىن مانىندە قاراڭعىلىقتى، نۇرسىزدىقتى، جاۋىزدىقتى بىلدىرەدى. كوپتەگەن اياتتاردا اللاھ «زالىمداردى» ياعني قاراڭعى جاۋىزداردى جاقسى كورمەيتىنىن بىلدىرەدى (قۇران، 3/57, 3/140, 42/40). راسىمەن دە زۇلىمدىق قاراڭعىلىقتان ءوربيدى عوي. كەلەسى ءسوز «كۋفر», قازاقشاعا «كۇپىر»، «كاپىر» تۇرىندە كىرگەن بۇل ءسوزدىڭ توركىنى «شىندىقتى بۇركەمەلەۋ»، «ءبىر نارسەنىڭ بەتىن جابۋ، جاسىرۋ»، وپاسىزدىق جانە قياناتتىق جاساۋ دەگەندى بىلدىرەدى. كاپىرلەر شىندىقتى بۇركەمەلەپ، جاسىرعاندارى ءۇشىن قۇراندا وسى سوزبەن بەينەلەنگەن. وسى ەكى ءسوزدى انىقتاپ تالداعاندا زۇلىمدىق پەن كۇپىرشىلىكتىڭ قاراڭعىلىق، ناداندىق جانە قاساقانا بۇرمالاۋشىلىق سياقتى قىلىقتارمەن ەتەنە قاتىناسى بار ەكەنىن بايقايمىز.

بارلىق عالام اللاھتىڭ اياتتارى

«ايات» ءسوزىنىڭ قۇرانداعى ماعىناسىنا دا ءبىر ءسات ۇڭىلەيىك. ايات - دالەل، ايعاق، بەلگى، يشارات ماعىنالارىن بەرەدى. قۇران اياتتارى - وقىلاتىن ايعاقتار دەگەن ءسوز. قۇران اللاھتىڭ اياتتارىن ەكى توپقا بولەدى;

1.قۇراندا كەلتىرىلگەن جازباشا اياتتار (ايعاقتار).

2.جاراتىلىس الەمىندەگى بارلىق نارسەلەر، كوسموستىق زاڭدىلىقتار، تابيعات قۇبىلىستارى، قىسقاسى بارلىق عالام اللاھتىڭ اياتتارى.

بارلىق عىلىم جانە ماتەريا الەمى اللاھتىڭ اياتتارى، ونىڭ بيلەۋىندەگى فيزيكا، حيميا، بيولوگيا، استرونوميا ت.ت. سياقتى زاڭدارمەن دۇنيەگە كەلەدى، جۇزەگە اسىرىلادى. كىمدە-كىم وسىنداي عىلىم سالالارىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانسا، اللاھتىڭ اياتتارىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانعانى. كىمدە-كىم عىلىمدى مويىنداماسا، اللاھتىڭ اياتتارىن مويىنداماعانى. يسلام ءدىنىن اللاھتىڭ جازباشا اياتتارىن جاراتىلىس اياتتارىمەن قاتار وقىعاندا تولىعىراق تۇسىنەمىز. وسى ەكى ايات كاتەگورياسىنىڭ بىرىنە جەتە ءمان بەرمەگەن ادام يسلامدى تۇسىنۋدە اپاتقا ۇشىرايدى. بۇگىنگى دامىعان قوعامدار اللاھتىڭ جاراتىلىس اياتتارىن لايىعىنشا زەرتتەپ، عىلىمي جەتىستىكتەرگە ساي ءومىر سۇرگەندىكتەن، اقىلدى باسشىلىققا العاندىقتان تابىسقا جەتكەن دەپ سانايمىن. يسلام الەمى ءدىندى تەك ريتۋال شەڭبەرىندە عانا ءتۇسىنىپ، بوس-نەگىزسىز ىرىمدار بويىنشا ءومىردى انىقتاۋدىڭ ورنىنا، اللاھتىڭ كوسموستاعى، تابيعاتتاعى ناعىز اياتتارىن وقىپ، عىلىمي اياتتارىنا سايكەستەندىرسە ءجون بولار ەدى. ءۇيىمىزدىڭ، اۆتوكولىگىمىزدىڭ كىلتىن بەيتانىس ادامدارعا بەرمەيتىنىمىز سياقتى، دۇنيەمىز بەن اقىرەتىمىزدىڭ كىلتىن كىم-كورىنگەننىڭ قولىنا تاپسىرمايىق، اعايىن.

سىرتتان كەلگەن اعىمدار

قازاقستاندا جانتالاسا ميسسيونەرلىك جاساپ جاتقان ءدىني اعىمداردىڭ باستىسى پروتەستانت باعىتىنداعى شىركەۋلەر. بۇلاردىڭ كوبىسىنىڭ ورتالىقتارى امەريكا، وڭتۇستىك كورەيا جانە كەيبىر ەۋروپا ەلدەرىندە. عاسىرلار بويى ميسسيونەرلىك تاجىريبەسىن جيناقتاعان پروتەستانت شىركەۋلەرى امەريكاداعى ساياسي قۇرىلىمدارمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. اقش-تاعى پروتەستانت حريستيانداردىڭ 70 پايىزى فۋندامەنتاليست ەۆانگەليست سەكتالاردىڭ ىقپالىندا دەگەن پىكىر بار. تەحنولوگيا دامىعان بۇگىنگى كۇنى ءدىني اعىمدار مەن سەكتالار تەك ءدىني ۇگىت-ناسيحات تاسىمالداۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، ولار ساياسي-يدەولوگيالىق ىقپالداردى دا قوسا ەنگىزەدى. دالەل رەتىندە، پروتەستانت شىركەۋلەرىنىڭ حريستياندىقتىڭ كاتوليك تارماعىنداعى وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرى، ورتا جانە شىعىس ەۋروپا جانە رەسەيدە ەرەكشە بەلسەندىلىكپەن جۇمىس اتقارۋىن ايتۋعا بولادى. بۇل وزدەرى ونسىز دا ەجەلدەن حريستيان دىنىندەگى حالىقتاردى پروتەستانت جاعىنا شىعارۋ - پروزەليتيزم. دەمەك، باستى ماقسات حريستيانداندىرۋ ەمەس، مەنتاليتەتتى اۋىستىرۋ ارقىلى كاتوليكتەر مەن پراۆوسلاۆتاردى ساياسي-ەكونوميكالىق ورتاق لاگەرگە كىرگىزۋ، ىقپال شەڭبەرىنە ەنگىزۋ. وسى ەلدەردەگى پروتەستانتتاردىڭ سانىن ارتتىرۋ ارقىلى ولارعا ىشتەن ىقپال ەتۋ.

سونىمەن قاتار حريستيان ەمەس حالىقتاردى، اسىرەسە، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ەلدەردى شوقىندىرۋ امالدارى بار كۇشىمەن، 24 ساعات، 365 كۇن بويى جۇزەگە اسىرىلۋدا. پروتەستانت شىركەۋلەرى سوڭعى جىلدارى قىتاي، ءۇندىستان، قازاقستان، قىرعىزستان سياقتى ەلدەردە قارقىندى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. وڭتۇستىك كورەيا سوڭعى جارتى عاسىردا شوقىندىرىلدى. قىتايداعى شوقىنعانداردىڭ سانى 25-55 ميلليون اراسىندا دەپ بولجانۋدا، الايدا «يسا ءماسىح پەكيندە - حريستياندىق قىتايدى قالاي قۇبىلتۋدا جانە الەمدەگى كۇش تەپە-تەڭدىگىن قالاي وزگەرتۋدە؟» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، اتاقتى «تايم» جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى دەيۆيد ايكمان (David Aikman) «قىتايدا 70 ميلليون پروتەستانت جانە 12 ميلليون كاتوليك حريستيان بار» دەپ جازادى. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە بۇل سان جاعىنان 70 ميلليون مۇشەسى بار قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنان دا ءىرى جاماعات (http://www.eni.ch/articles/display.shtml?05-0691). ءوزىڭىز ويلاڭىزشى اعايىن، بولاشاقتا دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ مىقتى دەرجاۆانىڭ ءبىرى بولاتىنى ازىردەن كورىنىپ تۇرعان قىتايدىڭ شوقىندىرىلۋى كىمنىڭ مۇددەسىنە ءتيىمدى بولماق؟ ەكونوميكاسى قارقىندى دامۋ ۇستىندەگى ءۇندىستاندا حريستياندىقتى قابىلداعان ۇندىلەردىڭ سانى 25-30 ميلليون شاماسىندا جانە بۇل سان كۇن سايىن ءوسىپ كەلەدى. ءۇندىستاندا كوپ تارالعان تىلدەردە ءدىني ۇگىت-ناسيحات تاراتاتىن 20-شاقتى تەلەارنانىڭ بولۋىن نەمەن تۇسىندىرەمىز. ەندى ميسسيونەرلەر ەلىمىزگە نە ءۇشىن اعىلىپ كەلەتىنىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوقپاسا كەرەك. ميسسيونەرلىك سالاسىنا جۇمسالىپ جاتقان ميللياردتاعان دوللارلار قايدان كەلىپ جاتىر جانە حريستيان سەكتالارىن كىمدەر قولدايدى؟ ولاردىڭ بارلىعىنىڭ اتالمىش ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ ەلدە دە جاناشىرلارى، قولداۋشىلارى بار. اڭگىمە قولىنا بيبليا ۇستاپ كەلگەن بىرنەشە موناح جونىندە ەمەس اعايىن، ودان دا ارىرەكتە، ودان دا تەرەڭدە جاتىر ميسسيونەرلىكتىڭ ماقساتى جانە جوسپارلارى. ءدىن - قۇرال عانا. ءدىن ادامداردى يناندىرۋ جانە ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن تاپتىرماس قۇرال، ورنى تولماس رەسۋرس. ءبىر رەت سەندىرىپ، باعىندىرىپ العان سوڭ نە ىستەتۋگە بولمايدى كور-سوقىر بەرىلگەن پاقىرعا؟ سوندىقتان، ەلىمىزدەگى جانە الەمدەگى ءدىني ۇردىستەرگە جالاڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۇرعىسىنان قاراۋ مەنىڭ ويىمشا بۇل سەرگەلدەڭى مول كوكەيكەستى ماسەلەنى شالا باعالاۋشىلىق بولار. ءدىن اۋىستىرۋ تۇگەلدەي دۇنيەتانىمىڭىز بەن مەنتاليتەتىڭىزدى، ساياسي كوزقاراستارىڭىز بەن ومىردەگى ماقساتتارىڭىزدى تۇتاستاي اۋىستىرۋ دەگەن ءسوز. حريستيان سەكتالارى شەكسىز قارجى جانە كادر رەسۋرستارىنا جانە حالىقارالىق ساياسي قولداۋعا يە بولعاندىقتان ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزىپ وتىر. ءبىزدىڭ ولارمەن باسەكەلەستىككە تۇسەتىن ەش مۇمكىندىگىمىز جوق، سەبەبى نە قارجىلاي نە باسقاشا قولداۋشىمىز جوق. بىزدەر كۇن كورۋدىڭ قامىمەن جۇرگەندە ولار بارلىق جاعىنان قامسىزداندىرىلعان ون مىڭداعان ميسسيونەردەن قۇرالعان ۇگىتكەرلەر ارمياسىمەن، الەمدەگى ەڭ ءىرى باسپاحانالار جانە تەلەارنالار جۇيەسىمەن جۇمىس ىستەۋدە. مەنىڭ ءدىن جونىندەگى زاڭىمىزدىڭ وتپەي قالۋىنا قاپالانۋىم دا وسىدان....

يسلامدى دالدالاعان اعىمدار

بۇگىندە ەلىمىزدە مۇسىلمانداردى جىكتەرگە ءبولىپ، بىرىنە ءبىرى قارسى ۋاعىز تاراتاتىن كوپتەگەن ءدىني اعىمدار، توپتار بار. بۇلار وزدەرىنە جاقپاعان ادامداردى (ۇكىمىن قۇدايعا قالدىرماي-اق!), تامۇققا لاقتىرۋدا الدارىنا جان سالمايدى. باسىم كوپشىلىگى سىرتتان كەلگەن ياكي شەتەلدەردە وقىپ، بىزگە جات اعىمداردىڭ ىقپالىنا دۋشار بولعان ءوزىمىزدىڭ بالالارىمىز تاسىمالداعان اعىمدار. بۇلارعا قارسى ياكي بالاما رەتىندە ىشتەن شىعارىلعان تەرىس اعىمدار دا بار. ارينە، بۇل جەردە اۋرۋدى اۋرۋمەن جويۋعا بولمايتىنىن اتاپ ايتۋ شارت. اۋرۋدى تەك ەم ارقىلى، اششى دا بولسا ءدارى-دارمەن ارقىلى جەڭۋگە بولاتىنىن ەستەن شىعارماعان ءجون.

اتالمىش اعىمداردى نەگىزىنەن ەكى توپقا بولسەك بولعانى:

1.ەزوتەريكالىق، ميستيكالىق اعىمدار: بۇلار نەگىزىنەن «ناقىلعا» يەك ارتادى، قۇپيا-سىرلارعا جەتۋدىڭ جولىن وزدەرى عانا بىلەدى، اسكەتيزمدى دارىپتەيدى، راتسيونالدى ويلاۋعا قارسى، عىلىمدى مانسۇقتايدى، ءوز قاتارلارىنا قوسىلعانداردىڭ ەركىندىگىنە مەيلىنشە شەكتەۋ قويادى، اقىلدى جەلىدەن شىعارىپ ادامدى قۇر مويىنسۇنعىش قۋىرشاققا اينالدىرادى. ءدىني ادەبيەتتەرى اڭىز-ءافسانالار مەن تاڭعاجايىپ قۇبىلىستارعا تولى. پيراميدانىڭ استىندا قالىڭ كوپشىلىك تۇرسا، توبەسىندە بارلىعىن بيلەپ وتىرعان تاريقات كوسەمى تۇرادى.

2.سحولاستيكالىق دوگماتيزم اعىمدارى. بۇلار نەگىزىنەن كور-سوقىر سەنىمگە جانە مويىنسۇنۋعا ۇگىتتەيتىن، بۇرىنعىلاردىڭ جولىن اينا-قاتەسىز قۋدى ۋاعىزدايتىن، كونەنى اڭسايتىن، ارتقا تارتاتىن ەسكىشىل، كەرتارتپا توپتار. ءدىني ريتۋاليزم مەن ءفورماليزمدى باستى ورىنعا قوياتىن وسىنداي اعىمدار وزدەرىنە قوسىلعان ازاماتتاردى بىردەن دوگماتتارعا باعىندىرىپ، ءفاتاليزمدى ساناعا قۇيۋمەن بولادى.

وسى ەكى قارسىلاس باعىت ەلىمىزدە قارقىندى تۇردە ۇگىت-ناسيحات جاساپ كەلەدى. مەنىڭ ويىمشا بۇلاردىڭ ءبىرى اربانى وڭعا قۇلاتسا، ەندىگىسى سولعا اۋناتادى، ال بىزگە ورتا جول كەرەك. بۇل ەكەۋىنە دە قوسىلماعان ورتاداعى مۇسىلمان قاۋىم بولسا قانداي باعىتتى ۇستانارىن بىلمەي، كىمگە بارىپ، كىمنەن سۇرارىن اجىراتا الماي، ابىگەرگە ءتۇسىپ، باسى قاتىپ وتىرعان جايى بار. اتالمىش قارسىلاس باعىتتاردىڭ ورتاق قاسيەتتەرى دە بار. ولار:

-         بۇل اعىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى سىرتتان كەلگەن. دەمەك، بۇلار سىرتتان بيلەنەدى.

-         ەكەۋىندە دە قۇراندا ورنى جوق «رۇھباندىق» ياعني «ءدىني تاپ» پايدا بولعان. ەكەۋىندە دە «كيەلى ادامدار» مەن «ۇلىقتار» پانتەونى بارلىق ماسەلەنى شەشىپ تاستاعان، بىزدەرگە تەك مۇلتىكسىز قۇلدىق ۇرۋ، ەلىكتەۋ عانا قالدىرىلعان.

-         قاتىگەزدىك كۋلتى، باسقا سەنىمدەگىلەرگە توزىمسىزدىك، جاڭالىقتارعا توماعا-تۇيىقتىق باسىم.

-         قوسىلعانداردىڭ ماتەريالدىق جانە مورالدىق ەركىندىگىنە بارىنشا شەكتەۋ قويۋ.

-         ادامزاتتىڭ زاماناۋي ىزگى جەتىستىكتەرىنە (ماعرۇف), عىلىمنىڭ كوپتەگەن تابىستارىنا، مادەنيەت پەن ونەردىڭ قۇندىلىقتارىنا كوپ جاعدايلاردا تىيىم سالۋ ياكي مانسۇقتاۋ.

-         توتاليتارلىق يەرارحيالىق جۇيەلەرى ارقىلى ەلدەگى ساياساتقا ىقپال ەتۋ، ءتىپتى، تۇبىندە بيلىكتى وزدەرىنىڭ يدەولوگيالارىنا سايكەستەندىرۋ، تەوكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ.

-         ءدىني سينكرەتيزم، اسىرەسە ياھۇديلىك پەن حريستياندىقتان قابىلدانعان ەلەمەنتتەر (يسرايليات جانە ءماسىحيات).

ءبۇل اعىمدار وزدەرىنىڭ ناعىز تۋرا جولدا جۇرگەندەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن جاماعاتتارىنىڭ سان جاعىنان كوپتىگىن العا تارتادى. الايدا، ادام سانىنىڭ كوپتىگى عىلىم جانە قۇران تاراپىنان دالەل رەتىندە قابىلدانبايدى:

جەربەتىندەگىلەردىڭ كوپشىلىگىنە باعىناتىن بولساڭ، ولار سەنى اللاھتىڭ جولىنان تايدىرادى. شىنىندا، ولار تەك بولجالعا (كۇماندى ويعا) ەرۋدە ءھام سول بولجالمەن توپشىلاۋدا! (انعام سۇرەسى، 6/116)

قۇران مۇسىلمانداردىڭ بولىنۋىنە

ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى

يسلام ءدىنى - بىرلىك ءدىنى. يسلام - ىزگىلىك ءدىنى، ول ەشقاشان دا يماندىلاردىڭ قىرعي-قاباق بولۋىن، جانجالداسۋىن قالامايدى، جالپى ەشكىمگە دە جاماندىق تىلەمەيدى. ءدىنىمىز بەيبىتشىلىك ءدىنى جانە بارلىق مۇسىلمانداردى تۋىسقان باۋىرلاس دەپ سانايدى. دەسترۋكتيۆتى جانە كەرتارتپا ءدىني اعىمداردىڭ مۇسىلمان ۇممەتىن قىرىق پىشاق ەتىپ ءبولۋى ەڭ بىرىنشىدەن دىنىمىزگە جاسالعان ەڭ ۇلكەن قيانات ەمەس پە؟! تاعى دا قۇرانعا جۇگىنەيىك:

دىندەرىن جىك-جىككە ءبولىپ، توپ-توپ بولعاندارعا سەنىڭ ەش قاتىسىڭ جوق! ولاردىڭ ىسى/بۇيرىعى اللاھقا تيەسىلى! اللاھ ولارعا ىستەگەندەرىن حابارلاماق! (انعام سۇرەسى، 6/159)

وزدەرىنە ايقىن ايعاقتار كەلگەننەن كەيىن جىكتەرگە بولىنگەندەر جانە كەلىسپەۋشىلىككە ۇرىنعاندار سياقتى بولماڭدار! ولارعا وراسان زور ازاپ بار! ء(الي يمران سۇرەسى، 3/105)

ءبارىڭ تۇگەلدەي اللاھتىڭ جەلىسىنەن مىقتاپ ۇستاڭدار جانە ەشقاشان دا جىكتەرگە بولىنبەڭدەر! ء(الي يمران سۇرەسى، 3/103)

بەتىمىزدى بولاشاققا بۇرايىق

از ۋاقىتتا ءبىراز نارسەنى بايانداۋعا تىرىستىم، قانشالىقتى اسەرلى بولعانىن سىزدەر باعالايسىزدار. وسىنشاما مالىمەتتەن سوڭ بىرەر ءسوز ءوزىمنىڭ بولاشاق جونىندەگى وي-پىكىرلەرىم تۋراسىندا بولماق. يسلام الەمىن تىعىرىقتان شىعارۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ مەنىڭ ويىمشا ءبىز مۇسىلماندار كىتابىمىز قۇراندا ايقىندالعان جولمەن، اقىل جولىمەن، عىلىم-ءبىلىم جولىمەن، زايىرلى قوعامدى ساقتاي وتىرىپ، دەموكراتيالىق ەركىندىكتەر مەن قۇقىقتاردى مۇلتىكسىز ورىنداي وتىرىپ، گۋمانيزم مەن بەيبىتشىلىكتى دارىپتەپ، ەڭبەكشىلدىك جانە ىزدەنىمپازدىق نەگىزىندە دامۋ جانە ىلگەرىلەۋ جولىندا ءجۇرۋىمىز كەرەك. قۇران وسىنىڭ بارلىعىنا دا كەلىسىم بەرەدى، ءتىپتى، تالاپ ەتەدى:

-         قۇران ىشكى ۇيلەسىمىندە كەرەمەت ءبىرتۇتاس جۇيە،

-         ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا قاتىستى ۇلگىلى تۇجىرىمدار جاسايدى،

-         بارلىق زاماناعا جانە بارلىق ادامزاتقا ۇندەۋ جولدايدى،

-         اقىلدى جوققا شىعارمايدى، قايتا اقىلدى نەگىز ەتۋگە شاقىرادى،

-         ومىرمەن، عالامداعى جاراتىلىس زاڭدارىمەن قايشىلىققا تۇسپەيدى،

-         تىيىمدارى از، ەركىندىگى مول، ادامنىڭ ابىرويى مەن قادىر-قاسيەتىن قورعايدى،

-         ادامنىڭ ىشكى الەمىنە دە جول تابادى،

-         ءار ءتۇرلى قاناۋشىلىققا قارسى، ادىلەتتى ءومىردى ۇسىنادى،

-         بىرلىك پەن بەرەكەگە شاقىرادى،

-         ءبىلىم مەن پاراساتقا شاقىرادى، قاراڭعىلىق پەن وزبىرلىقتى جاقتىرمايدى.

مەنىڭ ويىمشا مۇسىلماندار وسى كەرەمەت كىتاپتى ءجوندى ءتۇسىنىپ جاتقان جوق، ونىڭ جولىن زەرتتەپ جاتقان جوق. ءدىندى تەك ريتۋال دەپ سانايتىن ەلىكتەگىش سانا قۇراندى جابىق ساندىقتاردىڭ، شكافتاردىڭ ىشىندە تۇتقىن ەتكەن، شاڭ باستىرىپ قويعان. مىنا اياتتار وسى تراگەديالىق ساحنانى كوز الدىڭا اكەلەدى:

پايعامبار (مۇحاممەد): «ۋا، يەم! شىنىندا، مەنىڭ قوعامىم مىنا قۇراندى تاستاندىعا اينالدىردى!» دەدى. (فۇرقان سۇرەسى، 25/30)

ولار مىنا قۇراندى ساراپتاپ، ويلانباي ما?! نەمەسە، ولاردىڭ سانا-سەزىمدەرى قۇلىپتاۋلى ما? (مۇحاممەد سۇرەسى، 47/24)

شىنىندا قۇراندى ەسكەرۋلەرىڭ ءۇشىن جەڭىل ەتتىك. ەسكەرۋشىلەر جوق پا؟! (قامار سۇرەسى، 54/17,22,32,40)

ناداندىقپەن كۇرەس

قاراڭعىلىقتى جارىق جويادى، ناداندىقتى ءبىلىم. سوندىقتان، قاراڭعىلىقتىڭ جاۋى - جارىق، ناداندىقتىڭ جاۋى - ءبىلىم. ءدىني سەنىم ادامداردىڭ دۇنيەگە، جاراتىلىسقا، ومىرگە، قوعامعا جانە وزىنە دەگەن كوزقاراسىن ايقىندايدى. قازىرگى توتاليتارلىق ءدىني سەكتالاردى ءبىر ءسات شولىپ كورسەڭىز، بۇلاردىڭ ءوز جاماعاتتارىنىڭ ومىرىنە تولىعىمەن يەلىك ەتىپ، تولىعىمەن ءوز ۋىسىندا ۇستاپ، بيلەپ-توستەيتىنىن بايقايسىز. ولار ادامداردىڭ قالاي كيىنەتىنىنەن باستاپ، قالاي ءجۇرىپ-تۇراتىنىنا، سىرتقى پىشىندەرىنەن ىشكى الەمدەرىنە دەيىنگى بارلىق كەڭىستىكتى جاۋلاپ العان، پەندەگە ىرىق بەرمەيدى، كوز اشتىرمايدى. ال ءوز باعىتتارىنا قوسىلماعان جانداردى ولار جاقتىرمايدى، ءتىپتى، ءوز يدەولوگيالارىنا قارسى پىكىر بىلدىرۋشىلەردى الۋان ءتۇرلى ايلا-شارعىمەن بوپسالاۋعا، قوقان-لوققى جاساۋعا، ۇركىتىپ-قورقىتۋعا دەيىن بارادى. ءوز ورتالارىندا سونداي ادامدار تۋرالى ءتۇرلى «بۇيرىقتار» مەن «ۇكىمدەر» شىعارىپ، ينكۆيزيتسياعا سالادى. شايتاننىڭ ءوزىن تاڭ قالدىراتىن جالا جابۋ، عايباتتاۋ، قارالاۋ، كۇيە جاعۋ امالدارىن جۇزەگە اسىرۋدان ەش تايىنبايدى ولار اۋىزدارىنا اللاھتىڭ يا باسقا قۇدايدىڭ اتىن الا وتىرىپ، انت-سۋ ىشە وتىرىپ. اسىرەسە، حالىقتى جارىققا، بىلىمگە، دامۋ مەن وركەنيەت جولىنا، زايىرلى مادەنيەتكە شاقىراتىن وتانشىل ءھام بىردە ءبىر سەكتاعا وتپەگەن تۇلعالار «كوزگە شىققان سۇيەلدەي» كورىنەدى وسىنداي توتاليتارلىق كەرتارتپا قاناۋشى توپتارعا. قازىرگى ينتەرنەت جۇيەسى وسىنداي ىنساپسىزدار، ۇياتتان جۇردايلار ءۇشىن تاپتىرماس قۇرال، وندا ءار ءتۇرلى وسەك-ايان مەن عايبات، جالا تاراتىلادى جانە ەشبىر جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى. مەنىڭ ويىمشا مەملەكەتىمىز دەسترۋكتيۆتى اعىمداردىڭ قولىنداعى وسى ۋلى قارۋدى زالالسىزداندىرۋ جاعىنان جەدەل شارا قولدانۋى ءلازىم.

شىرىتكىش ءھام ىدىراتقىش اعىمدارمەن كۇرەسۋدىڭ ەڭ باستى جولى عىلىم-ءبىلىم ارقىلى كۇرەسۋ. وقىعان، ءبىلىمدى، الەمدە بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردان جان-جاقتى حابارى بار، ەركىن ويلاۋ قابىلەتىنەن ايىرىلماعان، ساناسى ۋلانباعان، كوزى اشىق، گۋمانيزم پرينتسيپتەرىنە بەرىك، ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن، ىلگەرىشىل، بىربەتكەي، تالاپتى دا تالانتتى، ءبىر اللاھقا عانا قۇلدىق ۇراتىن، ەڭبەكشىل ءھام ىزدەنىمپاز ادال جانداردان تۇراتىن قوعام قۇرا الساق، وندا قازاقستان الەمدەگى ەڭ اۋقاتتى ءھام دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنەرى ءسوزسىز. بارلىق مۇسىلماندار وسى جولمەن جۇرسە قانداي تاماشا بولار ەدى. سوندا قازىرگى شۆەتسيا، گەرمانيا، جاپونيا دەڭگەيىندەگى مۇسىلمان قوعامدارى پايدا بولار ەدى، اتتەڭ! ال قاناۋشى توپتارعا، توتاليتارلىق سەكتالارعا ناداندىق عانا كەرەك، ويتكەنى نادان توبىردى باسقارۋ، قاناۋ، الداپ-ارباۋ قيىنعا سوقپايدى. قاناۋشىلىقتىڭ بارلىق تۇرىنە قارسى بولۋىمىز كەرەك، ونىڭ ىشىندە ءدىني قاناۋشىلىققا دا تۇتاستاي قوعام بولىپ قارسى تۋرۋىمىز شارت.

مىنا قۇران اياتتارىن وقىپ، تۇسىنگەن مۇسىلمان قالايشا نادان بولسىن؟!         يسلام ءدىنىنىڭ بىلىمگە، عىلىمعا قانشالىقتى ءمان بەرگەنىن مىنا اياتتاردان-اق بايقاۋعا بولادى:

شىنىندا، پەندەلەرى ىشىندە اللاھتان بىلىمدىلەر قورقادى! (فاتىر سۇرەسى، 35/28)

ايت: «بىلەتىندەر مەن بىلمەيتىندەر تەڭ بولا ما؟» (زۇمار سۇرەسى، 39/9)

ايت: «يەم! ءبىلىمىمدى كوبەيت!» (تا-حا سۇرەسى، 20/114)

كەشىرىمءدى نەگىز ەت! ىزگىلىكءتى بۇيىر! نادانداردان تەرىس بۇرىل/اۋلاق بول! (اعراف سۇرەسى، 7/199)

ەركىن سانادان، ەركىن ويلاي الاتىن ادامنان شەكسىز وي-پىكىر، جاڭالىق شىعادى، عىلىمي تاپقىشتىق وسىنداي ورتادا گۇلدەنەدى، داميدى. ال، ساناسىنا بۇعاۋ سالىنعان، ەركىن ويلاۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان، شەكتەۋلى ويلايتىن ادامنان دا شەكتەۋلى دۇنيەلەر عانا شىعادى، قىڭىر-قيسىق، ماردىمسىز تۋىندىلار، ونىمدەر عانا دۇنيەگە كەلەدى. الىسقا كەتپەي-اق، كەشەگى كەڭەس زامانىن مىسال ەتسەك تە بولعانى. وندا اتەيست-كوممۋنيست يدەولوگيا ەركىن ويلاۋعا شەك قويعان ەدى، ناتيجەسىندە قوعام مەن ەكونوميكا توقىراۋعا ۇشىرادى. اتاقتى سوتسيولوگ، پوليتەكونوميست ماكس ۋەبەر (1864-1920) ەڭبەكتەرىندە ەكونوميكالىق دامۋ مەن قوعامنىڭ وركەندەۋىنىڭ ءدىني سەنىمگە دە بايلانىستى ەكەنىن جان-جاقتى زەرتتەگەن. دوگماتيزم مەن سحولاستيكانى قاتتى ۇستاناتىن ريتۋاليست كاتوليك قوعامدارىنىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقات جاعىنان حريستياندىقتى رەفورماعا سالعان پروتەستانتتاردان ارتتا قالۋىن وسى سەبەپكە بايلانىستى دەپ تۇسىندىرگەن عالىم. شىن مانىندە مۇسىلمانداردىڭ ەكونميكا جانە عىلىم-ءبىلىم مەن تەحنولوگيادا ارتتا قالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى ناداندىق پەن جالقاۋلىققا اپارىپ سوقتىراتىن فاتاليزم مەن اسكەتيزم دەسەك قاتە بولماس. ايتپەسە، يسلامدا دۇنيەلىك دامۋعا قارسى ەشبىر بۇيرىق جوق، قايتا دۇنيە مەن اقىرەتتىڭ ۇيلەسىمدى اراقاتىناسى بار:

«ۋا، يەمىز! بىزگە دۇنيەدە دە ىزگىلىك بەر جانە اقىرەتتە دە ىزگىلىك بەر!» (باقارا سۇرەسى، 2/201)

دۇنيەدەگى ءناسىبىڭدى دە ۇمىتپا! (قاساس سۇرەسى، 28/77)

وكىنىشكە قاراي مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندەگى قاناۋشى ءدىني توپتار مۇسىلمان ۇممەتىنىڭ ەركىن ويلاۋىنا، ەركىن ءومىر سۇرۋىنە جويقىن زيان كەلتىرۋدە، ولاردى قاراڭعى عاسىرلارعا كەرى قايتارۋعا ارەكەت جاساۋدا.

وسى شاعىن ماقالامدا ءبىراز دۇنيەنىڭ باسىن اشىپ ايتۋعا تىرىستىم. ارتىق كەتكەن جەرىم بولسا، كەشىرىم سۇرايمىن. بىراق، مۇسىلمان حالقىمنىڭ تەلىم-تەلىم بولىپ، قىرىقشاقتى دىنگە بولىنگەنىن، ءبىر مۇسىلماننىڭ وزىندە بىربىرىنە امانى جوق ونداعان باعىتقا جىكتەلگەنىن كورىپ، ابدەن قينالعان سوڭ، ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا ۋايىمداعان سوڭ وسىنىڭ ءبارىن اشىق ايتىپ وتىرمىن. مەنىڭ ۇجدانىمنىڭ الدىندا ءبىر پارىزىم وتەلگەن سياقتى بولدى، قالعانىن ءوزىڭ ءبىل اعايىن!

مەن ەكونوميكالىق داعدارىستاردان قورىقپايمىن، ەكونوميكا بىردە داميدى، بىردە قۇلدىرايدى. مۇنايىمىز تاۋسىلىپ قالادى دەگەننەن دە قورىقپايمىن، سەبەبى مۇنايسىز ەلدەر دە دامىپ جاتىر، ءتىپتى، گەرمانيا، جاپونيا سياقتى ەلدەردىڭ ەش مۇنايى دا جوق. ال مەن رۋحاني قۇلدىراۋشىلىقتان، ناداندىقتان، ۇلتىمىزدىڭ دىنگە ءبولىنىپ بەرەكەسىنىڭ كەتۋىنەن قورقامىن، ءتىپتى، ۇرەيلەنەمىن. ماتەريالدىق دۇنيەلەردى ورنىنا قويۋعا بولادى، بىراق عاسىرلار قويناۋىندا قالىپتاسقان رۋحاني مۇراعا جاسالعان زيان وڭايلىقپەن وڭعارىلمايدى. سوندىقتان، ويلانايىق، اعايىن، ويلانايىق!

سوڭى