قازاقستان كەڭەس وداعىنان كوپ نارسەنى مۇرا ەتىپ الدى. سونداي مۇرالاردىڭ ءبىرى - مۇسىلمانداردىڭ ءدىني باسقارماسى. سوناۋ 1943 جىلى زايىرلى قوعام جاعدايىندا مۇسىلمان قاۋىمىن قاداعالايتىن فورمالاردىڭ ءبىرى رەتىندە تاشكەنتتە ورتا ازيا مەن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى (سادۋم) قۇرىلعان بولاتىن. بىراق كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ قازاقستاندا جەكە مۇسىلماندار باسقارماسىن قۇرۋ قاجەت بولدى. وسىلايشا تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ باسىندا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى پايدا بولدى. قمدب يمامدارى وزدەرىن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ءبىر بولىگى - «رەسمي ءدىنباسىلارىنىڭ» وكىلى، ال اتالعان ۇيىمنىڭ توراعاسى «باس مۋفتي» دەپ اتالسا دا، بۇل مارتەبەسى زاڭدىق جاعىنان زايىرلى قوعامعا قايشى كەلەدى. قر كونستيتۋتسياسىندا مەملەكەت دىننەن بولەك دەپ جازىلعان. قمدب - زاڭدى اتاۋى «قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى» رەسپۋبليكالىق ءدىني بىرلەستىگى. نەگىزىنەن زاڭدىق تۇرعىدا ول ءوزى سياقتى باسقا دا مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن ءبىر دەڭگەيدە.

قازاقستان كەڭەس وداعىنان كوپ نارسەنى مۇرا ەتىپ الدى. سونداي مۇرالاردىڭ ءبىرى - مۇسىلمانداردىڭ ءدىني باسقارماسى. سوناۋ 1943 جىلى زايىرلى قوعام جاعدايىندا مۇسىلمان قاۋىمىن قاداعالايتىن فورمالاردىڭ ءبىرى رەتىندە تاشكەنتتە ورتا ازيا مەن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى (سادۋم) قۇرىلعان بولاتىن. بىراق كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ قازاقستاندا جەكە مۇسىلماندار باسقارماسىن قۇرۋ قاجەت بولدى. وسىلايشا تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ باسىندا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى پايدا بولدى. قمدب يمامدارى وزدەرىن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ءبىر بولىگى - «رەسمي ءدىنباسىلارىنىڭ» وكىلى، ال اتالعان ۇيىمنىڭ توراعاسى «باس مۋفتي» دەپ اتالسا دا، بۇل مارتەبەسى زاڭدىق جاعىنان زايىرلى قوعامعا قايشى كەلەدى. قر كونستيتۋتسياسىندا مەملەكەت دىننەن بولەك دەپ جازىلعان. قمدب - زاڭدى اتاۋى «قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى» رەسپۋبليكالىق ءدىني بىرلەستىگى. نەگىزىنەن زاڭدىق تۇرعىدا ول ءوزى سياقتى باسقا دا مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن ءبىر دەڭگەيدە.

بىراق «تەمىر قۇرساۋ» قۇلاعان سوڭ ءبىزدىڭ ەلگە ءارتۇرلى اعىمداردى، سونىڭ ىشىندە ساۋد ارابياسى، پاكىستان مەن ەگيپەت سياقتى اراب ەلدەرىنەن كەلگەن «تازا يسلامدى» ناسيحاتتايتىن ميسسيونەرلەردىڭ ۇلكەن لەگى كەلدى. يسلام ءدىنى حالىق اراسىندا تەز تاراپ جاتقان كەزدە قمدب يمامدارى زاماننىڭ قاتەرىنە، ياعني، شەتەلدىك ۇگىت ناسيحاتشىلارعا يدەولوگيالىق جاعىنان توتەپ بەرە المادى جانە ەلدەگى مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا المادى. قمدب كوپ جاعدايدا اس وتكىزۋ، دۇنيەدەن وتكەندەرگە قۇران وقۋ، ساداقا جيناۋ، شاريعات بويىنشا نەكە قيۋ سياقتى سالتتىق ماسەلەلەردى رەتتەيتىن بيۋروعا اينالدى. ۋاقىت وتە كەلە قمدب يمامدارىنىڭ بىلىكتىلىگى ازدىعىنان «رەسمي ءدىنباسىلار» قاتارىنا ءارتۇرلى راديكالدى باعىت وكىلدەرى، اسىرەسە، «سالافيتتەر» ءوتىپ كەتتى. ۋاقىت وتە كەلە قمدب مەملەكەتتىڭ ەمەس، جوعارىدا اتالعان جەكەلەگەن ءدىني توپتاردىڭ مۇددەسىن وتكىزە باستادى.
2008 جىلدان باستاپ قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى جانىنداعى رەسپۋبليكالىق يمامداردىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرەتىن ينستيتۋت «اقيدا»، ياعني سەنىم دەپ اتالاتىن وقۋلىقتى قولدانا باستادى. ءدىن قىزمەتكەرلەرىن دايىنداعانداعى وقۋ باعدارلاماسىنىڭ نەگىزى سانالاتىن كىتاپتىڭ 3-ءشى بەتىندە بىلاي دەپ جازىلعان:
«...سەنىم مازحابتارى (يسلامداعى ءدىني-قۇقىقتىق مەكتەپتەر - ە.ح. ەسكەرتپەسى)» قۇتقارىلعاندار جانە توزاقتىقتار دەپ ەكى تۇرگە بولىنەدى. قۇتقارىلعاندار - احلي سۋننا ۋال-دجاماا (سۋننا مەن كەلىسىمنىڭ باعىتىن ۇستانۋشىلار - ە.ح. ەسكەرتپەسى); توزاقتىقتار - احلي بيداا (دىنگە جاڭالىق ەنگىزبەك بولعاندار - ە.ح. ەسكەرتپەسى)... سوندىقتان احلي سۋننا سالافيا، ماتۋريديا ي اشحاريا دەيتىن تاعى ءۇش تارماققا بولىنەدى. بۇل ءۇش تارماق ءبىر-ءبىرىن مۇسىلمان-باۋىرلارلار رەتىندە كورەدى. بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ 90% مۇسىلماندارى وزدەرىن احلي سۋننا قاتارىندا دەپ سانايدى.»
بىراق، قمدب ماماندارىنىڭ ءسالافيزمدى يسلامنىڭ كلاسسيكالىق يسلامدىق ءىلىم قاتارىنا قوسۋعا تىرىسىپ جۇرگەن ارەكەتىنە تاڭ قالۋعا بولمايدى. سونداي مامانداردىڭ ءبىرى قمدب جانىنداعى اتالعان ينستيتۋتتا قىزمەت اتقاراتىن احمەتجان يسلاموۆ. ونىڭ اتى الماتى قالاسىنىڭ ءدىندارلارى اراسىندا وتە تانىمال.
شەيح احمەتجان - الماتى قالاسىنداعى تانىمال سالافيتتىك ناسيحاتشى، ول وسى ءىلىم قازاقستاندا العاشقى پايدا بولعاندا ەڭ باسىندا تۇردى. 2000 جىلداردىڭ باسىندا-اق «رۋحانيات» حالىقارالىق يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى مۇرات مىڭباەۆ بولىپ تۇرعان كەزدە يسلاموۆ وسى جوو-دا ۇگىت جانە ناسيحات ءبولىمىن مەڭگەردى. قۇرمەتتى شەيحتىڭ 2003 جىلعى 9 قىركۇيەگىندە وقىعان لەكتسياسىنان ءۇزىندى كەلتىرسەك، وندا ول ءوزىنىڭ ءدىني باعىتى تۋرالى بىلاي دەيدى:
«جاماعات، ءبىز بۇگىن ۆاححابيت دەگەن اتقا يە بولدىق، ءالحامدۋليلليا، مەنى ۆاححابيت دەپ ساناساڭدار، وندا، ءالحامدۋليلليا، سەندەر قاتەلەسپەدىڭدەر. ... اللاحتىڭ قالاۋىمەن ءبىز سىزدەرمەن ءبىر كىشكەنتاي بولىك بولىپ قالدىق، سوندىقتان ۆاححابيست بولىڭدار، اداسپاڭدار»
احمەتجان يسلاموۆ 2003 جىلى الماتى قالاسىندا يسلام بويىنشا كۋرستى قالاي جۇرگىزسە، قازىر دە سولاي جالعاستىرىپ كەلەدى، بىراق ونىڭ قازىرگى قىزمەتى قمدب جانىنداعى رەسپۋبليكالىق يمامداردىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ ينستيتۋتىندا. مىنە، قىزىق! راديكال وقىتۋشى يمامداردى جوعارىدا اتالعان وقۋلىقپەن ۆاححابيزم پرين-تسيپتەرى بويىنشا وقىتادى، ال ولار ءوز كەزەگىندە العان ءبىلىمىن حالىققا تاراتادى. بۇنىڭ ءبارى قمدب-نىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىمەن جاسالادى.
ا.يسلاموۆ مۋفتيات جۇيەسىندە جۇمىس ىستەيتىن جالعىز سالافيت ەمەس. تاعى ءبىر مىسال رەتىندە استانا قالاسىنداعى «شۇبار» مەشىتىنىڭ يمامى تويردجون يبريگيموۆتى اتاۋعا بولادى. ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى ينتەرنەت-سايت بەتتەرىندە تالاي ايتىلعان بولاتىن. قولدا بار فاكتىلەرگە قاراماستان، قمدب باسشىلىعى قازاقستاننىڭ تانىمال سالافيت شەيحىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە كوز جۇمۋدى ءالى دە جالعاستىرىپ كەلەدى. ونى قويىپ، رەسمي ءدىن وكىلدەرى يبراگيمنىڭ ناسيحات جۇمىسىنا بارلىق جاعىنان قولداۋ جاسايدى. وسى قولداۋعا بايلانىستى قازىرگى كەزدە «شۇبار» مەشىتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا سالافيت يدەولوگتارىن دايىندايتىن ءىرى ورتالىقتىڭ بىرىنە اينالدى. 2008 جىلدان باستاپ وندا ەلىمىزدىڭ ءار وبلىسىنان اتالعان اعىمنىڭ ونداعان ءىزباسارلارى ءىلىم الدى. تەك رامازان ايىندا عانا «شۇبار» مەشىتىندە اتىراۋ، اقتوبە، ماڭعىستاۋ، باتىس قازاقستان، وڭتۇستىك قازاقستان، قاراعاندى، پاۆلودار جانە باسقا وبلىستاردان كەلگەن 30-دان اسا ادام دايىندىقتان ءوتىپ، قازىر دە مەشىتتە تۇرىپ، وقۋىن جالعاستىرىپ جاتىر.
سونىمەن قاتار، قمدب باسقا دا سالافيت يدەلوگتارىمەن، اسىرەسە دارىن مۋباروۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناستا جۇمىس جاسايدى. ساۋد ارابياسىندا وقىپ كەلگەن بۇل جاس جىگىت بۇگىنگى تاڭدا ءسالافيزمنىڭ الدىڭعى قاتارلى (جانە ەڭ ءسوزۋار) قازاقتىلدى ناسيحاتتاۋشىسى.
19-قىركۇيەكتە قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە د.مۋباروۆتىڭ وسى جوو ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋى ءوتتى. وسى كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرعان قمدب اتىنان الماتى قالاسىنىڭ مەدەۋ اۋدانى باس يمامىنىڭ ورىنباسارى بىرلىك ەسماحان قاتىستى.
دارىن مۋباروۆپەن كەزدەسۋگە 150-گە جۋىق ادام جينالىپ، ونىڭ لەكتسياسىن 2 ساعاتقا جۋىق تىڭدادى. كەزدەسۋ تاقىرىبى «وتاندى ءسۇيۋ - يماننان» دەپ اتالدى.
بىراق ءسالافيزمدى زاڭداستىرۋ شارالارىنىڭ ىشىندە قمدب-نىڭ تانىمال سالافيت قايراتكەرى، «اسىل ارنا» ستۋدياسىن باسقاراتىن مۇحامەدجان تازابەكوۆپەن بىرلەسە اتقارعان جۇمىسى ءبارىن جولدا قالدىرادى.
وسى ارىپتەستىك قمدب توراعاسى ءا.دەربىساليەۆتىڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جەتەكشى ورىنباسارى م.اشىمباەۆقا 22 قازان 2008 جىلى جازعان حاتىندا ايقىن كورىنگەن. يسلامدىق ۇگىت-ناسيحات شارالارى تۋرالى ايتا كەلە، ءا. دەربىساليەۆ رامازان ايى بويى ۇلتتىق تەلەارنانىڭ ەفيرىندە قمدب-نىڭ «اسىل ارنا» ستۋدياسىمەن بىرىگىپ دايىنداعان «ورازا قابىل بولسىن» باعدارلاماسىن اشقانى تۋرالى ايتادى. ارى قاراي ءا. دەربىساليەۆ بىلاي دەپ جازادى: «اسىل ارنا» ستۋدياسىنىڭ جۇمىسى قمدب ساياساتىنا سايكەس كەلەدى. ستۋديانىڭ قامقورشىلار كەڭەسىن قمدب باسقارادى (قامقورشىلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى - قمدب توراعاسى، باس مۋفتي). ستۋديانىڭ تۆورچەستۆوۆالىق جانە يدەولوگيالىق باعىتى، تاقىرىپتىق كونتسەپتسياسى دا قمدب باسشىلىعىمەن قاداعالانادى.
حاتتان انىق كورەتىنىمىز - قمدب سالافيتتەرگە ۇلتتىق تەلەارنا ەفيرىندە ەركىندىك بەرىپ، قوعامدا ولاردىڭ جاقسى ءيميدجىن جاساۋعا كومەگىن تيگىزەدى. مىسالعا، قمدب تانىمال يمامدارى مەن قىزمەتكەرلەرى، جامبىل وبلىسىنىڭ يمامى ە.قوسباعار، قمدب ءدىني جانە عىلىمي تالداۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى ە.وڭعاروۆ، الماتى قالاسىنىڭ باس يمامى م.قۇلمۇحاممەد، وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى ءا.داۋرەنبەكوۆ جانە باسقالارىنىڭ م.تازابەكوۆتىڭ تەلە جانە راديو باعدارلامالارىنا («ورازا قابىل بولسىن»، «يمان نۇرى»، «قۇبىلا») قاتىسۋى ءدىني باسقارمانىڭ م.تازابەكوۆتىڭ ارەكەتىنە وڭ كوزىمەن قارايتىنىنا دالەل بولادى.
قمدب-نىڭ م.تازابەكوۆتى وسىلايشا قولداۋىنىڭ ارقاسىندا ول قۇرعان ستۋديا «اسىل ارنا» تەلەارناسىنا اينالدى. وسى جىلدىڭ 20 تامىزىندا الماتى قالاسىندا ونىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتىپ، وعان جوعارعى مۋفتي ءا.دەربىساليەۆ، قر پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى ب.تىلەۋحانوۆ، الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى س.سەيدۋمانوۆ، بوكستان 2000 جىلعى وليمپيادا چەمپيونى ە.يبرايموۆ جانە دە ءا.دەربىساليەۆ ءوزىنىڭ جاقىن ادامى دەپ تانىستىرعان تەلەارنا ديرەكتورى م.تازابەكوۆ قاتىستى.
ءبىر كەزدەرى م.تازابەكوۆ تالانتتى ايتىسكەر جانە كوپشىلىك الدىندا تانىمال بولعان. بىراق، ول كەيىن ايتىستى تاستاپ كەتتى. ونىڭ بۇلاي ەتۋىنە كوپ جاعدايدا قايىناعاسى بەكبولات تىلەۋحانوۆ پەن ح.التاي اتىنداعى حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ توراعاسى ءابدراحمان ەسكەندىر ىقپال ەتكەن. سوندىقتان م.تازابەكوۆ ح.التاي اتىنداعى حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ توراعا ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالدى، ال كەيىنىرەك «ءال باراكات» جەكە قايىرىمدىلىق قورىنىڭ جامبىل وبلىستىق فيليالىندا ديرەكتور بولدى. اتالعان قورلار وزدەرىنىڭ باسپا ونىمدەرىمەن، اتاپ ايتقاندا، ءبىر ۋاقىتتاردا ينتەرنەت باسىلىمدارى جازعان ەكسترەميستىك يدەيالارعا تولى ءدىني كىتاپتارىمەن تانىمال. سونان سوڭ م.تازابەكوۆ «اسىل ارنا» ستۋدياسىن قۇردى. ەندى ءبىر تەلەارنانى باسقارىپ ول سالافيتتىك قايراتكەر رەتىندە كارەراسىنىڭ جاڭا دەڭگەيىنە ءوتتى.
«اسىل ارنا» تەلەارناسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا جينالعان كوپشىلىك م.تازابەكوۆتىڭ ءدىني قوزقاراستارىمەن تانىس بولعانىمەن، مۋفتي قوعامدى كەرىسىنشە سەندىرۋگە تىرىستى. ءا.دەربىساليەۆ جينالعان قاۋىمنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە: "ارنا ءسالافيزمدى ەمەس، تەك حانافيت مازحابىنىڭ نەگىزدەرىن، ياعني ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني-قۇقىقتىق مەكتەبىن ناسيحاتتايتىن بولادى", - دەدى. سونان سوڭ، ءا.دەربىساليەۆ ايتىلعان ءسوزدى قۇپتاۋ ءۇشىن م.تازابەكوۆتى ميكروفون الدىنا شىعۋعا ءماجبۇر قىلدى.
بۇگىنگى كۇنى «اسىل ارنا» - قمدب قولداۋىنا يە بولعان ءابسوليۋتتى زاڭدى قۇرىلىم بولعاندىقتان، رەسمي ءدىندارلاردىڭ اتىن جامىلىپ، ءسالافيزمدى كەدەرگىسىز ناسيحاتتاۋعا زور مۇمكىنشىلىك الدى. تەلەارنانىڭ سايتىندا قمدب ولاردىڭ نەگىزگى ارىپتەسى جانە كۋراتورى دەپ كورسەتىلگەن.
ەكىنشىدەن، ەندى سالافيتتەردە وزدەرىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن اقپارات قۇرالى بار. ءوزىنىڭ تەلەديدارى بولۋ كەز-كەلگەن ادام قولىنان كەلمەيتىن قىمبات شارۋا.
ۇشىنشىدەن، ءسالافيزمدى ناسيحاتتاۋدىڭ اۋقىمى اجەپتاۋىر كەڭەيەدى. ازىرشە تەلەارنانىڭ باعدارلامالارى الماتى قالاسىندا تەك كابەلدى تەلەارنادان ترانسلياتسيا جاسايدى. بولاشاق جوسپاردا بۇكىل قازاقستانعا تارايتىن بولادى.
جانە تورتىنشىدەن، ەگەر بۇرىن سالافيزم تەك جەكە يدەولوگتار، كىتاپتار مەن بروشيۋرالار ارقىلى جۇرگىزىلسە، قازىر ول ناسيحات جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ارقىلى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. وسى اتالعان فاكتىلەر ءبىزدىڭ «رەسمي ءدىن باسىلارىنىڭ» كوپ جاعدايدا ەلىمىز ءۇشىن دەسترۋكتيۆتى اعىمداردىڭ مۇددەسىن قورعايتىنىن دالەلدەمەي مە؟!-

ەرجان قۇسايىنوۆ
(www.islam.ru سايتىنان الىندى)