ءتىل تاعدىرى ءۇشىن قۇرىلعان قوعام
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىن قۇرۋ 1989-1991 جىلدارداعى ۇلتتىق قايتا جاڭعىرۋ، «دەموكراتيالىق تولقىن» كەزەڭىنە ءدوپ كەلدى. تاپ سول كەزدە ۇكىمەت مۇشەلەرى دە، جوعارى كەڭەس دەپۋتاتتارى دا جۇزەگە اسىرا المايتىن اسا كۇردەلى قوعامدىق ىستەردى «قازاق ءتىلى» مۇشەلەرى قولعا الدى جانە كەيبىر ۇيىمدار مەن جەكە تۇلعالاردىڭ كەسە-كولدەنەڭ تۇرعانىنا قاراماستان، پارمەندى ءىس-ارەكەتتەرىمەن قوعامدىق ساناداعى قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتىڭ سىرەسكەن سەڭىن قاقىراتا جارعان ولار «ءا» دەگەن كەزدە-اق ءبىرشاما ناتيجەگە قول جەتكىزدى.
ءبىزدىڭ وبلىستا قوعامنىڭ باستاۋىش ۇيىمدارىن قۇرۋ ىسىنە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىم-ۇستازدارى، جەرگىلىكتى اقىن-جازۋشىلار، جۋرناليستەر بەلسەنە ارالاستى. ولاردىڭ ىشىندە پاۆلودار پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدراسى مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ەرمەك وتەباەۆ پەن پاۆلودار يندۋستريالدى ينستيتۋتى فيزيكا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جەڭىس ماردانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ەرەكشە ەدى. (ەندى ەكەۋى دە مارقۇم).
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىن قۇرۋ 1989-1991 جىلدارداعى ۇلتتىق قايتا جاڭعىرۋ، «دەموكراتيالىق تولقىن» كەزەڭىنە ءدوپ كەلدى. تاپ سول كەزدە ۇكىمەت مۇشەلەرى دە، جوعارى كەڭەس دەپۋتاتتارى دا جۇزەگە اسىرا المايتىن اسا كۇردەلى قوعامدىق ىستەردى «قازاق ءتىلى» مۇشەلەرى قولعا الدى جانە كەيبىر ۇيىمدار مەن جەكە تۇلعالاردىڭ كەسە-كولدەنەڭ تۇرعانىنا قاراماستان، پارمەندى ءىس-ارەكەتتەرىمەن قوعامدىق ساناداعى قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتىڭ سىرەسكەن سەڭىن قاقىراتا جارعان ولار «ءا» دەگەن كەزدە-اق ءبىرشاما ناتيجەگە قول جەتكىزدى.
ءبىزدىڭ وبلىستا قوعامنىڭ باستاۋىش ۇيىمدارىن قۇرۋ ىسىنە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىم-ۇستازدارى، جەرگىلىكتى اقىن-جازۋشىلار، جۋرناليستەر بەلسەنە ارالاستى. ولاردىڭ ىشىندە پاۆلودار پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدراسى مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ەرمەك وتەباەۆ پەن پاۆلودار يندۋستريالدى ينستيتۋتى فيزيكا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جەڭىس ماردانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ەرەكشە ەدى. (ەندى ەكەۋى دە مارقۇم).
جەڭىس ماردانوۆ (1945-2001 ج.ج.) «قازاق ءتىلىنىڭ» وبلىستىق ۇيىمى باسقارماسىنىڭ توراعالىعىنا 1990 جىلى سايلانعان سوڭ، قوعامدىق ىسپەن اينالىسۋعا ءبىرجولاتا بەت بۇردى. سول جىلدىڭ قازان ايىندا ءوزىنىڭ ىنتا-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا ۇيىمنىڭ ءۇنى «داۋانى» اشىپ، 1995 جىلعا دەيىن گازەتتىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت ەتتى. گازەت ماتەريالدارىن سۇرىپتاپ رەداكتسيالاۋدا ءناسىپوللا ەسىموۆ، بايتۇياق جانىمبەتوۆ، باقي ابدىقادىروۆ، قايىر جۇنىسقاليەۆ ءتارىزدى كاسىبي جۋرناليستەر دە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
اقسۋ اۋدانىنىڭ اكىمى قۋات ەسىمحانوۆ «قازاق ءتىلى» قوعامىن قولداۋمەن قاتار، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى اۋداندا قايتا جاڭعىرتۋعا ايرىقشا ۇلەس قوستى! قۋات ەسىمحانۇلى ەرماك قالاسىنىڭ اتاۋى اقسۋعا وزگەرتىلۋىنە، اتامان ەرماك ءمۇسىنىنىڭ الىنۋىنا، ەلدىمەكەندەر مەن كوشە اتاۋلارىنىڭ قازاقشالانۋىنا، قالا مەن اۋداندا قازاق مەكتەپتەرى مەن العاشقى قازاق بالاباقشاسىنىڭ اشىلۋىنا، اۋدان تاريحىنداعى تۇڭعىش قازاق گازەتى «اقجولدىڭ» جارىق كورۋىنە، ۇلتتىق مەيرام «ناۋرىز» تويىنىڭ ءسان-سالتاناتپەن وتۋىنە، ايتىس ونەرىنىڭ جاندانۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتىپ، ۇيىمداستىرۋ ىسىندە باستى ءرول اتقاردى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. كەيىن ول ج. ايماۋىتوۆ اتىنداعى وبلىستىق قازاق مۋزىكالى دراما تەاترىنىڭ ماتەريالدىق بازاسىنىڭ تولىعۋىنا قوماقتى ۇلەس قوستى. ءتىپتى ول سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەپ جۇرگەن 2004 جىلى «ەرتىس ديدارى» گازەتىنىڭ رەداكتورى، اقىن ارمان قانيدىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ اتىنان جازعان ءبىزدىڭ ءوتىنىش حاتىمىزدى قاناعاتتاندىرىپ، «قىزىل تۇنەكتەگى اق بۇرقاق» جانە «تامشىلار» اتتى ەكى بىردەي جىر جيناعىنىڭ پاۆلودارداعى «ەكو» باسپاسىنان جارىق كورۋىنە قارجىلاي دەمەۋشىلىك جاسادى!
بىرقاتار كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەردە «قازاق ءتىلىنىڭ» باستاۋىش ۇيىمدارىن قۇرۋ ماسەلەسىن سونداعى ءتىل جاناشىرلارىنىڭ وزدەرى قولعا الدى. مىسالى، سول جىلدارى 25 مىڭداي جۇمىسشى ەڭبەك ەتەتىن جانە ولاردىڭ ەداۋىر بولىگىن قازاق جاستارى قۇرايتىن پاۆلودار تراكتور زاۆودى وندىرىستىك بىرلەستىگىنىڭ پارتيا ۇيىمى حاتشىسى مەرسالىق ءتالىپوۆ پەن قىزمەتكەرى بيەكە بولاتوۆ تراكتورجاساۋشىلارمەن جەڭىس ماردانوۆتىڭ كەزدەسۋىن ۇيىمداستىرىپ، قوعامنىڭ باستاۋىش ۇيىمىن قۇرۋعا قولداۋ كورسەتتى. سونداي-اق اقسۋ فەرروقورىتپا زاۋىتىنداعى قوعامنىڭ باستاۋىش ۇيىمى، سول ءوندىرىس ورنىنىڭ جۇمىسشىسى تولەۋبەك ايتەنوۆتىڭ ىنتاسىمەن قۇرىلدى. ۇلتجاندى، جىگەرلى وسى ازامات كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇيىم توراعاسى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارۋدا. مۇنداي يگىلىكتى ىستەر پاۆلودار اليۋميني زاۋىتىندا (ب. اكىمقۇلوۆ), «ەكىباستۇزەنەرگو»، «ەكىباستۇزكومىر» جانە تىڭ تەمىرجولى پاۆلودار بولىمشەسى ء(ا. سارقىنشاقوۆ) وندىرىستىك بىرلەستىكتەرىندە دە قولعا الىندى.
«قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ وبلىستىق ۇيىمى قۇرىلعان العاشقى كەزەڭدە وعان كوپتەگەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، قوعامدىق ۇيىمدار، ءتىپتى جەكە تۇلعالار دا ماتەريالدىق قارجىلاي كومەك كورسەتىپ، مورالدىق قولداۋ دا ءبىلدىردى. ماسەلەن، تەك 1990 جىلى عانا وبلىستىق ۇيىم قورىنا كەڭەس اقشاسىمەن 150 مىڭ سوم (رۋبل) كىرىس تۇسكەن. ونىڭ 70 مىڭى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ بيۋدجەتتىك قارجىسىنان بولىنسە، 24 مىڭ 200 سومى «پۋلس» اكتسيونەرلىك قوعامىنان (باسشىسى كەڭەس جۇمابەكوۆ) اۋدارىلدى. قالاداعى باسقا دا وندىرىستىك بىرلەستىكتەرى مەن كاسىپورىندار دا ءتۇرلى كومەك كورسەتتى. قوعام مۇشەلەرىنىڭ جارناسى 15,8 مىڭ سومدى، «داۋا» گازەتىن ساتۋدان تۇسكەن قارجى 40 مىڭ سومدى قۇرادى.
باسىلىمنىڭ تۇساۋى كەسىلگەندە كامتس (كوممەرچەسكايا اسسوتسياتسيا پو ماتەريالنو-تەحنيچەسكومۋ سنابجەنيۋ) كاسىپورنى 30 مىڭ سوم (باسشىسى تىلەۋلەس اسايىنوۆ) اۋدارعان. وسى ءتارىزدى ءمارت جانداردىڭ رەداكتسياعا يا ۇيىمعا قارجىلاي، نەمەسە ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋلەرى ول كەزدە سيرەك كەزدەسپەيتىن.
وبلىستىق ۇيىم 1991 جىلى وبلاتكوم ەسەبىنەن ەكى جەڭىل اۆتوموبيلگە يە بولدى. سول جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە جالپى پايدالى اۋماعى 265,4 م2, ورتالىقتاندىرىلعان سۋ، جىلۋ جۇيەلەرى مەن سانيتارلىق جۇيەسى قالىپتى جۇمىس ىستەيتىن ءبىر قاباتتى جايلى ءۇيدى وبلىستىق ۇيىم تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ فابريكاسىنان اكت بويىنشا تەگىن قابىلداپ العان. ەرتىس وزەنى جيەگىندە ورنالاسقان ءىشى كىرسە شىققىسىز، ون شاقتى بولمەدەن تۇراتىن، زالى مەن اسحاناسى دا بار، اينالاسى سىرلانعان تاقتاي دۋالمەن قورشالىپ، اۋلاسىنا ءتۇرلى اعاشتار وتىرعىزىلىپ، اباتتاندىرىلعان بۇل اسەم ءۇي پاۆلودار اليۋميني زاۋىتىنىڭ يەلىگىندە بولىپتى. كەزىندە بۇل ۇيگە سسرو ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى دە توقتاعان دەسەدى.
وبلىستىق ۇيىمعا مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن قاتار قوعامدىق ۇيىمدار دا كەڭسە جيھازدارى مەن قۇرال-جابدىقتارىن، جۇزدەگەن كىتاپتار تارتۋ ەتتى. ءتىپتى جەكە تۇلعالاردىڭ وزدەرى ءۇي مۇلىكتەرى: قازاقى دوڭگەلەك ءستول، ىدىس-اياققا دەيىن سىيلادى. وسىنداي زور قامقورلىقتىڭ ناتيجەسىندە قىسقا مەرزىم ىشىندە وبلىستىق ۇيىمنىڭ مىقتى ماتەريالدىق بازاسى قۇرىلدى. وبلىستىق ۇيىم جانىنان «داۋلەت» جانە «ەرمەك» اتتى شاعىن كاسىپورىندار اشىلىپ، جۇمىس ىستەدى.
ۇيىم باسقارماسىنا قازاق تىلىنە بايلانىستى پروبلەمالار جونىندە اقپاراتتار جان-جاقتان قۇيىلىپ جاتتى. ولاردى شەشۋ جولدارى تۋرالى ۇسىنىستاردىڭ ءتۇرلى نۇسقالارى دا، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى تىڭ يدەيالار دا ايتىلدى. بۇلاردى ماجىلىستەردە تالقىلاپ، دۇرىس شەشىم شىعارىپ، ءتيىستى ورىنداردىڭ نازارىنا ۇسىنۋ ۇيىم باسشىلىعىنىڭ قۇزىرەتىنە جاتتى. ال، باسقارما مۇشەلىگىنە ەنگەن مەملەكەتتىك ورگاندارداعى جوعارى لاۋازىم يەلەرى جۇمىس ۋاقىتىندا قىزمەتتەرىن قالدىرىپ، باسقارما ماجىلىستەرىنە قاتىسىپ وتىردى.
باسقارمانىڭ شەشىمدەرىمەن وزگە مەكەمەلەر تۇگەل وبلىستىق پارتيا كوميتەتى دە ساناستى. ەلباسىنىڭ ءوزى «مەنى دە «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ءبىر مۇشەسى دەپ ساناڭدار» دەگەندە، قوعامعا كىم تەرىس قاراسىن؟! راس، شاعىن مەكەمەلەردىڭ باسشىلارى اراسىندا «مۇنداي قوعام يت وسىرۋشىلەردە دە بار» دەپ، قيامپۇرىس جاۋاپ بەرگەندەر دە ۇشىراستى. بىراق، بەدەلدى مەكەمەلەردىڭ باسشىلارى ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن اياقاستى ەتە العان جوق. اۋدان باسشىلارى جەرگىلىكتى ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى وبلىستىق قوعامنىڭ قۇرىلتايىنا، ەسەپ بەرۋ-سايلاۋ كونفەرەنتسيالارىنا، ءتىپتى كەزەكتى جينالىسىنا قاتىسۋى ءۇشىن ارنايى اۆتوبۋستار ءبولدى.
وتكىزىلگەن شارالاردىڭ، ىستەلگەن جۇمىستاردىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جۇرتشىلىققا جاريا ەتىلدى، يگى ىستەرى ۇنەمى ناسيحاتتالدى. سول كەزدەگى تەلەۆيزيا جانە راديو حابارلارى جونىندەگى وبلىستىق كوميتەتتىڭ توراعاسى، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باسقارما مۇشەسى مۇرات ءابدىراحمانوۆ (وبلىستىق ۇيىم باسقارماسىنىڭ قازىرگى توراعاسى), تەلەۆيزيانىڭ قازاق رەداكتسياسىنىڭ باس رەداكتورى، باسقارما مۇشەسى جۇماسەيىت بيجانوۆ، راديونىڭ قازاق رەداكتسياسىنىڭ باس رەداكتورى، باسقارما مۇشەسى عاليا بالتاباەۆا، ودان كەيىن وسى قىزمەتتە ىستەگەن سوتسيال ايتەنوۆ، وبلىستىق «قىزىل تۋ» (قازىر «سارىارقا سامالى») گازەتىنىڭ رەداكتورى، باسقارما مۇشەسى العوجا مۇحامەدجانوۆ (مارقۇم) ۇيىم باسشىلىعى مەن بەلسەندىلەرىنە باق-تى پايدالانۋىنا مول مۇمكىندىك بەردى.
مۇنداي اسا قولايلى جاعدايدا، مۇنشالىقتى كۇش-قۋاتپەن وبلىستىق ۇيىمنىڭ جۇمىس ىستەمەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى! بۇگىنگى كۇننىڭ مەجەسىنەن زەر سالعاندا، قوعام قۇرىلعان العاشقى جىلدارى تاۋ قوپارارلىقتاي قارقىنمەن تەلەگەي تەڭىز ءىس تىندىردى.
ەكىباستۇز قالاسىندا «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى قارساڭىندا عاليا بالتاباەۆا، امانگەلدى قاڭتارباەۆ، جۇماعالي قوعاباەۆ، دامەت قاراشاشەۆا ت.ب. قۇرىلۋىنا ۇيتقى بولعان «ميراس» ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ جۇمىس قارقىنى ودان ءارى وسە ءتۇستى. كەيىن بۇل ورتالىق «اتا مۇرا» دەپ اتالدى.
وبلىستا «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ 11 اۋداندىق، 2 قالالىق (پاۆلودار، ەكىباستۇز) ەرماك اۋداندىق جانە قالالىق بىرىككەن ۇيىمدارى مەن 405 باستاۋىش ۇيىمى جۇمىس ىستەدى. ولاردىڭ 130-ى كەڭشارلاردا، 214-ءى شاعىن اۋىلداردا، قالعاندارى كاسىپورىنداردا، مەكەمەلەردە، وقۋ ورىندارىندا قۇرىلدى.
اۋداندىق جانە قالالىق ۇيىمداردىڭ توراعالىعىنا ءار جىلدارى سايلانعان مۇباراك جامانبالينوۆ (ەرتىس), ءىلياس وسپانوۆ، زالمۇقان ارىنوۆ، (اقسۋ), الپىسبەس
ءادىلحانۇلى (باياناۋىل), جۇماعالي قوعاباەۆ (ەكىباستۇز), قايىر احمەتوۆ (ماي), ءماتى باحتياروۆ (جەلەزينكا), قاھارمان زاعىت (شارباقتى), قاناتبەك قۇسايىنوۆ (قاشىر) سىندى ازاماتتار قوعام جۇمىسىن بىردەن ءۇيىرىپ اكەتتى.
سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى قامانتاي باتتالوۆ اقساقال قوعامدىق ءىستى اتقارۋعا كەلگەندە ءبىر ءوزى ون ادامعا تاتيتىن. ول 1989-1990 جىلدارى «دەموكراتيالىق تولقىنمەن» كوزگە تۇسكەن كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، ودان بۇرىن دا قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىر-تالايى ءۇشىن شاما-شارقىنشا كۇرەسكەن ساناۋلى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ەدى. كەزىندە ونىڭ قازاق مەكتەپتەرىنىڭ پروبلەمالارى جونىندە جازعان حاتى وبكومنىڭ بيۋروسىندا تالقىلاندى. حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى پاۆلودار وبلىستىق ۇيىمىنىڭ باسقارما مۇشەسى، قازاق ءتىلىنىڭ اسقان جاناشىرى، ۇلتجاندى ازامات قامانتاي باتتالوۆ دۇنيەدەن وتەر كەزىندە «قازاق ءتىلىن ساقتاڭدار» دەگەن ءسوزدى قايتالاپ ايتىپ جاتىپ كوز جۇمدى.
وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنا تاۋداي ۇلەس قوسقانىمەن، جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ىلىنبەي تاسادا جۇرگەن ءتىل جاناشىرلارىنىڭ ءبىرى - بەلگىلى شەجىرەشى، عىلىم كانديداتى تىلەۋكەن ەڭسەباەۆ. ول كوعام جۇمىسىن عىلىمي نەگىزدە جۇرگىزۋگە باسا نازار اۋدارىپ، كوپ ەڭبەكتەندى. «داۋا» گازەتىندە 1990-جىلداردىڭ باس كەزىندە وقىرمانداردىڭ سۇرانىسىنا ساي كەلەتىن تاريحي پروبلەمالىق ماتەريالداردىڭ قوماقتى بولىگىن دايىنداعان وسى تىلەۋكەن ەڭسەباەۆ ەدى. ول ءوزى جيناعان جانە رەداكتسياعا تۇسكەن شەجىرەلەردى، تاريحي تۇلعالار جانە وقيعالار تۋرالى دەرەكتەر مەن اڭىزداردى زەرتتەپ، ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ جۇيەلەۋدە تەر توگە ەڭبەكتەندى. بۇل دۇنيەلەردىڭ ءبىر بولىگى «داۋاعا» جاريالانىپ، كەيىن جەڭىس تىلەكەنىڭ «شەجىرە» كىتابىنا ەندى. ورىس، قازاق تىلدەرىندە بىردەي جازاتىن تىلەۋكەن احمەتۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى باسقا باسىلىمداردا دا جارىق كوردى. «ەرتىستىڭ پاۆلودار ءوڭىرىنىڭ تاريحي جونىندەگى وچەركتەرى» 2001 جىلى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە كىتاپ بولىپ شىقتى. توكەڭ بۇل ءوڭىردىڭ ەجەلگى زاماننان بەرى قازاقتاردىڭ اتامەكەنى بولعانىن دالەلدەپ، م.گورباچەۆ، ا.سولجەنيتسىن، ۆ.جيرينوۆسكي ءتارىزدى ساياساتشىلاردىڭ «قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنەن باسقا جەرلەرىنىڭ بارلىعى رەسەيدىڭ ەجەلگى جەرلەرى ەدى...» دەگەن توپشىلاۋىمەن «قارۋلانعان» جەرگىلىكتى تاريحشىلارعا تويتارىس بەرىپ كەلدى.
كەزىندە ايماقتىق باق-تا جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان ەرتىستىڭ كەرەكۋ ءوڭىرىنىڭ مايتالمان جۋرناليستەرى ساكەن شايمەردەنوۆ، ايتجان بادەلحانوۆ، مۇحامەتجان داۋرەنبەكوۆ، العوجا مۇحامەدجانوۆ، سوتسيال ايتەنوۆ، تولەۋبەك قوڭىروۆ، باقىت بايمۇراتوۆ، قايىر جۇنىسقالي قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ قاتارىندا بولىپ، ونىڭ باستى-باستى پروبلەمەلارى، باعىت-باعدارى جونىندە ماتەريالداردى گازەت بەتتەرىندە ءجيى جاريالاپ ءجۇردى. قوعامعا ق.ساتباەۆ قورىنىڭ ديرەكتورى ورالبەك قوجانۇلى مۇمكىندىگىنشە قول ۇشىن بەرىپ وتىردى.
قاناپيا اسقاروۆ، ەدىگە قايىربەكوۆ، ەركىن باياندين، تەمىربولات دايكەنوۆ، تەلمان ايتقازين، ولجاباي جارماكين, قابىكەن جۇمابەكوۆ، قاراتاي قوڭقاەۆ، قايرات ابەنوۆ، باقىت ساعىندىقوۆ، ميگراج ساعيدۋللين، كوكىش ءامىرجانوۆ، ءراشيت ءسابيتوۆ، قۇدايبەرگەن پىشەنباەۆ، قايىركەن شاريپوۆ، توعايباي كەنتاەۆ، قاھارمان نۇرتازا ءتارىزدى ۇلتجاندى ازاماتتار، باقىت سۇبەكوۆا، ءزارۋ يبراەۆا، ءزارا قوجاحمەتوۆا، سارا ەردەنوۆا، قازيزا ناۋرىزباەۆا سىندى ارداگەر ۇستازدار مەن ءتىل جاناشىرلارى قوعام قۇرىلعاننان بەرى ونىڭ جۇگىن بىرلەسە كوتەردى. پاۆلودار قالاسىنداعى وقۋ ورىندارىندا ايدارعازى ماكەشەۆ، تەمىرجول سالاسىندا قۋاندىق بايازيت قوعام جۇمىستارىن بەلسەندىلىكپەن اتقاردى.
قازاق ءتىلى مەن ۇلتتىق ونەردىڭ وركەن جايۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن وبلىستىق ۇيىمنىڭ باسقارما مۇشەسى ۆاسيلي يليۋششەنكونىڭ, ەكىباستۇز قالاسىنداعى «اتامۇرا» مادەني ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى الەكساندر ۆەرەششاكتىڭ، پاۆلودار يننوۆاتسيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۆلاديمير شنايدەردىڭ ەسىمدەرىن ەرەكشە اتار ەدىك.
وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامى كىشى اسسامبلەيامەن (ق. ءدارجۇمانوۆ), مۇسىلمان ايەلدەرى ليگاسىنىڭ وبلىستىق ۇيىمىمەن (ز. قوجاحمەتوۆا) ىنتىماقتاسا جۇمىس اتقاردى. «ازات» قوزعالىسىنىڭ وبلىستىق بولىمشەسىمەن بىرلەسىپ 1992 جىلى ەرماك قالاسىنداعى ەرماك ەسكەرتكىشىن الدىرتۋعا، «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەسىمەن تىزە قوسىپ سەمەي يادرولىق پوليگونىندا سىناقتار وتكىزۋگە قارسى نارازىلىق ميتينگىلەرىن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە ارالاستى. ەرماك قالاسىنىڭ اتاۋى اقسۋ دەگەن اتاۋعا وزگەرتىلۋىنە، وبلىس ورتالىعىنداعى، قالالارىنداعى وتارشىل ساياساتتى دارىپتەيتىن جارناما ىسپەتتەس كوشە اتاۋلارىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مارتەبەسىنە لايىقتى اتاۋلارمەن اۋىستىرىلۋىنا وبلىستىق ۇيىم مۇشەلەرى دە ات سالىسىپ، زور ۇلەس قوستى. سونىمەن قاتار، وبلىستىق ۇيىم مۇشەلەرى قازاق تىلىندەگى مەرزىمدى ءباسپاسوز ونىمدەرىنە جۇرتشىلىقتىڭ جازىلۋىن ۇيىمداستىرۋ، مەتاللۋرگتەر مادەنيەت سارايىندا ابىلاي حان باستاعان حالىق كاھارماندارىنىڭ ەرلىك ىستەرىن بەينەلەيتىن كورىنىستەردى ساحنالاۋ ءتارىزدى تىكەلەي ءوز مىندەتىنە جاتپايتىن يگى ىستەرمەن دە اينالىستى.
دەگەنمەن، ءتىل ماسەلەسىنە بايلانىستى ءبىرتالاي ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ 1993 جىلدان باستاپ جاڭادان قۇرىلعان تىلدەر جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميتەتكە، ودان كەيىن اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ ءتىل بولىمىنە جۇكتەلگەن سوڭ، مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان «قازاق ءتىلى» قوعامىنا دەگەن قامقورلىق سايابىرسىدى جانە «قازاق ءتىلىنىڭ» قوعامدىق ومىرىمىزدەگى ءرولى بىرتە-بىرتە تومەندەي ءتۇستى. جۇرتشىلىقتىڭ قوعامدىق ىسكە دەگەن ىنتا-ىقىلاسى دا باسەڭ تارتىپ، «دەموكراتيالىق تولقىن» باسىلدى. رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس وبلىستارىنا قاراعاندا تىلگە قاتىستى كوپتەگەن پروبلەمالار شەشىمىن تاپپاعان پاۆلودار وبلىسىندا دا وسىنداي جاعداي ورىن الدى. ەندى كوپ قاراجات تىلەيتىن ۇلكەن شارالاردى وبلىستىق ۇيىمنىڭ جۇزەگە اسىرۋى نەعايبىل ەدى.
كەيىنگى «قارجىسىز» توراعالار سارسەنباي شەكتىبايدىڭ كەزىندە «ءتىل ونەرى» حالىق ۋنيۆەرسيتەتىن، ەرسايىن بيماعانوۆتىڭ تۇسىندا ۇيىمنىڭ جاڭا باسىلىمى «ەرتىس ديدارىن» اشۋعا قول جەتكىزۋى وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۇلكەن جەتىستىكتەرى دەپ ساناۋعا بولادى. 1999 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا №1 سانى جارىق كورگەن بۇل گازەتتىڭ دە ەرتىستىڭ پاۆلودار وڭىرىندە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىنىڭ كوتەرىلە تۇسۋىنە جانە ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ جوعارىلاي تۇسۋىنە ءبىرشاما ىقپال ەتتى.
وبلىس اكىمدەرى عالىمجان جاكيانوۆ، دانيال احمەتوۆ، قايرات نۇرپەيىسوۆتىڭ شەشىمىمەن قابىلدانىپ، جۇمىس ىستەگەن وبلىستىق «التىن ءتىل»، «انا ءتىلى» تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ وبلىستىق باعدارلامالارى جانە باعدارلاما اياسىندا ءار ايدىڭ ءبىرىنشى سارسەنبى كۇنى وتكىزىلەتىن «مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ - ازاماتتىق پارىزىمىز» اكتسياسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. اكتسيانى وتكىزۋگە مەملەكەتتىك ورگاندارمەن قاتار «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ وبلىستىق ۇيىمى، سول ءتارىزدى باسقا دا قوعامدىق ۇيىمدار مەن وقىمىستى ماماندار دا اتسالىستى. اسىرەسە س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ونىڭ رەكتورى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ەرلان مۇحتارۇلى ارىن باسقارعان عالىمداردىڭ تاريح، مادەنيەت سالالارىندا، ءتىل مايدانىندا اتقارعان ەڭبەگى ۇلان-عايىر.
ال قۇرامى م. ءابدىراحمانوۆ (كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى), ا.تايگۋللين، پمۋ-دىڭ پروفەسسورلارى ق. ءجۇسىپوۆ پەن ە.جۇماتاەۆا، سونداي-اق ق. الىباەۆ، ا. باحريدەنوۆا، س.ەلىكباي، ە.راقىمجانوۆ ءتارىزدى بىلىكتى ماماندارمەن جاساقتالعان «وقۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ءبىلىمىنىڭ دەڭگەيىنە جانە مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرىنىڭ ساپالىق قۇرامىنا باقىلاۋ جاسايتىن قوعامدىق كوميسسيا» ءبىرشاما تىڭعىلىقتى ىستەر اتقاردى.
وبلىس تىلدەردى دامىتۋ قوعامدىق قورى قۇرىلىپ، ونىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى قىزمەتىنە جىگەرلى باسشى شاكارىموۆ قابيدوللا نۇرسەيىتۇلىنىڭ تاعايىندالۋى ءتىلدى دامىتۋ باعىتتانداعى يگىلىكتى ىستەردىڭ باستالۋىنا ىقپال ەتتى. قور قارجىسى ەسەبىنەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەرگە، مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزۋشىلەرگە، اۋدارماشىلارعا اسا قاجەتتى وقۋلىقتار مەن سوزدىكتەر، بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر مەن ەرتەگىلەر جيناعى جارىق كوردى; ورتا مەكتەپتەر وقۋشىلارى اراسىندا «اباي وقۋلارى» وتكىزىلىپ، بايقاۋدىڭ جەڭىمپازدارى مەن جۇلدەگەرلەرى ۇلى اقىننىڭ تۋعان جەرىنە ساياحات جاسادى. قور «ءاي، جارايسىڭ» كونكۋرستارىن وتكىزۋگە دەمەۋشىلىك كورسەتتى. «ەرتىس ديدارى» گازەتىن ايىنا 2 رەت شىعارۋعا جەتكىلىكتى مولشەردە قارجى اۋداردى. سونىمەن قاتار، تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا «ەرتىس ديدارىنىڭ» ءتىلشىسى، كۇرەسكەر اقىن ارمان قانيدىڭ «ار الدىندا» اتتى تۇڭعىش جىر جيناعىنىڭ 1 مىڭ دانامەن «ەكو» باسپاسىنان جارىققا شىعۋىنا قولداۋ كورسەتتى.
انا تىلىمىزگە شاراپاتى تيەر وسىنداي ۇلكەندى-كىشىلى شارالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ وبلىستىق ۇيىمى كوشباستاۋشى بولماسا دا، اتسالىسقانى انىق.
2001 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا باسقارما مەن القا قۇرامىندا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، مۇرات ءابدىراحمانوۆ توراعا قىزمەتىنە بەكىتىلدى. 2003 جىلى «قازاق ءتىلى» قوعامى جانىنان ءتىل ماماندارىنىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ ورتالىعى (ديرەكتورى توعايباي كەنتاەۆ) اشىلىپ، مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس مەكەمەلەردىڭ 350-دەن اسا اۋدارماشىسى مەن ءتىل مامانىن كۋرستىق دايىندىقتان وتكىزىپ، ارنايى كۋالىك بەردى.
كۋرستا پاۆلودار قالاسى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىم-ۇستازدارى ولجاباي جارماكين، ايتمۇحامبەت تۇرىشەۆ، جاقسىباي ساربالاەۆ، ايمان زەينۋللينا، رىسكۇل شاكامان، بەكەن ساعىندىقۇلى جانە مەملەكەتتىك ورگاندارداعى بىلىكتى ءتىل ماماندارى ۋليان ماقۇل، شولپان كينجيكوۆا سىندى ءوز ءىسىنىڭ شەبەرلەرى ءدارىس بەردى. تىڭداۋشىلارعا اۋدارما تەورياسى مەن پراكتيكاسى، ءتىل مادەنيەتى، وقىتۋ تەورياسى مەن ادىستەمەسى، كومپيۋتەردى يگەرتۋ نەگىزدەرى بويىنشا دارىستەر «قازاق ءتىلى» قوعامى جانىنان ارنايى جابدىقتالعان كابينەتتە وتكىزىلدى. ( م. قايىرباەۆ ك-ءسى، 32 ءۇي، № 12 كابينەت، تەل: 32-18-19).
گۇلنار ءسادۋوۆا (اليۋميني زاۋىتى), شولپان كينجيكوۆا (وبلىستىق قارجى دەپارتامەنتى) ءتارىزدى مامانداردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە، «قازاق ءتىلى» قوعامى ۇيىمدارىنىڭ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى وزىق ءىس-شارالارى جيناقتالىپ، ءتيىستى مەكەمەلەرگە، قازاق ءتىلىن وقىپ-ۇيرەنۋدى ماقسات تۇتقان قىزمەتكەرلەرگە ۇلگى رەتىندە تاراتىلدى.
وبلىسىمىزدىڭ قۇرىلعانىنا 70 جىل تولعان مەرەيلى جىلىندا قالامىزداعى اسەم عيماراتتاردىڭ ءبىرى - «دوستىق ۇيىنەن» «قازاق ءتىلى» قوعامىنا دا ورىن ءبولىندى.
ۇيىمنىڭ «ەرتىس ديدارى» گازەتىندە (رەداكتورى ارمان قاني) ءتىل پروبلەمالارى، ونوماستيكا مەن توپونيميا ماسەلەلەرى، قازاق بالاباقشالارى مەن مەكتەپتەرى جاعدايى جونىندەگى ماتەريالدار ۇدايى جاريا ەتىلۋدە. مەملەكەتىمىزدىڭ ءتىل ساياساتىنا بايلانىستى پىكىرتالاس تۋدىرماقشى بولعان كەيبىر تاۋەلسىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تەرىس ارەكەتىنە گازەت ارقىلى دۇرىس جاۋاپ بەرىلۋدە. ءتىل ماسەلەلەرىمەن قاتار وبلىستىڭ مادەني ءومىرىن كورسەتەتىن ماقالالار توپتامالارى دا جاريالانۋدا. ماسەلەن، اكادەميكتەر قانىش ساتباەۆتىڭ 105 جىلدىق، الكەي مارعۇلاننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا، سونداي-اق عۇلاما عالىم ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي جاريالانىمدار توپتامالارى جارىق كوردى.
وبلىس تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارماسى (باستىعى تالعات ابىلقاسىموۆ) قۇرىلعاننان بەرى وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنا جانە ونىڭ «ەرتىس ديدارى» گازەتىنە قولداۋ كورسەتۋدە. سونىڭ ناتيجەسىندە قوعام مۇشەلەرى مەملەكەتتىك ءتىل جونىندەگى كوميسسيالار قۇرامىنا ەنىپ، اكتسيالار وتكىزۋگە، جينالىستاردا كەلەلى ماسەلەلەردى تالقىلاۋدا بەلسەندىلىك كورسەتۋدە. گازەتتى كولەمىن ۇلعايتىپ، ايىنا ءبىر رەت جۇيەلى شىعارىپ تۇرۋعا قول جەتكىزىلدى، باسىلىمنىڭ http://ertisdidary.ucoz.kz/ سايتى اشىلىپ، رەسپۋبليكاعا، ءتىپتى شەتەلدەرگە دە تانىلا باستادى. سايت بيىل ءباسپاسوز قارساڭىندا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ءتىل كوميتەتى ۇيىمداستىرعان «مەملەكەتتىك ءتىل جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى» اتتى رەسپۋبليكالىق كونكۋرستا ءىىى ورىن الدى. ايتا كەتەتىن جايت، ءى جانە ءىى ورىندارعا لايىقتى جۇمىستار جوق دەپ تانىلدى. گازەتتە قالالار مەن اۋدان كوشەلەرىندەگى بيلبوردتاردى، عيماراتتارداعى جارنامالار مەن ماڭدايشا جازۋلارىن دۇرىس رەسىمدەۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان ارنايى بەت اشىلدى.
وبلىس تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارماسىمەن بىرلەسە اتقارعان ناتيجەلى ىستەرىمىزدىڭ قاتارىنا ولكە اۋداندارى مەن قالالارى جاستارىنىڭ «ءاي، جارايسىڭ!» ونەر سايىسىن كەلتىرۋگە بولادى. بۇنداي سايىستار وزگە ۇلت وكىلدەرى جاستارىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ونەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، قۇشتارلىعىن ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. مۇنىڭ ءوزى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ بارىسىندا ۇتىمدى تاسىلگە اينالدى.
«قازاق ءتىلى» قوعامى وبلىس تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى جانىنان اشىلعان «انا ءتىلى» ورتالىعىمەن دە (ديرەكتورى جولدىباي ءجامىنوۆ) ىنتىماقتاسا جۇمىس ىستەۋدە. وبلىس «شاڭىراق» مادەني ورتالىعىمەن (ديرەكتورى ەرمۇرات تىلەگەنوۆ) بىرلەسە جۇرگىزگەن ءىس-شارالارىمىزدان عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا، دالا داناسى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا ارنالعان مەرەيتويلاردا پاۆلودار قالاسى جانە باياناۋىلدا وتكەن رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىن اتاۋعا بولادى. قوعام بەلسەندىلەرى س.تورايعىروۆ اتىنداعى وبلىستىق امبەباپ كىتاپحانادا (ديرەكتورى مايا جيەنباەۆا) قازاق ءتىلى ماسەلەلەرى بويىنشا «ءتىل مادەنيەتى» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (جۇرگىزۋشى نازىم شايكەنوۆا) جۇمىسىنا دا قاتىسۋدا.
وبلىس اكىمى باقىتجان ساعىنتاەۆ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وڭىردە دامۋىنا ايرىقشا نازار اۋدارۋدا. كادرلاردى تىلگە ۇيرەتۋگە ارنالعان ارنايى كۋرستار اشىلۋى مەن قازاق تىلىندە تاربيە بەرەتىن بالاباقشالاردىڭ اشىلۋىنا قاجەتتى مۇمكىندىكتەر تۋدىرىلىپ، ءتيىستى جاعداي جاسالۋىنا دا كوڭىل بولۋدە. جۋىردا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسى جونىندە كەڭەس وتكىزىپ، قالا جانە اۋدان اكىمدەرىنىڭ، سونداي-اق كەيبىر ۆەدومستۆولار باسشىلارىنىڭ ءىس جۇرگىزۋدى قازاق تىلىنە كوشىرۋ بويىنشا اتقارعان ءىس-شارالارى جونىندە ەسەبىن تىكەلەي ءوزى تىڭداپ، ءتيىستى شەشىمدەر قابىلدادى. «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا وبلىستىق ۇيىم توراعاسى م. ءابدىراحمانوۆتى قابىلداپ، ءبىرشاما ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىلۋىنە دە ىقپال ەتتى.
سونىمەن قاتار، وبلىس باسشىسى مادەنيەت پەن ونەر سالالارىن دا نازاردا ۇستاۋدا. كونستيتۋتسيا كۇنى مەرەكەسى قارساڭىندا وبلىستىڭ مادەنيەت جانە ونەر سالالارىنىڭ دامۋىنا قوسقان جەكە ۇلەسى مەن مادەني الەۋەتتى نىعايتۋعا باعىتتالعان جەمىستى ەڭبەگى ءۇشىن شىعارماشىل زيالىلاردىڭ ءبىر توبىن اكىم گرانتتارىمەن ماراپاتتادى.
بيىلدىڭ وزىندە تىكەلەي وبلىس اكىمىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن وبلىس اقىندارىنىڭ «ناۋرىز» ايتىسى جانە كونستيتۋتسيا كۇنى مەرەكەسىنە وراي «ازاماتپىن. ەركىنمىن. ەرىكتىمىن...» اتتى ايماقتىق اقىندار ايتىسى وتكىزىلدى جانە وسى مادەني شارالاردى باقىتجان ءابدىرۇلىنىڭ ءوزى كورىپ تاماشالادى.
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى وبلىستىق ۇيىمى مۇشەلەرى ەلباسىمىزدىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەگەن قاعيداتىن بەرىك ۇستانىپ، وبلىس اكىمىنىڭ تىلدەردى دامىتۋعا ارنالعان كەزەكتى باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدا ناتيجەلى ەڭبەك ەتە بەرەدى دەپ بىلەمىز.
مۇرات ءابدىراحمانوۆ،
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى
پاۆلودار وبلىستىق ۇيىمىنىڭ باسقارماسى توراعاسى
