دiنباسى كوميسسيا جiبەرiپ، انىق-قانىعىنا جەتتi

دiنباسى كوميسسيا جiبەرiپ، انىق-قانىعىنا جەتتi

سۇيiكتi پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.): “جاقسىلىققا باستاۋشى مەن سونى جاساۋشىنىڭ ساۋابى بiردەي”، — دەگەن حاديسi جۇرەگi – جومارت، كوڭiلi – دارحان شىنايى مۇسىلماندارعا ارنالعانداي. سونداي جاقسىلىققا باستاۋشى iزگi جانداردىڭ ساناتىنا اتا-بابامىزدىڭ اسىل دiنiن تاراتىپ، ناسيحاتتاۋشى جانە سوعان وراي امال ەتۋشi دiندارلارىمىز جاتسا كەرەك. قاشاننان سول دiندارلارىمىزدىڭ بۇكiل iس-ارەكەتi جاماعاتتىڭ كوز الدىندا. ول جايلى باعانى دا وسى جاماعات بەرە الادى. سوڭعى كەزدەرi ەمەس-اۋ، بiز دiني باسقارماعا قىزمەتكە كەلگەن توعىز جىلدان بەرi جەزقازعان قالاسىنان ونداعى بiردەن-بiر ورتالىق مەشiتكە باس يمام بولعان دiندارلارىمىزدىڭ ۇستiنەن اۆتورى بار، اۆتورسىز دومالاعى بار ارىز-شاعىم ۇزiلگەن ەمەس. ولاردىڭ بايىبىنا بارۋ ءۇشiن دiنباسىنىڭ تiكەلەي تاپسىرماسىمەن الدەنەشە رەت كوميسسيا جiبەرiلدi. بۇعانعا دەيiن ەكi وكiل يمام اۋىستى. ەكi وكiل يمام تۋرالى ارىز-شاعىم نەگiزiنەن انىقتالمادى. كەزiندە قازاق ساتيراسىنىڭ اتاسى اتانعان اسقار توقماعامبەتوۆتىڭ ۋىتتى تiلiمەن ايتقاندا: “دەيدi ەكەن دە، دەيدi ەكەننiڭ” ءوزi بولىپ شىققان ەدi. سونداعى بەلگiلi اۆتورى قۇرمانعالي ءالمۋسينوۆتiڭ اتى-ءجونi ونىڭ قولى قويىلماعان سوڭعى بiرنەشە دومالاق ارىزدا دا ءجۇر (بۇل جايلى رەتi كەلگەندە ارنايى توقتالامىز).
“سوزدە قاڭقۋ جامان” دەمەكشi, ارىز اۆتورىنىڭ بەلگiلiسi جانە بەلگiسiزi بار (دومالاعى بولسىن) ارىزدىڭ اتى ارىز. قازاق: ء“شوپتiڭ باسى جەل تۇرماسا قيمىلدامايدى” دەيدi. جالپى ارىز-شاعىم بەلگiلi بiر ماقساتتى كوزدەپ جازىلادى. ونىڭ “تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا” دەيتiن جاتىپ اتارى دا بار. ءۇشiنشi وكiل يمام نۇرلان اسانوۆ بىلتىرعى جىلدىڭ باسىنان ءوز مiندەتiن اتقارا باستاعانىنا ساناۋلى ايلار وتەر-وتپەس سونداي جاتىپ اتار دومالاق ارىزدار نۇرلاننىڭ ۇستiنەن دە ءتۇسiپ جاتتى. جەلتوقسان ايىندا دiني باسقارمانىڭ ەكi قىزمەتكەرi جەزقازعان قالالىق اكiمشiلiگiنiڭ وكiلiمەن بiرگە سول دومالاق ارىزداردىڭ ءجاي-جاپسارىنا بiرشاما قانىققان-دى. دومالاق ارىزدا اتى-جوندەرi كورسەتiلگەن كiسiلەرگە جولىققان. ولار شاعىم تۋرالى بiلمەيتiندiكتەرiن مالiمدەپ، ودان ات-توندارىن الا قاشتى. سول جولى قولى قويىلماسا دا اتى دومالاق ارىز يەلەرiنiڭ بiرi رەتiندە كورسەتiلگەن ق.المۋسينوۆپەن كوميسسيا جولىعا الماعان-دى. ەسەسiنە ودان قالا اكiمدiگi تۇسiنiكتەمە الىپتى (ونىڭ مازمۇنىنا دا سوڭىرا توقتالامىز).
سودان بەرi دە دومالاق ارىزدار ءتۇسiپ جاتتى. دومالاق ارىزدا ونىڭ يەلەرiنiڭ اتى-ءجونi كورسەتiلگەنiمەن قولدارى قويىلماعان. ءبارiنiڭ دە ءماتiنi ەگiزدiڭ سىڭارىنداي ۇقساس. تەك كوبەيتiلiپ، بiرiن وندا، بiرiن مۇندا جولداي بەرگەن. سونىڭ بiرi ەلباسى اتىنا جiبەرiلگەن. پرەزيدەنت اكiمشiلiگi بولسا حاتتى قايىرا دiني باسقارماعا جولداعان. وعان جاۋاپ بەرiلۋگە تيiس. دiنباسى قۇرامىنا دiني باسقارمانىڭ بەلدi بەس قىزمەتكەرi (اپپارات جەتەكشiسi ب.مەكەجانوۆ، دiني iستەر ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi م.اقتامبەردi, كادر ءبولiمiنiڭ مامانى ب.بەكمۇراتوۆ، قمدب-نىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى و.ومiربەك جانە قاراعاندى ءوڭiرi بويىنشا وكiل يمام ن.وتپەنوۆ) مەن قاراعاندى وبلىستىق ادiلەت باسقارماسىنىڭ باس مامانى م.يسابەكوۆ ەنگەن كوميسسيانى جiبەردi. بۇعان جەزقازعان جانە ساتباەۆ قالالىق اكiمدiكتەرiنiڭ iشكi ساياسات بولiمدەرiنiڭ باستىقتارى ز.اقىلبەكوۆا مەن ك.ساعىندىقوۆالار قوسىلدى.
جەزقازعان قالالىق ورتالىق مەشiتiندە ارىز-شاعىمدارعا بايلانىستى ارنايى جيىن ءوتتi. وعان مەشiتتiڭ اقساقال جاماعاتتارى مەن ارىز-شاعىمنىڭ يەلەرi رەتiندە اتى-ءجونi كورسەتiلگەن كiسiلەردiڭ دەنi قاتىستى. جينالىستا دومالاق ارىزداردىڭ نەگiزگi وزەگiنە اينالعان باس يمام مەن مەشiت جانىنداعى اسحانا جايلى اشىق اڭگiمە ءوربiدi. ەڭ الدىمەن ءسوز ارىز يەلەرi رەتiندە اتى-جوندەرi كورسەتiلگەن سۇندەتباي قۇلجاباەۆ پەن قۋانىشبەك نارباەۆقا بەرiلدi. ەكەۋi دە ارىزعا قول قويماعانىن، وندا نە تۋرالى جازىلعانىنان حابارسىز ەكەندiكتەرiن جانە اسحانا جايلى ءوزارا دا ءسوز ەتپەگەندiكتەرiن (؟) مالiمدەدi. ەسەسiنە ەكەۋiنiڭ دە يمامعا رەنiشتەرi بارىن ايتىپ سالدى. ق.نارباەۆ زەينەتكە شىققان بۇرىنعى كەن ينجەنەرi ەكەن. نامازعا جىعىلعانىنا ون جىل بولعان. نۇرلانعا دەيiن مەشiتتiڭ اقساقالدار القاسىنىڭ قۇرامىنا ەنiپ، اسحانانىڭ اشىلۋىنا، تيiسiنشە جابدىقتالۋىنا دا اتسالىسقان. تiپتi ۋاقىتشا iس باسقارۋشىسى مiندەتiن دە اتقارعان. اسحاناعا بiرنەشە ۇستەل دايىنداتىپ بەرگiزگەن. ونى العا كولدەنەڭ تارتىپ، ۇستەلدەرiنiڭ وزiنە تيەسiلi مەنشiگi ەكەندiگiنiڭ باسىن اشار تۇبiرتەكتi داۋلاسىپ ءجۇرiپ كۇنi كەشە العانىن جەتكiزدi...
مەشiت حالىقتىڭ قايىرىمدىلىعى مەن ساداقاسىنا ارقا سۇيەيدi. كۇن كورiسi حالىقتىڭ ۇستiندە. مەشiتكە بەرiلگەن قارجى، نە مۇلiك، زات ساداقاعا جاتادى. ونىڭ ءمان-ماڭىزى ەرەكشە. ول بiرەۋدi ەسiركەپ، نە مۇسiركەگەننەن ەمەس، ءوزiنiڭ جانە وتباسىنىڭ اماندىعى ءۇشiن بەرiلەدi. ساداقا نەتۇرلi بالەكەتكە قورعان. سوندىقتان بەرگەنiن ءوز اتىنا قايتا مەنشiكتەپ، ونىسىنا تۇبiرتەك سۇراۋدىڭ ىڭعايسىزدىعىن كiم-كiمنiڭ دە جۇرەگi سەزەر... تۇبiرتەك بەلگiلi بiر ەسەپپەن الىنعان سىڭايلى. بيىلعى ءتورتiنشi اقپاندا قالالىق ادiلەت باسقارماسىندا “كەڭگiر” قوعامدىق قايىرىمدىلىق قورى قۇرىلىپ، تiركەلگەن. ال، ونىڭ قۇرىلتايشىلارى وسى دومالاق ارىزدا اتى-جوندەرi اتالعاندار بولىپ شىقتى. بۇل قوردىڭ جارعىسىندا وزدەرiنە اسحانا اشۋ دا كوزدەلگەن. مەشiتتi جاعالاعان كiلەڭ نامازحانا زەينەتكەرلەردەن تۇراتىن، قالتاسى جۇقا قۇرىلتايشىلار قالاي اسحانا اشپاق؟ اڭگiمە ءتۇيiنi دە وسىندا. قور قۇرىلىسىمەن مەشiتتiڭ اسحاناسىن “ىسىراپحانا، دiنباسى رەفورماسىنىڭ ناتيجەسi” دەگەن دومالاق ارىزداردىڭ جان-جاققا تولاسسىز جiبەرiلۋiنiڭ سەبەبi بەلگiلi بولعانداي. كوزدەگەن ماقساتى مەشiت اسحاناسىن “ىسىراپحانا” (؟) دەپ كۇستانالاۋ ارقىلى جاپقىزىپ، ودان سوڭ ء“وزiمiز تارتiپكە كەلتiرەمiز” دەپ قايتا اشىپ، يەسiز قالعان عيماراتتى يەمدەنۋ سەكiلدi.
ارىزدانۋشىلاردىڭ پiكiرiنشە اسحانانىڭ بار تابىسى باس يمامنىڭ قالتاسىنا ءتۇسiپ جاتقانداي. بۇل ماسەلە جiتi تەكسەرiلدi. اسحانادا مارقۇم بولعان مۇسىلمانداردىڭ جەتiسi, قىرقى، جىلى جانە وزگە قۇدايى تاماق تا بەرiلەدi ەكەن. تاماق ۇيدەن دە دايىن كۇيدە جەتكiزiلەدi, ال وندا دايىندالسا اسپازشىلارعا ەكi جاقتى ءوزارا كەلiسiم نەگiزiندە اقىسى تولەنەدi. اسپازشىلار مەشiتكە قارامايدى، ءوزi-ءوزiن قارجىلاندىرادى. قۇدايى تاماق بەرۋشiدەن عيماراتتى جالعا العانى ءۇشiن ون مىڭ تەڭگە مەشiت كiرiسiنە بەرiلەدi. بۇل قالاداعى مەيرامحانا، كافەلەردi جالعا الۋ اقىسىمەن سالىستىرعاندا سەگiز-توعىز ەسە ارزان. مۇنداي جەڭiلدiككە مۇسىلماندار ريزا. العىستارىن ايتۋدا. بiراق مۇنى دومالاق ارىز جازۋشىلاردىڭ ەستiگiسi دە، بiلگiسi دە كەلمەيدi. كوزدەگەنi ونى قايتكەندە دە جاپقىزىپ، قىزىعىن وزدەرi كورۋ سەكiلدi پەندەشiلiك. راسىندا دا بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلمايتىن، قايىر-ساداقاعا كۇنi قاراعان مەشiتتiڭ بۇل اسحانا عيماراتىن وقتا-تەكتە وتەتiن دiني راسiمدiك اس ءۇشiن جالعا بەرۋ ارقىلى ازىن-اۋلاق كiرiس كiرگiزۋi ونىڭ كوممۋنالدىق جانە تاعى باسقا دا شىعىندارىن جابۋعا جۇمسالىپ جاتسا ودان ۇتارى اقيقات. مۇنداي اسحانا بۇل كۇندەرi ەلiمiزدiڭ بiرقاتار iرi مەشiتتەرiنiڭ جانىنان اشىلعان. ونىڭ ءبارi دە ىڭ-شىڭسىز جۇمىس iستەۋدە. بۇعان الىسقا بارماي-اق جەزقازعانعا iرگەلەس ساتباەۆ قالاسىنىڭ مەشiتi جانىنداعى اسحانا مىسال بولا الادى. ءوز مiندەتiن شاما-شارقىنشا اتقارىپ جاتىر. جاسىرىپ جابارى جوق، حالال اسحانا مەن مەيرامحانالار قازiرگە تىم از. مەشiت جانىنداعى اسحانا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا قىزمەت ەتەدi. ماقساتى يگi دە iزگi. ال وعان پەندەشiلiكپەن كوز تiگۋ مۇسىلمان ءۇشiن ۇيات ەمەس پە؟! شاماسى كەلسە ساۋاپ ءۇشiن ءوز تۇسىنان حالال اسحانا مەن مەيرامحانا اشا بەرسiن، كiم قوي دەيدi. وعان راحمەت ايتپاسا ەشكiم دە قارسى بولا قويماس.
ق.نارباەۆتىڭ كەزiندە مەشiت اسحاناسى ءۇشiن سىيلاعان ۇستەلدەرiن وزiنە مەنشiكتەۋiنەن بۇل عيماراتتى قوعامدىق قايىرىمدىلىق قورى يەمدەنە قالعان جاعدايدا (ارمانداۋعا بولماي ما؟!) سونىڭ الدىن الا دايىن مۇلكi ەتۋ نيەتi بار ما دەپ قالدىق.
كەزiندە مەشiتتە بۇيرىقسىز (ياعني زاڭسىز) كەزەكشi مولدا بولعان، قازiر دە جاڭا اشىلعان نامازحانانىڭ بiرiنە دiندارلىق ەتەتiن س.قۇلجاباەۆ بۇل كۇندەرi يەسiز قالعان وزدەرi “مەدرەسە” دەپ اتايتىن دiني ساۋات اشۋ كۋرسى عيماراتىنىڭ كۇتiمسiزدiگi تۋرالى كۋرس شاكiرتتەرiنiڭ وي-پiكiر، ۇسىنىستارىن بەينە جانە ۇنتاسپالارعا ءتۇسiرiپ، وعان وكiل يمام مەن قالا اكiمiنiڭ نازارىن اۋدارعانىن جەتكiزدi. بۇعانعا دەيiنگi ەكi وكiل يمام دا بۇل عيماراتتى مەشiت بالانسىنا زاڭداستىرىپ الۋعا ارەكەتتەنبەگەن. ەندi مۇنى ن.اسانوۆ تەز قولعا الۋعا تيiس. ونى مەشiت بالانسىنا زاڭداستىرىپ بەرۋگە بiزبەن كەزدەسۋدە قالا اكiمi ىقىلاس تانىتتى. ايتپەسە الگi قور قۇرىلتايشىلارىنىڭ وعان دا كوز تiگiپ، بەينە جانە ۇنتاسپالارعا جانتالاسا ءتۇسiرۋiنiڭ استارىندا بۇل عيماراتتى وزدەرiنە مەنشiكتەۋ نيەتiنiڭ جاتپاسىنا كiم كەپiل؟
مەشiت پەن دiنگە قاتىستى داۋ-داماي كوبiنە كوپ ونى توڭiرەكتەگەن دۇمشەلەردەن شىعاتىنى وكiنiشتi. ءوز كەزiندە مەشiتتە كوپ جىل ەسەپشi ءارi iس باسقارۋشىسى بولعان زاۋكەن قاجى ىبىراەۆ مارقۇمداردى جەرلەۋمەن شۇعىلداناتىن ارنايى قورىم (زيرات) قورىن قۇرعان. مەشiت دiندارلارى تiكەلەي اتقاراتىن دiني ءراسiمدi بۇل قور وزiنە مەنشiكتەپ الا قويسا يمامدار مەن مولدالار نە iستەمەك؟ بۇل ماسەلەنi مەشiت اقساقالدارى مەن جاماعاتى دەر كەزiندە كوتەرۋiنiڭ ارقاسىندا بۇيرەكتەن-سيراق شىعارعىسى كەلگەن قوردىڭ پەندەشiلiكپەن پايدا قۋعان نيەت-پيعىلى iسكە اسپاعان.
س.قۇلجاباەۆتان “كەڭگiر” قايىرىمدىلىق قورىن قۇرۋعا كiم يدەيا بەرگەنi سۇرالعاندا: “ساتىبالدى قىزىروۆ ەدi, بiراق ءوزi ارتىنشا سىتىلىپ شىعىپ كەتتi”، — دەدi. س.قىزىروۆ بولسا: “وزiنشە قور قۇرماق بولىپ، ۇيىمداستىرعان س.قۇلجاباەۆ. ول مەشiت جونiندە تالاي رەت عايبات ايتقاندا تىيىپ تاستادىم” دەپ ونىڭ ءوزiن اشكەرلەدi. بiر-بiرiن اشكەرلەۋشiنiڭ ەكەۋi دە مەشiتتi توڭiرەكتەگەن دiندار!..
ق.ءالمۋسينوۆتى ۇيiنەن تاپتىق. ول ارىز ماتiندەرiن كورە سالىسىمەن: “بۇل دومالاق ارىز عوي. قول قويىلماعان. قاراۋعا جاتپايدى. يمام نۇرلان اسانوۆقا رەنجiگەنiم دە، ول تۋرالى ارىز جازعانىم دا راس. بۇرىنعى ەكi وكiلگە دە رەنiشiم بولعان. ەندi كەشiردiم. ارىز جازبايمىن. ەگەر مەنiڭ اتىمنان قاي جەرگە ارىز بارسا دا قاراماسىن”، – دەدi. قولىمەن جازىپ تۇسiنiكتەمە دە بەردi. قالا اكiمiنiڭ اتىنا بۇرىنىراقتا بەرگەن تۇسiنiكتەمەسiمەن ماعىنالاس. ەندi سوزiندە تۇرسا!.. كوپتiڭ كوزiنشە مەشiتتiڭ قارت جاماعاتى سەرiك قاجى نۇرمۇحاممەدۇلى جاناشىر اعا رەتiندە وعان اقىل-كەڭەسiن بەرۋمەن قاتار باتىرا دا ايتتى. جۇما نامازىنا سيرەك تە بولسا باراتىن كورiنەدi. كەمپiرi دە، ءوزi دە زەينەتكەر.
الماتىعا جەتكەندە جەزقازعاننان كەلگەن تاعى... ەكi ارىز كۇتiپ جاتتى. بۇعان دەيiنگi تانىس دومالاق ارىزداردىڭ “بايىتىلعان” كوشiرمەسi. ماعىنالاس. بiر ايىرماسى تانىس اتى-جوندەرگە ەندi “ساتىبالدى يماتاەۆ” دەگەن قوسىلىپ، ناقتى يەسi بارىن بiلدiرگەندەي قول قويىپتى. Iلە ول كورسەتكەن مەكەنجايدا ساتىبالدى يماتاەۆتىڭ تۇرار، تۇرماسىن انىقتاۋىن وتiنگەنiمiزدە جەزقازعان قالالىق ادiلەت باسقارماسىنان فاكس ارقىلى: “مۇنداي جان قالادا تiركەلمەگەن” دەگەن قىسقا انىقتاما جەتتi...
بiز جولىعىپ، پiكiرiن تىڭداعان جەزقازعان مەن ساتباەۆ قالالارىنىڭ ەكi اكiمi مەن مەشiت جاماعاتتارى دا باس يمامدارى ن.اسانوۆ پەن ب.ءابدiراحمانوۆتىڭ قىزمەتتەرiنە ريزاشىلىقتارىن بiلدiرiسiپ، دومالاق ارىزداردىڭ تىيىلماي وتىرعانىنا قىنجىلدى، ءارi جەرگiلiكتi تۇرعىندار اتىنا ۇيات كەلتiرگەنi ءۇشiن نامىستاندى دا!
بۇل دومالاق ارىز الدەكiمنiڭ (بالكiم، ات توبەلiندەي توپتىڭ) كۇنشiلدiكپەن ەكi يمامدى وزگە ايماقتا دۇنيەگە كەلگەنi ءۇشiن جات ساناپ، جەك كورۋi جانىن جەگiدەي جەپ، كۇندiز كۇلكiدەن، تۇندە ۇيقىدان ايىرىپ، قولىنا ەرiكسiز قالام العىزا بەرۋiنiڭ “جەمiسi” دەپ بiلەمiز.
عايباتتىڭ دا شەگi بولماس پا؟ دiني دە، ءدۇنياۋي دا جوعارى وقۋ ورىندارىن بiتiرگەن ەكi ديپلومدى باس يمامنىڭ بiلiم دەڭگەيiن دiني ساۋات اشۋ كۋرسىندا وقىعان (ونداعى دiندارلاردىڭ بiلiم دەڭگەيi سول شامالاس) قالاي ايىرىپ، “بiلiمسiز” دەپ باعا بەرۋi شىندىققا قانشالىق جاقىن؟ پiكiرلەرi دە قانشالىق قيسىندى؟ دومالاق ارىز باستان-اياق وسىنداي نەگiزسiز باعا بەرۋ مەن عايبات، كۇنشiلدiككە تولى. ونى وقىرمانعا جەتكiزۋگە اۋىز بارمايدى، جۇرەگiڭ اينيدى. بۇل دومالاق ارىزداردىڭ بايىبىنا بارۋ ءۇشiن دiني باسقارما ارنايى جiبەرگەن كوميسسيانىڭ بارىپ-قايتۋى بۇگiنگiدەي قىسىلشاڭ شاقتا قىرۋار قارجىعا ءتۇستi. قانشاما التىن ۋاقىت تا سارپ بولدى. بۇل شىعىندى سول دومالاق ارىز جازۋشىلاردان (بەلگiلi بولسا) سوت ارقىلى وندiرسە عوي. ەندi سول كۇنشiلدەردiڭ دومالاق ارىزى پروكۋراتۋراعا جiبەرiلەدi. كانiگi ماماندار تاۋىپ تا قالار.
كۇنشiلدiك قانداي قاۋiپتi دە جۇقپالى دەرت؟!
مۇندايدا قاسيەتتi قۇران كارiمنiڭ تiلiمەن ايتقاندا: “...كۇنشiلدەردiڭ قىزعانىشتى كەسiرiنەن ساقتا دەپ، ارايلى تاڭنىڭ تاڭiرiنە سىيىنامىن، پانا تiلەيمiن” (“فالاق” سۇرەسi, 4-5 اياتتار).
مۇسىلمانعا ءجون-جوسىقسىز كۇماندانا قاراي بەرۋ ۇيات ءارi ادەپسiزدiككە جاتادى. مۇنداي كۇمانشiل جاندارعا اللاھ تاعالا: “ەي، يمان كەلتiرگەندەر! تىم كۇمانشiل بولۋدان ساقتانىڭدار. كەيبiر (ورىنسىز) كۇمان — ناعىز كۇنا سانالادى” (“حۋجۋرات” سۇرەسi, 12-ايات), — دەپ ەسكەرتكەن. جاراتۋشىمىزدىڭ ەسكەرتۋiنە قۇلاق اسقان ابزال.

وڭعار ومIربەك، قمدب-نىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى، «تۇركىستان»گازەتى، 21. 05. 2009 جىل.