بيىلعى جەلتوقساندا استانادا «نۇر وتان» حدپ جانىنان شاڭىراق كوتەرگەن «امانات» ينتەللەكتۋال­دى پىكىرسايىس كلۋبى 1 جاسقا «تولدى». ءبىر جىلدا قوعامدىق پىكىرلەر مەن ەرىكتى كوزقاراستاردىڭ كورىگىن قىزدىرعان كلۋبتىڭ 9 جيىنى ءوتىپتى. وسى «توعىزدىڭ» دا كوتەرگەن تاقىرىپتارى قوعامدىق پىكىردى عانا ەمەس، تۇتاستاي ۇلتتى ءدۇر سىلكىندىردى.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن تاقىرىپتاردى تىزبەلەپ كورەلىك: «الاش قۇندىلىقتارى جانە قازاقستاننىڭ ەلدىك مۇددەسى»، «كوپۇلتتى قازاقستاننان «قازاقستاندىق ۇلتقا» اينالۋدىڭ قاۋپى قانداي؟»، «قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە»، «اشارشىلىق زۇلماتىنا نەگە لايىقتى باعا بەرىلمەي كەلەدى؟» تاعى باسقالار. 15 جەلتوقساندا ەلوردامىزداعى «ريكسوس» قوناقۇيىندە وتكەن «امانات» پiكiرتالاس كلۋبىنىڭ بيىلعى سوڭعى وتىرىسى «الاش اماناتى» دەگەن تاقىرىپقا ارنالدى. ءبىز تومەندە القالى جيىندا ايتىلعان ورنىقتى ويلار مەن پاراساتتى پىكىرلەردى «جاس قازاقتىڭ» قالىڭ وقىرمانىنا ىقشامداپ ۇسىنىپ وتىرمىز. سونداي-اق «اماناتتىڭ» تىزگىنىن ۇستاۋشى بەرىك ءۋاليدىڭ ايتۋىنشا، بۇدان بىلاي بارلىق وتىرىستاردىڭ جازباشا نۇسقاسى اتالعان كلۋبتىڭ ءوز سايتىندا جاريالانادى.

بيىلعى جەلتوقساندا استانادا «نۇر وتان» حدپ جانىنان شاڭىراق كوتەرگەن «امانات» ينتەللەكتۋال­دى پىكىرسايىس كلۋبى 1 جاسقا «تولدى». ءبىر جىلدا قوعامدىق پىكىرلەر مەن ەرىكتى كوزقاراستاردىڭ كورىگىن قىزدىرعان كلۋبتىڭ 9 جيىنى ءوتىپتى. وسى «توعىزدىڭ» دا كوتەرگەن تاقىرىپتارى قوعامدىق پىكىردى عانا ەمەس، تۇتاستاي ۇلتتى ءدۇر سىلكىندىردى.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن تاقىرىپتاردى تىزبەلەپ كورەلىك: «الاش قۇندىلىقتارى جانە قازاقستاننىڭ ەلدىك مۇددەسى»، «كوپۇلتتى قازاقستاننان «قازاقستاندىق ۇلتقا» اينالۋدىڭ قاۋپى قانداي؟»، «قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە»، «اشارشىلىق زۇلماتىنا نەگە لايىقتى باعا بەرىلمەي كەلەدى؟» تاعى باسقالار. 15 جەلتوقساندا ەلوردامىزداعى «ريكسوس» قوناقۇيىندە وتكەن «امانات» پiكiرتالاس كلۋبىنىڭ بيىلعى سوڭعى وتىرىسى «الاش اماناتى» دەگەن تاقىرىپقا ارنالدى. ءبىز تومەندە القالى جيىندا ايتىلعان ورنىقتى ويلار مەن پاراساتتى پىكىرلەردى «جاس قازاقتىڭ» قالىڭ وقىرمانىنا ىقشامداپ ۇسىنىپ وتىرمىز. سونداي-اق «اماناتتىڭ» تىزگىنىن ۇستاۋشى بەرىك ءۋاليدىڭ ايتۋىنشا، بۇدان بىلاي بارلىق وتىرىستاردىڭ جازباشا نۇسقاسى اتالعان كلۋبتىڭ ءوز سايتىندا جاريالانادى.

بەرىك ءۋالي: ءبىز وتكەن جىلى «اماناتتىڭ» تۇساۋكەسەر جيىنىن الاش تاقىرىبىمەن باستاعانبىز، بيىل دا سول تاقىرىپپەن اياقتاماق ويىمىز بار. ويتكەنى الاش قۇندىلىقتارى ەشقاشان دا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى كەرەك. سول سەبەپتى ءبىز ۇدايى جەلتوقسان ايىندا تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قاتار كەلەتىن الاشتىڭ تۋعان كۇنىن ءبىر-بىرىمەن ۇشتاستىرىپ، بۇگىنگى جيىنىمىزدى «الاش اماناتى» دەگەن تاقىرىپپەن وتكىزىپ وتىرمىز. باستى بايانداماشىمىز - جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي مىرزا.

تۇرسىن جۇرتباي: قادىرلى اعايىن! بارشاڭىزدى قازاق دۇنيەدە جارالعاننان بەرگى ەڭ قاسيەتتى كۇن، ەڭ قاسيەتتى ۇعىم، ەڭ قاسيەتتى اڭسار جانە ءبىزدىڭ ءۇرىم-بۇتاعىمىزعا دەيىن سول يگىلىكتە بولسىن دەگەن تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن! بۇگىنگى وتىرىستا «الاشتىڭ اماناتى نە ەدى؟ سول امانات بۇگىنگى كۇنمەن قالاي بايلانىسىپ جاتىر؟» دەگەن تاقىرىپ اياسىندا اڭگىمە وربىتبەكپىز. وسى وتىرىسقا كەلەردە الاشتىڭ ءبىرتۇتاس يدەياسىن، تۇجىرىمداماسىن بۇگىنگى كۇنگى يدەيامەن سالىستىرىپ قاراپ، وزىمشە وي ءتۇيدىم. مىسالى، الاشتىڭ جەر تۋرالى باعدارلاماسىنىڭ ءوزى 70-80 بەتتەن اساتىندىقتان، ولاردى تۇتاس مازمۇنداپ بەرۋدى ءجون كوردىم. ويتكەنى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى - ءوزىمنىڭ  جەكە  باسىم­نىڭ، ءۇرىم-بۇتاعىمنىڭ، اتا-بابامنىڭ تاۋەلسىزدىگى. مىنە، وسى يدەيانى، قوعامداعى كورىنىستەردى الاش يدەياسىمەن سالىستىرعاندا، توبە شاشىم تىك تۇردى. مىسالى، 1905 جىلعى م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ «اقمولانى استانا جاسايمىز» دەگەن يدەياسىنان باستاپ، بارلىق پىكىرلەردى سالىستىرساق، ءبىر-اق نارسە ورىندالىپتى. ول - قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن العان. قالعان ايتىلعان ءسوز، 1905, 1911, 1917, 1919, 1923, 1927, 1934, 1937 جىلدارداعى تالاستارعا دەيىن قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن ورناتۋ بارىسىنداعى جوسپارلار سول ارمان كۇيىندە تۇر! سول ارماندى پاتشا وكىمەتى تۇسىندا، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە كىم تۇنشىقتىردى؟ ءدال بۇگىن قازاق قوعامى پروفەسسور نۇرلان وتەعاليەۆ ايتقانداي، «اسا ءبىر قاۋىپتى جاعدايعا بويىن ۇيرەتىپ العان سياقتى». «قازاقستان قوعامى جالعان عىلىمعا بىرتە-بىرتە بوي ۇيرەتىپ بارادى»، - دەدى ول. دەمەك، ءبىز جالعان قوعامعا بويىمىزدى ۇيرەتىپ بارامىز. جاساندىلىق - بۇل ەڭ قاۋىپتى كورىنىس. ءوز تابانىمەن جەردى باسىپ تۇرعان مەملەكەتتى قابىرشاق مۇزدىڭ ۇستىنە اپاراتىن كورىنىس. ءبىز بارلىق سالادا وسىعان كەتىپ بارامىز. الدانىپ بولعان حالىق بۇرىنعىسىنشا ءومىر سۇرگىسى كەلمەيدى. انا قابىرشاق مۇزدىڭ استىندا باتپاق جاتقانىن بىلەدى، وعان قايتىپ باتقىسى كەلمەيدى. ال نامىسسىزدىق قايدان تۋىپ وتىر؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
الاش يدەياسى دەگەن نە؟ الاش بىزگە نەنى اماناتتاپ قالدىردى؟ الاشتىڭ قورعايىن دەگەن يدەياسى، ورناتايىن دەگەن مەملەكەتى - جاپونيا سەكىلدى ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. ونىڭ نەگىزى نەدە؟ مەن مۇنى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ پايىمداۋى بويىنشا، جاي سوزبەن قىسقارتىپ ايتايىن. الاش يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ازاماتتاردى بەس ءتۇرلى ماقسات بىرىكتىرگەن. قازاق مەملەكەتى ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە - جەر. ويتكەنى، جەر - وتان، جەر - ەكونوميكا، جەر - قورعانىس، جەر - مادەنيەت، جەر - نامىس. جەرسىز مەملەكەت بولمايدى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، جەر ەشقاشان جەكەمەنشىككە بەرىلمەۋى كەرەك. ويتكەنى ءار ۇلت، ءار سارباز ءوز ەلىن «مەنىڭ جەرىم!» دەپ قورعاۋى كەرەك. جەر جەكەمەنشىككە بەرىلدى دەگەنشە، قازاق تا ءوزىنىڭ بوستاندىعىنان، تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلدى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. بۇكىل جەر قازاققا ورتاق بولۋى قاجەت. ويتكەنى جەر - مەملەكەتتىڭ مەنشىگى جانە وتاننىڭ كەپىلى. ال شىن مانىندە، 2001 جىلعى جەر رەفورماسىنان كەيىن بيلىك ءاربىر قازاقتى، ءاربىر قازاقستاندىقتى ءوزىنىڭ وتانىنان ايىردى. سوندا مەنىڭ بالام كىمنىڭ جەرى ءۇشىن سوعىسۋى كەرەك؟ ەندى وسى سوزدەرىمە ناقتى مىسالدار كەلتىرەيىن. مەن تورعايداعى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اقكولىن كوردىم. بۇل - 2,5 مىڭ شارشى مەتر اۋماقتاعى جالعىز كول، قۇردىمنىڭ وزىندە جاتقان كول. ياعني ارقالىققا دەيىن - 600, ودان تورعايعا دەيىن - 500, تورعايدان ءارى قاراي 270 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. بۇل - بۇكىل تورعايدى اشارشىلىقتان امان ساقتاپ قالعان كول. سول كول 2006 جىلى جەكەمەنشىككە ساتىلىپ، تورعايداعى 17 كەڭشاردىڭ حالقى بالىقسىز قالعان. تورعايدىڭ جەرى سارى توپىراقتى بولىپ كەلەتىندىكتەن، وندا ساباعى قوعا، باسى بيدايىق سياقتى قوقا دەگەن وسىمدىك قانا وسەدى. ونى مال جەمەيدى، ەگىن سالۋعا كەلمەيدى. ياعني حالىقتىڭ كۇنكورىس كوزى - بالىق اۋلاۋ عانا. ال بىل­تىر سول اقكول تارتىلىپ، بالىعى ءشىرىپ، جاعاعا شىعىپ قالدى. ءسويتىپ، اقكولدىكتەر «ەڭ قورلىعى سول، بيىلعى جازدى بالىق ورتەۋمەن وتكىزدىك» دەيدى. بالىق شىرىگەن جەردە ىندەت تارايدى. ال جالعىز كۇنكورىسىنەن ايىرىلعان ەل نە ىستەيدى؟ تاعى ءبىر مىسال. بىلتىر شىعىس قازاقستاندا وسكەن ءشوپ ادام بويىنان اسىپ كەتتى. ال سەمەيدە باستى ماسەلە ءشوپ تاپشىلىعى بولدى. انا ادام بويىنان اساتىن ءشوپتى شابۋعا بولمايدى. ويتكەنى ول - بىرەۋدىڭ جەرى. كىمنىڭ جەرى؟ يۆانوۆتىكى، پەتروۆتىكى، مەرزوەۆتىكى، ايتەۋىر، قازاقتىكى ەمەس. ونىڭ يەسى نە ءبىر گرۋزين، نە ءبىر ارميان. سولتۇستىكتەگى وبلىستاردىڭ بارلىق ەلەۆاتورلارى شەشەندەر مەن ينگۋشتاردىڭ قولىندا. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيس­ترى بۇل ماسەلەنى قارايىن دەسە، شاماسى جەتپەيدى. جەر ماسەلەسى - قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلى. بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالۋ كەرەك شىعار؟!. بالكىم، بۇل ماسەلەنى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋممەن شەشكەن دۇرىس شىعار...
الاشتىڭ ەكىنشى يدەياسى - قازاق جەرىنىڭ استى-ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بايلىقتىڭ ءبارى ءبىر تيىنى دا قالماي، قازاق مەملەكەتىنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋى كەرەك. «ودان اسسا، شەتەلگە ينۆەستيتسياعا شىعارۋعا بولادى»، - دەيدى. مەن ۇنەمى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى جيىپ جۇرەمىن. مىسالى، رەسەيگە بارىپ، كومپيۋتەردى قوسىپ قالساڭ، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى تۋرالى اقپارات سامساپ شىعا كەلەدى. تۇركياعا، موڭعولياعا بارساڭ دا، بارلىعىن اشىق وقي الاسىڭ. ال ءبىزدىڭ سايتتارىمىزدا ونداي اقپاراتتار نەگە جوق؟ سونداي-اق ەكى جەردەگى اقپار ءبىر-بىرىمەن سايكەس كەلمەيدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇيىمىز باياعىدا مەكتەپتەگى تاريح وقۋلىعىندا ءبىر اياعىمەن جەر باسىپ تۇرعان ورىس مۇجىعىنىڭ سۋرەتىنە ۇقسايدى. جەرىمىزدىڭ استى مەن ۇستىنە باسقالار يە. اسپاندى ايتپاي-اق قويايىن، ويتكەنى «قازساتتىڭ» قايدا قاڭعىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن. ءۇشىنشى يدەيا -  ءاليحان ايتقانداي، قويدىڭ ۇستىنەن قىرقىلعان ءبىر ۋىس ءجۇن قازاق حالقىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ توقىلۋى كەرەك. الاش كوسەمدەرى: «وتارلىق جۇيەدە باسقاعا قارايلاۋمەن كۇنىمىز ءوتتى. تاۋەلسىز ەكونوميكا جاساساق، ەمىنسەك ەل بولامىز. ول ءبىزدىڭ العان تاۋەلسىزدىگىمىزدى ون بەس جىلدا ەكىنشى ءبىر تاۋەلدى مەملەكەتكە اينالدىرادى»، - دەگەن. ءبىزدىڭ بۇگىنگىمىز تۋرا وسى. اۋىلدا مال جوق. ەڭ بولماسا مالدى دا باعا الماي وتىرمىز. كوزىممەن كورگەنىمدى ايتايىن، مەنىڭ اۋىلىم كوكسەڭگىر دەگەن جەردە. قانشاما جەر ءشوبى شابىلماي بوس جاتىر. بىراق ونداعى ەل مالىنا ءشوپ تابا الماي وتىر. «ءاي، مىنا ءشوپتى نەگە شاپپايسىڭ؟»، - دەپ اعايىنىما ۇرىسسام، ول: «بولمايدى»، - دەيدى. نەگە؟ ويتكەنى بىرەۋدىڭ جەرى. ويباي-اۋ، قازاق ءوزىنىڭ جەرىنە شىققان شوپكە ءوزى يە بولىپ، مالىن ءوسىرىپ، ءوزىنىڭ ۇستىنە كيەتىن كويلەكتى ءوز قويىنىڭ جۇنىنەن الماسا، نە بولماق؟ جۇمىسسىزدىق دەگەن وسى ەمەس پە؟!.

ءتورتىنشى يدەيا - ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى. مەملەكەت بۇگىن ءتىل تۋرالى باعدارلاما جاساعىسى كەلسە، الاشتىڭ باعدارلاماسىن سول كۇيىندە كوشىرىپ قولدانۋعا بولادى. قازىر ءبىزدىڭ ءدىلىمىز ۇشكە ءبولىنىپ كەتتى. ءانۋار ءالىمجانوۆ اعامىز ايتقانداي، دالا مەن قالانىڭ بالاسى ءومىر باقي ءتىل تابىسا المايدى. شىنىندا دا، قالا مەن دالا ەكىگە بولىنۋدە. جەردە يە بولماعان سوڭ، ءدىلىمىز بۇزىلۋدا. مىسالى، استاناداعى «جەتى بوشكەدە» ءبىر مىڭ قازاق تۇراتىن بولساق، سونىڭ 999-ى قازاقتار. بىراق بىردە-بىرەۋى قازاقشا سويلەمەيدى. مىج-مىج بولعان كەمپىرلەر دە بار ىشىندە. ءدىل بۇزىلعاندىقتان، ءتىل ءالى كوشەگە شىققان جوق. ەگەر ماعان سالسا، ءبىر كۇن پرەزيدەنت بولسام، قازاقستانداعى ءبىر تەلەارنانى كۇنىنە 24 ساعات، جىلىنا 365 كۇن جانە ماڭگىلىككە قازاقشا مۋلتفيلمدەر كورسەتەتىن ارنا ەتىپ اشار ەدىم. بەسىنشى يدەيا - ۇلتتىق ءداستۇر مەن تاۋەلسىز عىلىمعا نەگىزدەلگەن، زاڭعا سۇيەنگەن ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. نەگە تاۋەلسىز عىلىمعا نەگىزدەلگەن؟ مىسالى، نەسيەلىك تەحنولوگيا دەگەنىمىز، -  قازاقستان ءۇشىن ساۋاتسىزدىقتىڭ باسى. ويتكەنى بىزدە ونىمەن وقيتىنداي نەگىز دە، مەنتاليتەت تە، وقۋلىق تا، ءبىلىم دە جوق. ءوز بەتىڭشە وقيتىن وقۋلىعىڭ بولماسا، ءبىرىنشى كۋرستان باستاپ قانداي تاجىريبەلىك جۇمىس تۋرالى ايتۋعا بولادى؟ ءبىز ستۋدەنت كەزىمىزدە ل.تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومانىن ءبىر سەمەستر وقىعانبىز. ال قازىر 40-60-جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىن ءبىر بلوك وقيمىز. ءبىر بلوك دەگەنىمىز - 1 اي 20 كۇن. ونىڭ ىشىنە اۋەزوۆىڭ دا، مۇقانوۆىڭ دا، مۇسىرەپوۆىڭ دا كىرىپ كەتەدى. ءبىر بلوكتا باسقا ەمەس، م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» وقىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ سويتسەك، ءبىزدىڭ وقىتۋ جۇيەمىز باكالاۆرلىقپەن، ماگيسترلىقپەن سايكەستەندىرىلىپ قويىلعان كورىنەدى. ءداستۇرلى زاڭ دەگەندە، ءبىزدىڭ 100 زاڭىمىزدىڭ بىردە-بىرەۋى ىشكى داستۇرىمىزگە نەگىزدەلمەگەن. مالايزيا، سينگاپۋر دەگەندەردى ايتادى. ءاي، ەڭ بولماسا ۇلتتىق مۇددەسى بار اناۋ فرانتسيانىڭ، گەرمانيانىڭ زاڭىنا نەگە نەگىزدەلمەيدى؟ ال بىزدىكى بولسا ورىندارىن اۋىستىرا سالعان. بولدى. ياعني ءبىر سوزبەن تۇيىندەسەم، الاشتىڭ وسى بەس اماناتى جۇزەگە اسپاي، قازاق قوعامى قالپىنا كەلەدى، قازاق العا باسادى دەۋ - بەكەرشىلىك. الاشتىڭ اماناتىنا ادال بولامىز، ونى جۇزەگە اسىرامىز دەسەك، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن ءوزىنىڭ ورنىنا قويۋىمىز كەرەك. حالىق اسسامبلەياسى جالعان عىلىم، جالعان يدەولوگيا، جالعان ناسيحاتتى دامىتىپ وتىر. قازىرگى كەزدە قوعامدىق نارازىلىقتى دا تۋدىرىپ وتىرعان وسى اسسامبلەيا. ءاي، «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنداعى «قازاقستاندىق ۇلت جاسايمىز» دەگەنى نەت­كەن ماسقارالىق؟.. وسىدان ءبىراز بۇرىن امانگەلدى ايتالى اعامىز ايتقانداي، حالىق اسسامبلەيا­سى بيلىك باسىنا بەس-التى جىلدا ەمەس، بۇگىن شىعىپ الدى. نەگە مەملەكەت ولاردى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىپ وتىر؟ نەگە ول قوعامدىق بىرلەستىك بولا تۇرا، مەملەكەتتىك يدەولوگياعا ءوز بەتىمەن ارالاسىپ، قازاقستاننىڭ بولاشاعىن انىقتايدى؟ مىنە، بارلىق ماسەلە وسىندا جاتىر.
امانگەلدى ايتالى: ءورىستىلدى باسپاسوزدە «الاش قوزعالىسىنىڭ وزىندە بىرتۇتاستىق بولمادى»، «الاش كوسەمدەرىنىڭ باستارى بىرىكپەگەن جانە ولار قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا اسىقتى» دەگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، كەيبىر دەپۋتاتتارىمىز «قازاق ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وقىتىپ-توقىتۋى ارقاسىندا الدى» دەگەندى ايتىپ ءجۇر. وسى ەكى ويدى جالعاستىرىپ ايتاتىندار كوبەيىپ كەتۋى مۇمكىن-اۋ دەيمىن؟
تۇرسىن جۇرتباي: تاريحي فاكتىلەرگە سۇيەنسەك، الاشوردا جەلتوقساننىڭ 13-ىندە ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. ياعني ولار ءۇش اي كەشىكتى. ال بەرىدە 1991 جىلى تامىزدىڭ 24-ىندە وزبەكتەر، ودان كەيىن تۇرىكمەندەر، سوڭىنان قىرعىزدار جاريالادى. ءبىز عانا جەلتوقساننىڭ 16-سىنا سوزدىق. ەكى جاعدايدا دا، لەنين مەن نيكولاي جانە ەلتسين مەن گورباچەۆ سوعىسىپ، باسقاعا مويىن بۇرا الماي جاتقاندا ءساتى ءتۇستى. ال الاش اسىقسىن، اسىقپاسىن، ەندى ءبىر اي كەشىكسە، كەڭەس وكىمەتى ورناپ، اۆتونوميا الا المايتىن ەدى.
امانگەلدى ايتالى: ارينە، ءبىز الاشتىڭ بارلىق مۇراسىن ءبىر جيىندا ايتىپ، تاۋىسا المايمىز. مەن قىسقاشا ءوز ويىمدى ايتايىن. جەر استى بايلىعىمىزدىڭ قولدى بولىپ كەتۋى مۇناي، گاز، مەتالل شىعاتىن جەرلەردە... بىراق مىناداي ءبىر اقيقات بار ەكەن. اقتوبەدەگى «ءدوڭ» كەن بايىتۋ كومبيناتىنىڭ ەنشىلەستەرى تەك شەتەلدىكتەر عانا ەمەس. وزىمىزدىكى دە بار ەكەن. جەرگىلىكتى ۇلتتىق بۋرجۋازيا شەتەلدىكتەرمەن بىرىگىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان كورىنەدى. بىراق بۇل - قۇپيا. دەسەك تە، قانشا قۇپيا بولسا دا، شىعىپ قالادى. تاۋەلسىز ەكونوميكا دەگەنگە كەلسەك، بۇگىن ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز اسىراي الماي وتىرمىز. باسقانى ايتپاعاندا، «30 كورپوراتيۆتىك كوشباسشى» دەگەن باعدارلامادا اۋىل وندىرىسىنە ارنالعان جوبا جوققا ءتان. ءبىر كەزدەرى اعىلشىننىڭ ءبىر پرەمەرi ۇندىستانعا قاتىستى بىلاي دەپتى: «تاۋەلسىزدىكتى الۋ بار دا، وعان قول جەتكىزۋ بار. ءۇندىستان ءالى ءبىراز ۋاقىت بىزدەن كەتپەيدى». ءبىز دە سول تاۋەلسىزدىكتى الدىق، بىراق شىنايى تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتپەي جاتىر. ارينە، الاشتىڭ بارلىق يدەياسىمەن كەلىسەمىز. بىراق جوعارىداعى بەس مۇراتقا جەتە الماي وتىرمىز. بىراق عاسىرلار بويى قوردالانعان ماسەلەلەردى 18 جىلدا شەشە الامىز با؟ «مۇمكىن، شىن مانىندە ۋاقىت از بولىپ جاتقان شىعار. بىراق وسى ۋاقىتتا ءبىراز ماسەلەنى شەشۋگە بولمايتىن با ەدى؟» دەپ تە ايتۋعا بولادى. تۇرسىن جۇرتبايدى قولداساق، ءبىراز ۋاقىت كوپتەگەن مۇمكىنشىلىكتەردەن ايىرىل­ىپ قالدىق. قادىرىمىزدىڭ قاشقانىن ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز عوي دەيمىن.

مىسالى، جەر ماسەلەسىنىڭ بۇدان دا ءارى ۋشىعۋى مۇمكىن. ءبىر جاعىنان العاندا، رەسەيمەن شەكارانى انىقتاۋ - ۇلكەن جەتىستىك. جالپى، ورىستار قازاقتارمەن شەكارانى انىقتاۋعا ەشقاشان دا كوڭىل بولگەن جوق. 2005 جىلى قاراشا ايىندا رەسەي مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا ارنالعان وتىرىس بولدى. ءبىرىنشى نۇكتەسىنەن باستاپ، كولى بار، سايى بار، سۋى بار، ورمانى بار، تاۋى بار ءاربىر مەترىنە دەيىن ەكى تىلدە جازىلعان 500 بەت كىتاپ ەكەن. نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ۆلاديمير پۋتين وسى ماسەلەنى ءبىر كۇندە كەلىسىپ شەشكەن. ءبىز وتە ۇلكەن قۇلشىنىسپەن راتيفيكاتسيا جاسادىق قوي. سوندا «جەر بەرىلمەسىن» دەپ رەسەيدىڭ 36 دەپۋتاتى ورە تۇرەگەلگەن. پۋتين بولسا: «قازاق دەگەن - جاقسى حالىق»، - دەپ توقتاتىپتى. ويتكەنى قازاقتان باسقا رەسەيدى قولدايتىن ەشكىم قالمادى عوي. ۋكرايناسى اناۋ، بالتىق جاعالاۋى اناۋ، كاۆكازى اناۋ. سونىڭ وزىندە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەكارانىڭ ءالى شەشىلمەگەن ماسەلەلەرى بار. دەسەك تە، بۇل ۇلكەن جەتىستىك. وسى حاتتاما بۇۇ-عا كەتتى عوي. حالىقارالىق كۇشكە ەندى. قىتايمەن دە سول سياقتى. ال ەنشىمىزدى العانمەن، ەلدىڭ ىشىندەگى ماسەلەنى كەلىستىرە الماي جاتقانىمىز راس. بالقاشتان بىلاي قاراي 30 ملن-عا جۋىق جەر - اسكەري پوليگون. ونىڭ جالدىق اقىسى دا كوپ ەمەس. سول جەرلەرگە دە قازاق مالىن جايا الماي وتىر. بۇل - زىمىراندىق پوليگوندار. «بۇل دا - ەلىمىزدىڭ قورعانىسى، بۇل زىمىراندار تەك رەسەيدى ەمەس، ءبىزدى دە قورعايدى» دەيدى. ءوز ەلىمىزدىڭ بايلىعىنا يە بولۋ، جەردى ءتيىمدى پايدالانۋ جانە رۋحاني ماسەلەلەردى شەشپەۋ - بۇل، ارينە، اسىرەسە رەسەيدىڭ اقپاراتتىق ۇستەمدىگى. ءبىز بۇگىن ورىسشا ويلايمىز، ورىسشا سويلەيمىز. ءبىزدىڭ كوپ ادامدار ۋكرايندىقتاردى، گرۋزيندەردى، شەشەندەردى ايىپتايدى. نەگە ولاي؟ سەبەبى ءبىز الگى ورىسشالاعاندا «زومبيلانعانبىز». بۇل، مىنە، بار دۇنيە. نەگە سول ۋكراينادا، گرۋزيادا ءبىزدىڭ ءبىر تەلەارنانىڭ ءجۋرناليسى وتىرمايدى؟ ولاي ەمەس، بۇلاي دەپ. ماسكەۋدە بار. ويتكەنى ولارعا ءتيىمدى، ال ءبىز تولىق اقپارات الا الماي وتىرمىز. وسىلايشا كوپتەگەن جاعدايلاردا ءبىز ورىستىڭ جەتەگىندە كەتتىك. سودان سوڭ ىشىمىزدەگى ورىستار رەسەيدىڭ وسەتيا، ابحازيا، گرۋزيامەن قاقتىعىسىن تۇگەلدەي قولداپ وتىر عوي. ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىز بار. بىراق ورىستار ونى قولدامايدى. جاڭاعى اقپاراتتىڭ دا ىقپالى بار. سوندىقتان تۇرسىن جۇرتباي ايتقانداي، ۇلت-ازاتتىق كۇرەس بارلىق سالالاردا جالعاسىپ كەلە جاتىر دەۋگە بولادى. شەكارا بار، ال رۋحاني سالادا شەكارا جوق. سودان كەيىن قول-اياعىمىزدى بايلاپ تۇرىپ، ەقىۇ «ءدىني سەنىم جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىمىزدى قابىلداتپادى عوي. ول دا -  سونىڭ كەسىرى. ال ءبىر جىل توراعالىق ەتەمىز دەپ، 1000 جىلدىق قۇندىلىقتان ايىرىلىپ قالامىز با؟.. قۇرساۋ سول. سوندىقتان كوتەرىلگەن ماسەلەلەر وتە ورىندى، ويلاناتىن جاعدايلار كوپ. ءبىر جاعىنان، «ۋاقىت از» دەپ اقتاۋعا بولادى، ءبىر جاعىنان، سول 18 جىلدا باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا، كوپ جاعدايدا بىتىرەتىن ىستەردى سالعىرتتىققا سالدىق. ەندى ماسەلە، شىن مانىسىندە فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ايتقاندا، «نە ستراشنو تو، ۆ كاكوم وبششەستۆە مى جيۆەم، ا ستراشنو تو، يز كاكوگو وبششەستۆا مى ۆىشلي». كوممۋنيستىك، اتەيس­تىك پسيحولوگيا، ۇلتقا دەگەن سالقىندىق جالعاسىپ كەلە جاتىر ءالى. سول پسيحولوگيا بيلىكتە وتىر. سوندىقتان ءالى دە بولسا، سول بۇرىنعى يدەولوگيا، بۇرىنعى ساياساتتىڭ ىقپالى ءجۇرىپ تۇر دەۋگە بولادى.

بۇركىت اياعان: مەن دە الاش كوسەمدەرىنىڭ الدىندا ءسوزسىز باس يەمىن.سوتسيولوگيا عىلىمىندا مىناداي جاعداي بار: بىرەۋلەر جاقسى وي ايتادى، ەندى بىرەۋلەر سونى ىسكە اسىرادى. مىسالى، الاش كوسەمدەرى كەرەمەت وي دا ايتقان، سول ويىن ىسكە دە اسىرعان. الاش باعدارلاماسىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىن قاراساڭىزدار، حح  عاسىردىڭ باس كەزىندە ولار العاش اۆتونوميا، پرەزيدەنتتىك بيلىك تۋرالى وي ايتقان. ەڭ كەرەمەتتىگى سول - ويلارى ءۇشىن جاندارىن پيدا ەتتى. ولار 1937-38 جىلدارى اتىلىپ كەتكەنگە دەيىن ءوز يدەيالارىمەن قوعامدى وزگەرتىپ ۇلگەردى. مىسالى، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى شەكاراسىن سىزدى. اۆتونوميا جاريالادى. ءتىپتى سول كەزدە قازاق پولكتەرى دە بولدى. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايىمىز قالاي؟ وسى ارادا مەن تۇكەڭنىڭ كەيبىر ويلارىن قوستايمىن، ال كەيبىرىمەن كەلىسپەيمىن. مىسالى، اۋىل ءالى دە ۇيقىدا جاتىر. بىلاي قاراساڭىز، كەرەمەت زاڭدار قابىلدانۋدا. قولىڭنان كەلسە، كول ساتىپ ال. جەر ال دا، مالىڭدى كوبەيت. ەڭ وڭايى، مال كوبەيتۋ. بىراق جالقاۋ قازەكەڭ مالىن كوبەيتپەي وتىر. جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى. ءبىر جىلقى، بەس-التى قوي ۇستايدى. سودان قالعانى ۇكىمەتتىڭ الەۋمەتتىك كومەگىن الادى. بولدى. ەندى رۋحاني تاۋەلسىزدىك دەگەنگە ءبىر مىسال ايتايىن. ۇلتارالىق نەكەگە كەلگەندە، مىناداي ماسەلەنى ءبىلۋ كەرەك. قازىر مەنشىك دەگەن بار. قازاق قىزى ورىسقا كۇيەۋگە شىقتى. بىرەۋدىڭ ۇيىندە كرەست تۇرادى، ەندى بىرەۋدىڭ مادەنيەتى بويىنشا ونداي جاعداي بولماۋ كەرەك. ماسەلەن، ايتالىق، سەنىڭ بالاڭ شەتەلدە ءجۇرىپ، باسقا ۇلتتان ايەل الىپ، سول جەردە قالىپ قويدى. ەرتەڭگى كۇنى سەنىڭ بايلىعىڭ مۇرالىق قۇقىق بويىنشا سول جاققا كەتىپ قالۋى مۇمكىن. قازىر ءبىزدىڭ بايلارىمىز بالالارىن شەتەلدە وقىتىپ، سول جاقتا قالدىرىپ جاتىر. مۇنىڭ ارعى جاعىندا ۇلكەن داۋلى ماسەلە تۋادى. مىسالى، ارابتار قىزدارىن، ۇلدارىن شەتەلگە جىبەرمەيدى. نەگە دەسەڭىز، ولاردا بۇرىننان مەنشىك ماسەلەسى بار. ولاردا ءبىز سياقتى ءۇش بولمەلى پاتەر ەمەس، كوبىندە ميللياردتاعان اقشا بار. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. رۋحاني ماسەلەمەن ەكونوميكانىڭ بايلانىسى بار.

قارجاۋباي سارتقوجاۇلى: بىزدە نە جوق؟ بىزدە رۋح، نامىس جوق. بيىل  موڭعولياعا باردىم. سوندا كورگەنىم، ماسكەۋدىڭ «ارباتىنداعى» سياقتى ەكى قابات ۇلكەن كىتاپ دۇكەنى تۇر. ءبىر بۇرىشىنا «شىعىس كىتاپتارى» دەپ جازىپ، قىتايشا، ۆەتنامشا، كارىسشە كىتاپتاردى، ەندى ءبىر بۇرىشىنا ورىسشا، اعىلشىنشا كىتاپتاردى قويىپتى. ال ەكى قاباتتى الىپ كىتاپ دۇكەنىن موڭعولشا كىتاپتارمەن تولتىرىپ تاستاعان. ءبىر تاڭ قالعانىم، بىردە-ءبىر دۇڭگىرشەكتەن جالعىز ورىس گازەتىن كورمەيسىز. تازا موڭعولشا گازەتتەرگە لىق تولى. ال ءبىز قانداي ءبىر جيىن وتكىزەتىن بولساق، ورىس ىزدەيمىز. ءبىر ورىس وتىرماسا، ول جينالىس جينالىس بولمايدى. مىنە، بىزدە رۋح جوق. سوندىقتان بۇگىنگى ينتەرناتسيوناليزمدى شىعارىپ وتىرعان اسسامبلەياعا قارسى كەلەتىن جەردە قارسى شىعۋىمىز كەرەك. ءسىز بەن ءبىز ەلباسىن جاقسى كورەمىز. بىراق ول كىسى كوپ نارسەنى بىلمەيتىن شىعار. سوندىقتان ونى ينتەلليگەنتسيا قاتتى ايتۋ كەرەك. ءبىز قوزعالۋىمىز كەرەك. ءبىز ايقايلاۋىمىز كەرەك.
بەرىك ءۋالي: ءبىز بۇعان دەيىن كوپتەگەن اتاۋلاردىڭ ءالى بەرىلمەي كەلە جاتقانىن، ونىڭ ءبارى اينالىپ كەلىپ الاشقا قارسى ازاماتتاردىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولعانىن ايتتىق. ياعني ونداي ازاماتتار بيلىكتە وتىرعان كەزدە الاشتىڭ اماناتىنىڭ ىسكە اسۋى ەكىتالاي. ول - اقيقات. الاش تاقىرىبىن تالقىلاۋىمىز تەك 90 جىلدىقپەن شەكتەلىپ قالماي، ول ۇنەمى داستۇرگە اينالۋى كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، الاش اماناتىنا ادال بولۋ ءۇشىن ءار ازامات وزىنشە ۇلەس قوسۋ كەرەك. مىسالى، بىلتىرعى وتىرىسىمىزدا كوپتەگەن كەدەرگىلەردىڭ بار ەكەنى ايتىلعان. كوپتەگەن وبلىستاردا الاش كوسەمدەرىنە كوشەلەر بەرىلمەي كەلەدى. بۇل جەردە قاراعاندىنى مىسالعا الۋعا بولادى. الداعى ۋاقىتتا الاشتىڭ نەگىزگى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى - قاراعاندىدا الاش ارداقتىلارىنا باس كوشەنىڭ اتى بەرىلسە، ۇلكەن قالالارىمىزدا ەسكەرتكىش­تەر ورناتىلسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

استانا قالاسى

جازىپ العان تولەن تىلەۋباي

"جاس قازاق" گازەتى 25.12.2009 جىل