(«قازاقستان حالقى» دوكتريناسىنىڭ بالاما نۇسقاسىنا ۇسىنىس)

(«قازاقستان حالقى» دوكتريناسىنىڭ بالاما نۇسقاسىنا ۇسىنىس)

قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرىپ، ونى تەك ءوز ۇلتىمىزدىڭ ىشىندە عانا ەمەس، وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن دە قارىم-قاتىناس قۇرالىنا اينالدىرۋ تاسىلدەرىن ۇسىنعىمىز كەلەدى. بۇگىنگى قوعامدا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن جالاڭ ۇران مەن قۇرعاق سەندىرۋ باسىم دا، ءتىلدى ناقتى قاجەتتىلىككە اينالدىرۋ ارقىلى ونىڭ ماڭىزىن ارتتىرۋعا كوڭىل بولىنبەگەن. مەملەكەتتىك ءتىلدى وركەندەتۋ ىسىندە وزگە ۇلت وكىلدەرىنە قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەندىگى ءۇشىن باعالى سىي-سىياپات جاساپ، ءارتۇرلى اكتسيالار وتكىزۋ ازدىق ەتەدى. مۇنداي شارالار ءتىلدى ءبىلۋ كەرەكتىگىن وبەكتيۆتى تۇردە مويىنداتقانمەن، ولاردىڭ بويلارىندا ءتىلدى يگەرۋگە دەگەن شىنايى ۇمتىلىس، ىنتا-جىگەر تۋدىرا المايدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلىن ۇلتتىق يدەيا دارەجەسىنە كوتەرۋدى زاماننىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر، ويتكەنى جاھاندانۋ داۋىرىندە دىڭگەگى مىقتى ەلدەردىڭ قۇندىلىقتارىنا توتەپ بەرۋ ءۇشىن ەلىمىزدە مىزعىماس تۇتاستىق ورناۋى قاجەت. ال ءتىل حالىقتى ءبىر ورتالىققا شوعىرلاندىراتىن اسا ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الداعى بەس جىلدىقتا ۇلتتىق يدەولوگيا رەتىندە قازاق ءتىلىن ءىس جۇزىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە كوتەرۋگە باعىتتالعان بىرقاتار شارالاردى جۇزەگە اسىرۋىمىز قاجەت. ءتىلدى مەڭگەرۋدىڭ جانە مەڭگەرتۋدىڭ الەمدىك تاجىريبەدە ءوزىن-ءوزى اقتاعان ءتاسىلى - تىلگە دەگەن ناقتى قاجەتتىلىكتى تۋدىرۋ. ياعني، ول ءتىل ادامدى اسىراپ، قىزمەتتەگى لاۋازىمىن وسىرەتىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن تۇزەيتىن ءتىل بولۋى كەرەك. دەگەنمەن، مەملەكەتىمىزدە قازاق ۇلتىنان وزگە كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، تىلگە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ ماسەلەسىن وزگەلەردىڭ ازاماتتىق قۇقىنا قول سۇقپاي، بەيبىت جولمەن شەشۋگە مىندەتتىمىز.

ول ءۇشىن، بىرىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى مەن «ءتىل تۋرالى» زاڭىنا بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك. مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭىنىڭ 2 تاراۋ 8 بابىنداعى «مەملەكەتتىك ءتىل قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورگاندارىنىڭ، ۇيىمدارىنىڭ جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىس جانە ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى بولىپ تابىلادى، ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى.

مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىسىندا مەملەكەتتىك ءتىل جانە قاجەت بولعان جاعدايدا باسقا تىلدەر قولدانىلادى» دەگەن زاڭ ماتىنىنە «2015 جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك ءتىل ورتالىق جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگانداردا جانە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردا جۇمىس جانە ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزەتىن بىردەن-ءبىر ءتىل بولىپ تابىلادى» دەگەن وزگەرىس ەنگىزىپ، كونستيتۋتسيامىزداعى ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ قولدانىلاتىندىعى تۋرالى سويلەمدى الىپ تاستاۋىمىز كەرەك. ياعني بۇل زاڭ تەك 2015 جىلى عانا ءوز كۇشىنە ەنەدى جانە سول كەزدەن باستاپ قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنداعى جۇمىس، ءىس-قاعازدار، جينالىس، وتىرىستار تەك مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلەتىن بولادى.

ەكىنشىدەن، 2015 جىلدان باستاپ، كەز-كەلگەن قازاقستان ازاماتىنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارعا قىزمەتكە ورنالاسۋى جانە جەرگىلىكتى ماسليحاتتارعا، ءماجىلىس، سەنات دەپۋتاتتىعىنا سايلانۋى ءۇشىن باستى تالاپ كاسىبي بىلىكتىلىگىمەن قوسا قازاقتىڭ ءتىلىن، قازاق تاريحىن، قازاق مادەنيەتىن جەتىك ءبىلۋ بولۋى كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن ازاماتتار ءۇشىن قىزمەت باسپالداعىمەن كوتەرىلۋگە قولايلى جاعداي تۋعىزىلۋى ءتيىس.

وسى ەكى مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، 2010-2015 جىلدار ارالىعىندا مەملەكەت قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە نيەت بىلدىرگەن كەز-كەلگەن قازاقستان ازاماتىنا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىپ، ءتىلدى مەڭگەرۋگە قاجەتتى ۇيىمداستىرۋشىلىق، مەتاريالدىق، تەحنيكالىق جاعدايمەن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس.

سونىمەن قاتار، تورتىنشىدەن، الەمدىك تاجىريبەدەگى كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولعىڭ كەلسە، الدىمەن، سول ەلدىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، تاريحىن ءبىلۋىڭ كەرەكتىگى تۋرالى تالاپتى ءبىز دە قابىلداپ، 2015 جىلدان باستاپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العىسى كەلەتىن كەز-كەلگەن يمميگرانت مىندەتتى تۇردە قازاق ءتىلىن، تاريحىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن ءبىلۋى كەرەك دەگەن شارت قويۋىمىز قاجەت.

وسى ماسەلەلەرمەن بىرگە مەملەكەت وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن دامىتۋىنا بۇگىنگى جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتىن ءارى قاراي جەتىلدىرە بەرۋى ءتيىس. ولارعا وزدەرىنىڭ انا ءتىلىن، مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن دامىتۋعا ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرىلمەۋىن باقىلاۋى كەرەك.

وسى ءتورت تەتىك جۇزەگە اسقان جاعدايدا ءبىز نەگە قول جەتكىزەمىز دەيتىن بولساق، ءوزىنىڭ ەرتەڭگى عۇمىرىن، ۇرپاقتارىنىڭ ءومىرىن قازاقستان مەملەكەتىمەن بايلانىستىراتىن جانە قازاقستانداعى ءوز بولاشاعىنىڭ جارقىن بولۋىنا مۇددەلى كەز-كەلگەن قازاقستان ازاماتى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋگە تالپىنادى، ءوز بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرەتىن بولادى. ياعني ءوزىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە سەزىنەتىن جاندار عانا ەلىمىزدە قالادى دا، قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا كۇمان كەلتىرەتىن، قازاقستاندى «تۋعان جەر ەمەس، تويعان جەر» دەپ قابىلداپ جۇرگەن ازاماتتار ورنىن باسقا جەردەن تابۋعا تىرىساتىن بولادى. مەملەكەتتىگىمىزدى وركەندەتۋ ءۇشىن بىزگە العاشقىلارى كەرەك.

سونداي-اق ءتىلدى شالا بىلەتىن ءوز قانداستارىمىز بەن وزگە ۇلت وكىلدەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەننەن كەيىن قازاقتىڭ مول رۋحاني قازىناسىمەن تۇپنۇسقادان تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. ال بۇل ولاردىڭ بويىنا قازاقى دۇنيەتانىمدى سىڭىرۋىنە قولايلى جاعداي تۋعىزادى. ءسويتىپ، قازاق تاريحىن، مادەنيەتىن وقىپ-بىلەدى، قازاقتىڭ مەنتاليتەتىن تەرەڭ ۇعىنىپ، تۇيسىنەدى، سەزىنەدى، بويلارىندا بىرتىندەپ قازاقستاندىق پاتريوتيزم قالىپتاسا باستايدى. سونىمەن بىرگە، قازاق ەلىنىڭ تيتۋلدى ۇلتى - قازاقتى ۇلى حالىق دەپ تانىپ، وعان قۇرمەت سەزىمى پايدا بولادى، بۇل ءۇردىس وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ اينالاسىنا توپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ، قوعامدا تۇتاستىق ورنايدى.  بۇگىنگى قوعامدا وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ بويىندا نە تىلىنە، نە تاريحىنا، نە رۋحاني بايلىعىنا، نە قوعامداعى الەۋمەتتىك جاعدايىنا كوڭىل بولىنبەي وتىرعان قازاق حالقىنا مەنسىنبەۋشىلىك سەزىم قالىپتاسقان. مۇنداي جاعدايدا مەملەكەتتىك تۇتاستىق تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى قيىن. سوندىقتان «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى دوكتريناسىندا» ايتىلعان ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى، ازاماتتىق بىرلىكتى قامتاماسىز ەتۋ مىندەتىن قازاق ءتىلىن ۇلتتىق يدەياعا دەڭگەيىنە كوتەرىپ، حالىقتى جوعارىداعى ۇلگىدە ونى ۇيرەنۋگە، قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە جۇمىلدىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرساق، قازاق ۇلتىنىڭ مارتەبەسى بىرنەشە ەسە ارتىپ، قوعامدا بەرەكە-بىرلىك ورناماق. ال بۇل مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتۋدىڭ، باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ، ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي جاڭعىرۋىنىڭ العىشارتى بولىپ تابىلادى.

جەڭىسحان ءبۇتىنشىنوۆ،

«دۇنيە» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

پرەزيدەنتى.

اقتوبە قالاسى