وتكەن جىلعا ەسەپ - كەلەشەككە بولجام. «راكۋرس» ەكونوميكالىق تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ەكونوميست وراز جاندوسوۆ بىلتىرعى جىلدىڭ باستى ەكونوميكالىق ناتيجەلەرىن قورىتىندىلاۋمەن قاتار بيىلعى جىلعا جورامال جاسايدى.

وتكەن جىلعا ەسەپ - كەلەشەككە بولجام. «راكۋرس» ەكونوميكالىق تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ەكونوميست وراز جاندوسوۆ بىلتىرعى جىلدىڭ باستى ەكونوميكالىق ناتيجەلەرىن قورىتىندىلاۋمەن قاتار بيىلعى جىلعا جورامال جاسايدى.

كەدەن وداعىنىڭ پايداسى مەن زيانى؟

- بيىلعى جىلدىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ قازاقستان رەسەي، بەلارۋسپەن كەزەكتى ينتەگراتسيالىق بىرلەستىك - كەدەن وداعىنا كىردى. وسى وداقتان قانداي ناتيجە كۇتەسىز؟
- ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا، ەگەر قازاقستاندا بيزنەس نەمەسە ينۆەستيتسيالىق كليمات رەسەي مەن بەلارۋسقا قاراعاندا ءتاۋىر بولسا، وندا ەلىمىزدە ەكسپورتقا، كەڭىرەك رىنوكقا تاۋار شىعاراتىن ءوندىرىستى دامىتۋعا جول اشىلادى. ويتكەنى قازاقستانداعى ون التى ميلليوندىق رىنوكتى ۇلكەن دەۋگە كەلمەيدى. بىراق ەڭ ءتۇيىندى ساۋال: رەسەي مەن بەلارۋسقا قاراعاندا وزىمىزدە جاقسىراق بيزنەس جانە ينۆەستيتسيالىق احۋال قالىپتاستىرا الامىز با؟ ازىرگە بۇل - شىنايىلىقتان گورى ارمان-تىلەك قانا. كەدەن وداعىنىڭ وڭ جاقتارى - وسى.
- ال وداقتىڭ قانداي تەرىس سالدارى بولۋى مۇمكىن؟
- ەڭ الدىمەن بۇل - ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ بىرقاتار تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ قىمباتتاۋى. ونىڭ ىشىندە اۆتوكولىك باعاسىنىڭ كوتەرىلەتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى ءۇشىنشى ەلدەن اكەلىنەتىن يمپورت تاۋارلارىنا تاريف ءوستى. ال اۆتوكولىكتەر رەسەي مەن بەلارۋستان ەمەس، باسقا ەلدەردەن - ەۋروپادان، جاپونيادان تاسىمالداناتىنى ءمالىم. بىرىڭعاي يمپورت تاريفتەرى ەنگىزىلۋىمەن قاتار تابيعي مونوپوليا قىزمەتتەرىن (تەمىر جول، ەلەكتر جەلىسى، تۇربا قۇبىرلارى) پايدالانۋ بويىنشا بىرىڭعاي ەرەجە قابىلدانۋى كەرەك ەدى. ءبىزدىڭ تاۋار شىعارۋشىلار رەسەيلىكتەرمەن تەڭ جاعدايدا بولۋى ءتيىس. بىراق وكىنىشكە قاراي، ۇكىمەت وعان قول جەتكىزە العان جوق. بالكىم، وعان كوندىككەن شىعار؟ ەندى بۇل شارۋانى ەكى جىل ىشىندە بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ قالىپتاسۋىنا قاراي تىندىرماق.
- ەگەر كەدەن وداعىنا ارتىپ وتىرعان ءۇمىت اقتالماي، مىندەتتەر ورىندالماعان جاعدايدا نە كۇتۋگە بولادى؟
- سوڭعى جىلدارى بايقالعان تەندەنتسيالار دامي بەرمەك. ءبىز تەك شيكىزاتتى ەكسپورتتاپ، باسقا ەلدەردەن وڭدەلىپ، اكەلىنەتىن يمپورت كوبەيە تۇسەدى. مىنا جاعدايدا قازاقستان رىنوگىنداعى رەسەي مەن بەلارۋس تاۋارلارىنىڭ ۇلەسى ارتادى.
- ياعني وتاندىق ونىمدەردى وداقتاستاردىڭ تاۋارلارى ىعىستىرۋى مۇمكىن بە؟
- ءبىزدىڭ ءوندىرىس ونسىز دا تومەندەپ كەتكەن.
- داعدارىستىڭ اسەرى دە بار شىعار؟
- داعدارىستىڭ قاتىسى جوق. داعدارىس ماكروەكونوميكالىق سيپاتقا يە. ۇكىمەت ءجوندى ءىس-شارالار قابىلداعان كەزدە ونى اينالىپ وتۋگە، اسەرىن ازىراق سەزىنۋگە بولار ەدى. مەن ورتامەرزىمدى تەندەنتسيا جايلى ايتىپ وتىرمىن. سوڭعى 5-7 جىلدا بىزدە باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىن شيكىزاتتىق ەمەس وندىرىستەر پايدا بولعان جوق. ەگەر وسى تەندەنتسيا ساقتالىپ، تەرەڭدەي بەرسە، بۇل كەدەن وداعىنىڭ نەگىزگى سالدارى بولىپ سانالادى.
- بۇل وداق قانشالىقتى ۇزاققا بارادى؟ ماسەلەن، رەسەي مەن بەلارۋس اراسىنداعى سوڭعى مۇناي باج سالىعىنا قاتىستى جانجالدى ەسكە الساڭىز دا بولادى...
- بەلارۋس - سپەتسيفيكالىق مەملەكەت. ولاردى بولجاۋ قيىن. دەگەنمەن بەلارۋستىڭ رەسەيمەن ءبىر وداق قۇرۋعا مۇددەلى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ۇزاقمەرزىمدى سەرىكتەس بولاتىن شىعار. ال قازاقستان مەن رەسەيگە كەلسەك، ولاردىڭ وداعى ايتارلىقتاي ۇزاققا سوزىلادى. العاشقى جىلدارى بۇل قۇبىلىس قالىپتاسسا، سودان كەيىن ودان شىعۋ ءتىپتى بىزگە قيىنعا سوقپاق.
- ەگەر بۇل ۇزاقمەرزىمدى وداق بولسا، ونىڭ قانداي دا ءبىر گەوساياسي قاۋىپتەرى بار ما؟
- گەوساياسي قاۋىپ-قاتەرلەر ءاردايىم بولادى. ەڭ الدىمەن، ءبىز دەربەستىگىمىزدى ەكونوميكالىق ساياسات ارقىلى جوعالتىپ المايمىز با؟ ويتكەنى رەسەيدىڭ بىزدەن بىرنەشە مارتە ۇلكەن ەكەندىگىن جانە ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ، بالكىم، سول جاقتا قابىلداناتىندىعىن ەسكەرۋ كەرەك. ەگەر ەلدىڭ ىشىندە ەشنارسە وزگەرتپەي، سوڭعى جىلدارى العان باعىتتى ۇستانساق، بۇل قاتەر جىلدان-جىلعا تەرەڭدەي بەرمەك. ىشكى ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ، ەكونوميكانىڭ السىزدىگى بۇل قاۋىپتى كۇشەيتەدى.
- وسى ەكونوميكالىق كەڭىستىكتە ورتاق ۆاليۋتانىڭ قالىپتاساتىندىعى تۋرالى ايتىلعان. بۇل قانشالىقتى جۋىق ارادا بولاتىن وقيعا؟
- ورتاق ۆاليۋتانى قۇرۋ مىندەتتى ەمەس. كەدەن وداعىندا بولىپ، ءارتۇرلى ۆاليۋتا ۇستانۋعا بولادى. ەگەر ءتىپتى ساياسي ەرىك-جىگەر بولعان كۇننىڭ وزىندە دە جۋىق ارادا ورتاق ۆاليۋتا بولا قويمايدى.

مۇنايدىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى - قىتايلاردا

- كەلەسى الىپ كورشىمىز - قىتايمەن سوڭعى جىلدارى ەكونوميكالىق بايلانىس نىعايا تۇسكەنى ايان. قازاقستان باسشىلىعى قىتايدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وسىرۋگە ميلليون گەكتار جەر سۇراعانىن ايتقان. ءسىز بۇل جونىندە نە ويلايسىز؟
- جەردى جەكەمەنشىككە بەرۋ تۇگىلى ونى جالعا بەرۋگە قارسىمىن. ەگەر قىتايدا مەملەكەتتىك نەمەسە جەكەمەنشىك كومپانيالاردىڭ سويا نەمەسە باسقا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنە سۇرانىس بولسا، ولارمەن بۇل ونىمدەردى سولارعا جەتكىزۋ بويىنشا ۇزاقمەرزىمدى كەلىسىمشارت جاساسۋعا بولادى. مىندەتتى تۇردە قىتايعا قاراپ قالماي، حالىقارالىق نارىقتا قايتا قارجىلاندىرۋعا قول جەتكىزۋدىڭ جولدارى بار. ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر بۇل وندىرىسپەن دەربەس تۇردە اينالاسۋىنا بولادى. ەڭ باستىسى - سۇرانىستىڭ بولۋى.
دەموگرافيالىق، جاپپاي قونىستانۋ سالدارىن ەسكەرمەگەننىڭ وزىندە ءبىزدىڭ بيزنەسكە تيەسىلى ساناۋلى سالانىڭ ءبىرىن الماقشى عوي؟ بالكىم، ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيتىن، كۇردەلى جۇمىستار مەن جوعارعى تەحنولوگيالار قاجەت ەتەتىن باعىتتاردا شىنىمەن بىرىككەن كاسىپورىندار قۇرۋ كەرەك شىعار. ال سويا ءوسىرۋ ۇلكەن جەتىستىك پە؟ جەردى شەتەلدىك جەكەمەنشىككە مۇلدەم بەرۋگە بولمايدى. جەر - ونسىز دا قولدا قالعان سوڭعى مەنشىكتەردىڭ ءبىرى عوي.
- جاقىندا قىتايلىق باسىلىمداردا قىتايدىڭ مۇناي يمپورتىنا تاۋەلدىلىگى «الاڭداتاتىن دەڭگەيگە» جەتىپ، بىلتىر ەلدە پايدالانىلعان مۇنايدىڭ جارتىسىنان استامى شەتەلدەن اكەلىنگەنى جازىلدى. ەگەر قىتايلىق كومپانيالاردىڭ قازاقستاننىڭ مۇناي ءوندىرۋ سالاسىنداعى ۇلەسىنىڭ سوڭعى جىلدارى ارتىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، ەلدە قىتاي ەكسپانسياسىنىڭ قاۋپى بار ما؟
- قىتايدا شيكىزات يمپورتى ارتادى. ودان قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءوزىنىڭ شيكىزات ورىندارى كوپ بولماسا، ال ەڭ الدىمەن مۇناي ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىس ارتىپ جاتسا، سىرتتان اكەلىنەتىن شيكىزاتقا تاۋەلدىلىك تە وسە بەرەدى.
بەلگىلى ءبىر ەكسپانسيا جاساپ جاتقانى تۇسىنىكتى. ياعني مۇناي كومپانيالارىن ساتىپ الۋعا نەمەسە باي كەن ورىندارىن يگەرۋ بويىنشا كەلىسىمشارتقا قول جەتكىزۋگە تىرىسادى. مىسالى، قازاقستاندا قىتاي كومپانيالارى جالپى مۇناي ءوندىرىسىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن باقىلاپ وتىر! قىتاي مۇددەسى تۇرعىسىنان بۇل - دۇرىس، بىراق ءبىزدىڭ ارەكەتتەر شە؟ جالپى، بۇل سالادا شيكىزاتتى ءوزىمىز ءوندىرىپ، ونى باسقالارعا، ونىڭ ىشىندە قىتايلارعا ءوزىمىز ساتقانىمىز الدەقايدا دۇرىسىراق.
ەگەر راتسيونالدى تۇردە قاراساق، بوتەن ەلدەن بيزنەستىڭ كەلۋى بيزنەس ءوز ۋىسىمىزدان شىعىپ كەتكەنىن اڭعارتادى. ەگەر شەتەلدىك ينۆەستور ءالىمىز كەلمەيتىن سالاعا كەلسە، تۇسىنىكتى. ال تالاي جىل مۇناي ءوندىرىپ كەلدىك ەمەس پە؟ وندا ونى جالعاستىرىپ، وندىرىلگەن مۇنايدى نەمەسە مۇناي ونىمدەرىن ءوزىمىز ەكسپورتتاۋعا نە كەدەرگى؟
ارينە، ەكسپانسيا بار. ءبىزدىڭ ەكونوميكانىڭ اۋقىمىمەن سالىستىرعاندا قىتايدىڭ سۇرانىسى شەكسىز. البەتتە سوندىقتان ولار وسى باعىتتا جۇرۋگە تىرىسادى. ال بىزگە سوڭعى جىلدارداعى باعىتىمىزدى وزگەرتكەن ابزال. تىكەلەي ينۆەستيتسيا عانا ەمەس، قارىزعا دا بايلانىستى دا قازىر شەكتەن اسىپ كەتتىك. ياعني ءبىر ەلگە، ءتىپتى بورىش كاپيتالى نەمەسە باسقا قارجى تۇرلەرى بويىنشا دا تىم تاۋەلدى بولۋ دۇرىس ەمەس.
- وندا نە ىستەۋ كەرەك؟
- ۇلكەن سۇراق. قىتايدان باسقا قاي ەلدەن اقشا الامىز؟ بۇل - ساۋالدىڭ ءبىر جاعى. ول: «نەگە ءبىزدىڭ ەلدىڭ جيناقتاۋ نورماسى سونشالىقتى تومەن» دەگەن ساۋالمەن بايلانىستى. بۇل - ۇلكەن ماسەلە. ەگەر ءۇستىرت دەڭگەيدە قاراساق، بىزگە ءبىر ەلگە وتە كۇشتى تاۋەلدى بولماۋ ماڭىزدى.

جاعداي ناشارلامايدى دا، جاقسارمايدى دا...
- قازىر وتكەن جىلعا جاپپاي ەسەپ بەرۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتىر. ەگەر 2009 جىلعا كوز جۇگىرتسەڭىز، قانداي قورىتىندى جاسار ەدىڭىز؟ جاقىندا ءبىر دەپۋتات سايلاۋشىلارىمەن جۇزدەسىپ، ولار بىلتىر داعدارىستىڭ اسەرىن سەزىنبەي وتكەنىن ايتىپتى. ءسىز نە ويلايسىز؟
- بالكىم، كەيبىرەۋلەر داعدارىستى شىنىمەن اڭعارماعان شىعار. ويتكەنى وعان دەيىن دە جاعداي وتە ناشار بولعان. ەكونوميكانىڭ ءارتۇرلى سالاسىن جەكە الىپ قاراساق، ءبارى تۇسىنىكتى بولادى.
شيكىزات سالاسىندا، شىنىمەن داعدارىس بولعان جوق. مۇناي ءوندىرۋ، ونى ەكسپورتتاۋ بىلتىر جىل بويى ءوستى. تاۋ-كەن سالاسىندا ءبىرىنشى جارتى جىلدىقتا بەلگىلى ءبىر تومەندەۋ، ەكىنشى جارتى جىلدىقتا ءوسۋ بايقالدى. ءوندىرۋ سالاسىنان ەكونوميكانىڭ باسقا سالاسىنا تيەتىن پايداسى ماردىمسىز. ويتكەنى بۇل سالا، نەگىزىنەن، شەتەلدىك كومپانيالارعا نەمەسە ازاماتتارعا تيەسىلى. ولاردان مەملەكەتتىڭ الاتىن سالىق تۇسىمدەرى جەتكىلىكتى تۇردە ۇلكەن ەمەس.
ودان وزگە بيۋدجەتتەن جالاقى الاتىن قىزمەتكەرلەر بار. ولار دا داعدارىستىڭ اسەرىن قاتتى بايقاعان جوق. ويتكەنى بىلتىر جالاقى كولەمى قاڭتاردىڭ 1-نەن 25 پايىزعا وسكەن. زەينەتكەرلەردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ زەينەتاقىسىنا ۇستەمە قوسىلدى.
بىراق ولاردان وزگە ءبىزدىڭ ەكونوميكانىڭ ۇلكەن ەكى سالاسى قالادى: شاعىن جانە ورتا بيزنەس ۇيىمدارى جانە قارجى سەكتورى. وسىلاردىڭ ءبارى داعدارىستى قاتتى سەزىندى. بۇل وتاندىق شيكىزاتتىق ەمەس بيزنەس سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ جالاقىلارى مەن كىرىستەرىنە اسەر ەتتى. ويتكەنى وسى سالاداعى كىرىستەردىڭ ازايۋىنىڭ ايقىن كورسەتكىشى - بولشەك ساۋداداعى تاۋار اينالىمىنىڭ كەمۋى.
ەگەر كوبىرەك اقشا بولسا، ادامدار ونى ەكى نارسەگە: تۇتىنۋ نەمەسە جيناۋعا جۇمسايدى. وندا بانكتەگى دەپوزيتتەر كولەمى ءوسۋى ءتيىس ەدى. بىراق ۇلكەن ءوسىم بايقالمادى، بولشەك ساۋدا اينالىمى ايتارلىقتاي قۇلدىرادى. بۇل - وسى سالادا جۇمىس ىستەيتىندەر كىرىسىنىڭ ناقتى ينديكاتورى ەمەس پە؟
ال ازاماتتارىمىزدىڭ نەگىزگى بولىگى وسى سالادا جۇمىس ىستەيدى.
ورتا جانە شاعىن بيزنەس ناشار جاعدايدا بولدى. بۇل سۇرانىستىڭ تومەندەۋى مەن نەسيەنى بانككە قايتارۋ قاجەتتىلىگىمەن بايلانىستى. ەگەر مەملەكەتتەن قوماقتى قارجى جۇمسالعانىن ەسكەرسەك، جاعدايلارى وتە كۇردەلى بولعاندىعىنا قاراماستان، بانكتەردىڭ امان قالۋى - عاجاپ ەمەس. بىراق دەپوزيتتەردىڭ بانكتەردەن «جىلىستاماعانى» - تاڭعاجايىپ جاعداي. بانكتەر جۇمىس ىستەۋشى كاسىپورىندار رەتىندە ساقتالدى.
- ءسىز ايتىپ وتىرعان سالالارداعى قىزمەتكەرلەر، ياعني جاپا شەككەندەر جۇرتتىڭ قانشا بولىگىن قامتيدى؟
- شاعىن جانە ورتا بيزنەس، قارجى سەكتورىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار - جالپى، جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى.
- جاقىندا ساياسي شەشىمدەر ينستيتۋتى ساراپشىلار اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزىپ، ولاردىڭ دەنى بيىل داعدارىستىڭ ءۇشىنشى تولقىنى قايتالاناتىندىعىن ايتىپتى. ءسىز بۇل جونىندە نە ويلايسىز؟
- شىنىمدى ايتسام، ءۇشىنشى تولقىن دەگەندى تۇسىنبەيمىن. بالكىم، جەكەلەگەن ەلدەردە ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكانى جانداندىرۋ شارالارىنان كەيىن (بيۋدجەتتىڭ ۇلكەن تاپشىلىعىنا بايلانىستى ونى شەكسىز جالعاستىرا بەرۋگە بولمايدى) سۇرانىستىڭ قۇلدىراۋىنا وراي تاعى دا ءوندىرىس دەڭگەيى تومەن ءتۇسۋى مۇمكىن. بىراق مۇنى داعدارىستىڭ ءۇشىنشى تولقىنى دەپ اتاۋعا كەلمەيدى. ويتكەنى بۇل بارلىق ەلدەردى ەمەس، تەك كەيبىرەۋلەرىن عانا قامتيدى. ءارى بۇل قارجى جۇيەسى ءۇشىن ۇلكەن سوققى اكەلەدى دەپ ويلامايمىن. وعان قوسىمشا دامۋشى ەلدەر بويىنشا ءتۇرلى قاۋىپتەر بار، بىراق ولارداعى جاعدايدىڭ ناشارلاپ كەتۋىنە نەگىز كورىپ تۇرعان جوقپىن. سوندىقتان داعدارىستىڭ ءۇشىنشى تولقىنى دا بولادى دەپ ويلامايمىن.
- ال ەندىگى تەندەنتسيا قانداي بولماق؟ ويتكەنى كەيبىر ساراپشىلار داعدارىس اياقتالدى دەسە، ەندى بىرەۋلەر ودان شىعۋعا تاعى ءبىراز ۋاقىت كەتەتىنىن ايتادى...
- شيكىزات سالاسىندا ءوسىم بايقالىپ، بۇل ءارى قاراي دا جالعاسا بەرمەك. سەبەبى شيكىزاتقا دەگەن سۇرانىس الەمدىك رىنوك دەڭگەيىندە جاندانۋدا. دامىعان ەلدەر قۇلدىراۋدان شىعۋدا. دامۋشى ەلدەر، ەڭ الدىمەن قىتاي، ءۇندىستان سياقتى مەملەكەتتەر ءوسىپ جاتىر. ءوندىرۋشى سالاداعى جاعداي وڭ بولادى.
بيۋدجەتتىك جاعدايعا توقتالساق، قابىلدانعان بيۋدجەت پەن پرەزيدەنت جولداۋىندا ايتىلعان جايتتارعا سۇيەنىپ، بيۋدجەت قىزمەتكەرلەرى مەن زەينەتكەرلەر جاعدايى جاقسارادى دەپ ايتۋعا بولادى.
باسقا سالالاردى الساق، جاعداي ونشا ءماز ەمەس. قارجى سالاسى ءۇشىن سىن ساعاتى بىلتىر سوققان. ەندى جاعداي ءبىرشاما ءتاۋىر بولادى. بىراق وڭالۋ پروتسەسى وتە باياۋ جۇرەدى. ورتا جانە شاعىن بيزنەس نەسيەلەۋگە تاۋەلدى. نەسيەلەۋ باياۋ قالپىنا كەلسە، وندا ولار دا اقىرىن رەتتەلە باستايدى.
جالپى، بۇل سالالاردىڭ جاعدايى ۇكىمەتتىڭ ءىس-قيمىلدارىنا تاۋەلدى. ەگەر ۇكىمەت بيۋدجەتتە كورسەتىلگەننەن وزگە قوسىمشا شارالاردى قولعا الماسا، بيىلعى جىلى جاعداي ناشارلامايدى، بىراق جاقسارمايدى دا. ەگەر قوسىمشا قاجەتتى شارالار قابىلدانسا، وندا جاعداي جاقسارۋى دا مۇمكىن.
ۇكىمەت ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە مەملەكەتتىك باعدارلاماداعى ۇلكەن جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋى وڭ اسەر ەتەدى دەپ ويلايدى. بۇل جوبالارعا قاتىستى، نەگىزىنەن، قىتايدان نەسيە الىنىپ وتىر. ولاردىڭ شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە جاناما ىقپالى بولادى. بىراق بۇل ىسكە اسا باستاسا، ونىڭ اسەرى تەك كەلەسى جىلى ءبىلىنۋى مۇمكىن. ويتكەنى ولار قازىر قارجى سالىمىن جاپپاي يگەرۋ دەڭگەيىنەن الىس جاتىر. سوندىقتان بيىلعى جىلعا ايرىقشا اسەر ەتپەيدى. مەنىڭشە، ءىرى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق جوبالاردان وزگە قوسىمشا ءىس-شارالار كەرەك. ونى بانك سەكتورى ارقىلى نەمەسە ونسىز دا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.
- ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە قاتىستى قوسىمشا شارالار قانداي باعىتتا بولۋى ءتيىس؟
- بىرىنشىدەن، ولاردىڭ تاۋار مەن قىزمەتىنە سۇرانىس تەزىرەك ءوسۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر مولشەردە ولاردىڭ قارىز جۇكتەمەسىن ازايتۋ قاجەت. ولار قازىر بانككە وتە كۇشتى قارىز. شاعىن جانە ورتا بيزنەس ءۇشىن بۇل - اۋىر جۇك.

نە كۇشتى: باعا ما، باعدارلاما ما؟
- ال بىلتىر قابىلدانعان ۇكىمەتتىڭ داعدارىسقا قارسى باعدارلاماسى قانشالىقتى ءتيىمدى بولدى؟ ويتكەنى ۇكىمەتتىڭ الدىن الا بەرگەن مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 2009 جىلى قازاقستاندا ىشكى جالپى ءونىمنىڭ ءوسىمى (0,5 پايىزدان 1 پايىزعا) بايقالىپ، ينفلياتسيا 6,3 پايىزدى قۇراپ، «10 جىل ىشىندەگى ەڭ تومەنى» بولعان، جۇمىسسىزدىق 6,3-6,5 پايىزدان اسپاپتى...
- مۇنداعى ەڭ جەڭىلى - ينفلياتسيا. ول ۇكىمەت جوسپارلاعاننان تومەن بولىپ شىقتى. بۇل - ەل تاريحىنداعى ەڭ تومەن كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى.
- قالايشا؟
- ەڭ الدىمەن تۇرعىندار مەن كاسىپورىنداردىڭ سۇرانىسى وتە تومەن ءتۇسىپ كەتتى عوي. سۇرانىستىڭ ءتۇسۋى كەز كەلگەن جاعدايدا باعانىڭ قۇلدىراۋى بولماسا دا، باعانىڭ تۇراقتانۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. مۇناي، مۇناي ونىمدەرى، استىقتىڭ الەمدىك باعاسى باسقا جىلدارمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي تومەن بولدى. بۇل دا - ينفلياتسيا ءۇشىن جاقسى كورسەتكىش.
ىشكى جالپى ءونىمنىڭ ءوسىمى نەمەسە تومەندەۋىنە كەلسەك، ۇكىمەت ونىڭ ءوسىمىن كورسەتىپ وتىر. بۇل بىلتىرعى جىلدىڭ 4-ءشى توقسانداعى كۇرت ءوسىمنىڭ ارقاسىندا بولدى. جالپى، ۇكىمەت قورىتىندىسىنداعى 4-ءشى توقسانعا قاتىستى ءبىراز ساندار كۇمان تۋدىرادى. ستاتيستيكا اگەنتتىگى دەرەكتەرى شىققان كەزدە ولاردى سالىستىرىپ كورۋگە بولادى.
جالپى، باعدارلاما جىل قورىتىندىسىنا وڭ ىقپال ەتكەنى تۇسىنىكتى. بىراق دۇرىسىراق ايتۋ ءۇشىن ونى باسقا فاكتورلاردان اجىراتا ءبىلۋىمىز كەرەك.
- قانداي فاكتورلار؟
- شيكىزات باعاسى بىلتىر ءساۋىر ايىنان باستاپ جىلدىڭ العاشقى توقسانىمەن سالىستىرعاندا قاتتى جاقساردى. بۇل باعا ۇكىمەت بيۋدجەتتە بەكىتىلگەن بولجامنان جوعارى شىقتى. ياعني ۇكىمەت باعدارلاماسىنىڭ ىقپالى شامامەن ۇشتەن ءبىر پايىز بولسا، سىرتقى فاكتورلاردىڭ، مىسالى، شيكىزات باعاسىنىڭ اسەرىن ۇشتەن ەكى پايىز دەپ باعالاۋعا بولادى.
- بىلتىر تەڭگەنىڭ دەۆالۆاتسياسىنان كەيىن ەسەڭگىرەپ قالعان كوپشىلىكتى دوللاردىڭ قۇنى الاڭداتادى. جىل باسىندا ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ كۇشەيۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارماعان.
- ۇلتتىق بانككە قاراماي، الەمدىك رىنوكتاعى مۇناي باعاسىنا كوز جۇگىرتۋ كەرەك.
- دەگەنمەن ۇلتتىق بانك باسشىسى بيىل تەڭگەنىڭ السىرەۋىنەن گورى ونىڭ نىعايۋى مۇمكىن ەكەندىگىن مالىمدەدى ەمەس پە؟
- بىرەۋدىڭ ايتقانى ءبىزدى ازىراق قىزىقتىرۋى ءتيىس. مۇناي باعاسىن مەن بولجاي المايمىن. سوندىقتان دوللاردىڭ تەڭگەگە شاققانداعى باعامىن دا ايتا المايمىن. مۇناي باعاسى وسە مە؟ تەڭگە نىعايادى. ەگەر باعا تومەندەسە، تەڭگە دە قۇلدىرايدى. ءبارى - قاراپايىم نارسە. وعان ۇلتتىق بانك تە ايتارلىقتاي ەشنارسە ىستەي المايدى. ارينە، بۇرىنعىداي بىرنەشە اي بويى ۇستاپ تۇرۋى مۇمكىن. بىراق بۇل ۇزاققا سوزىلمايدى. ەگەر مۇناي باعاسى وسە باستاسا، وندا ۇلتتىق بانككە تەڭگەنىڭ باعامىن ارتتىرۋعا تۋرا كەلەدى.

سۇحباتتاسقان
ايجان كوشكەنوۆا

«ايقىن» گازەتى، 24.02.10.