دۋلىعا اقمولدا. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ يەگەرى. سالتى سولاي بولعان سوڭ، كىشىگىرىم اتاقتاردان باستايمىز. ايتپەسە اكتەردىڭ ءوز اتى برەندكە اينالعالى قاشان. كۇي ونەرى دارىعان قاسيەتتى توپىراقتان شىققان دۋلىعا اقمولدانى شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى، قوبىزشى، سازگەر دەپ تە تانيتىندار بار. «قىزجىلاعان»، ء«بىرجان سال»، «ساردار» سياقتى بىرنەشە فيلمدەردەگى ءرولى، «جەتپىس جەتى كۇن»، «ەركەكتىڭ اتى ەركەك» باعدارلامالارىنىڭ، دۋبلياجداعى قىزمەتىنىڭ ءجونى بولەك. ال ونىڭشىعارماشىلىعىنىڭ التىن ارقاۋى  ارينە، تەاتر.

سانالى ادامنىڭ جانايقايى

قازاق تەاترىنداعى ورتا بۋىن – ەڭ ءبىر «باقىتسىز» بۋىن. شىعارماشىلىق تۇرعىدان ەمەس، قۇداي ساقتاسىن. ولار ارىسى ءازىربايجان مامبەتوۆ، ەسمۇحان وباەۆ، اۋباكىر راحيموۆ، بەرىسى بولات اتاباەۆ، قايرات سۇگىربەكوۆ، نۇرقانات جاقىپباي سياقتى «مەن» دەگەن رەجيسسەرلەرمەن جۇمىس ىستەدى. ولار قازاق تەاترىنىڭ نەگىزىن قالاعان كوريفەيلەردىڭ جۇرناعىن كوردى، سولاردان ءتالىم الدى. بىراق «90-جىلدىقتار» ساحناعا تەاتردىڭ شارىقتاپ تۇرعان التىن داۋىرىندە ەمەس، ەڭ ءبىر قۇلدىراپ تۇرعان (شىندىعىندا تەاتردىڭ ەمەس، كورەرمەننىڭ ىقىلاسى قۇلدىراپ تۇرعان) قيىن كەزەڭىندە قادام باستى. كۇڭگىرت تارتقان ساحنانى اش-جالاڭاش ءجۇرىپ جارىق ەتۋگە تىرىستى. جانە قازىرگى كۇن تۇرعىسىنان قاراعاندا سول 90-جىلداردا تەاتردى تاڭداعان بۋىن – ەرەكشە قۇرمەت پەن ىقىلاسقا لايىق. باسقاسىن ايتپاعاندا، رۋحاني دەمەۋگە مۇقتاج بولسا دا، ولار ونەر مۇراتىنا ادال بولدى. سول جىلدارى ادەبيەتكە قوسىلعان بۋىندى تەمىرحان مەدەتبەك «التىنكوپىرلىكتەر» دەپ اتاپ، تسيكلدى ماقالالار جازعانى ەسىمىزدە. ال تەاتردىڭ توڭىرەگىندەگىلەر دە جىلى سوزگە ءزارۋ ەدى عوي. بىراق ولار مەيىرگە قانبادى، ءالى دە شولىركەپ ءجۇر. ولاردىڭ باعاسىن ءبىر بىلسە، ات توبەلىندەي ارىپتەستەرى بىلەر. جالعىز سىعاي بارىنە قايدان جەتسىن؟..

مىنە، سول بۋىننىڭ ماڭدايعا بىتكەن جۇلدىزى دەپ دۋلىعا اقمولدانى اتاساق، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز. دۋلىعا جايلى ايتقاندا شىن ونەر جايلى، بيىكتىك پەن تەرەڭدىك جايلى ايتقىڭ كەلەدى. دۋلىعانىڭ تالانتى – شىنايىلىعى، تابيعاتقا جاقىندىعىندا. قاراپايىم ادامداردىڭ اراسىنان قايناپ شىققان حاس اكتەر، ونىڭ بويىنا ءبىر-بىرىنە قيىسپايتىن سان ءتۇرلى ادامداردىڭ ءجۇرىس-تۇرىس، سويلەۋ مانەرى، قيمىل-قوزعالىسى، كۇيىنگەنى مەن سۇيىنگەنى، كۇلگەنى، جىلاعانى – ءبارى-ءبارى سىيىپ كەتىپ جاتادى. جانە ەڭ ماڭىزدىسى – دۋلىعا ءومىر مەن ونەردى كوپ ارىپتەستەرىنە قاراعاندا تەرەڭىرەك تۇسىنەتىن سياقتى. قالاي كۇلۋ، قالاي جىلاۋ عانا ەمەس، نە ءۇشىن كۇلىپ، نە ءۇشىن جىلاۋدى بىلەدى. ومىردە ءوزى بەتبە-بەت كەلەتىن ادامدار، مىنا ءسىز بەن ءبىز، نەگە سولاي ىزالاندىق، نەگە سونشالىقتى سۇيسىندىك، نەگە قارقىلداپ كۇلدىك، كەنەتتەن بۇعىپ، بۇيىعى بولا قالدىق، نەگە ادىراڭداپ، الشاڭ باسىپ كەتتىك – ىشكى سەبەپتەرىن ءتۇيسىنىپ وتىرادى. سوندىقتان ساحناعا شىققاندا ءوزى دە قالاي ءجۇرىپ-تۇرۋدى عانا ەمەس، نە ءۇشىن ءدال سولاي ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن بىلەدى.

اكتەرلىك ونەردىڭ گوگولى

دۋلىعا ت.جۇجەنوعلىنىڭ «كوشكىندەگى» (رەج. ا.كاكىشەۆا) جىگىتتى ويناعاندا ەسكىلىكپەن، قوعامدى قۇرساۋدا ۇستاعان ۇرەيمەن كۇرەستىڭ سيمۆولىن كورەسىز. ول ءوز ۇرپاعى ءۇشىن كۇرەسكەن اكە، ول جارىن جانىنداي جاقسى كورەتىن كۇيەۋ، ءوز ۇياسىن قىزعىشتاي قورعايتىن وتاعاسى. ول ەڭكىش، قورقاق قوعامدا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اۋىلداستارى قاتتى سويلەسەك، ايەل بوسانسا، ءتىپتى تۇشكىرىپ قالساق، كوشكىن استىندا قالامىز دەپ ويلايدى. ول دا بالكىم سوعان سەنەدى. بىراق ومىرگە دەگەن، جارقىن ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق بۇل ۇرەيدى جەڭدى.

دۋلىعا م.كارىمنىڭ «اي تۇتىلعان تۇنىندە» (رەج. و.كەنەباەۆ) ديۋانانى سومداعاندا ءسىز كەيبىر «اقىلى اۋىسقان» جانداردىڭ «ەسى ءتۇزۋ» ادامدارعا قاراعاندا سانالىراق ەكەنىن كورەسىز. «اي تۇتىلعان ءتۇن» كۇنا تۋرالى شىعارما بولعاندا، ديۋانا ار مەن ۇياتتىڭ ويانۋىنداي اسەر ەتەدى. «قۇداي جولىندا» جۇرگەن ءدارۋىشتىڭ ناپسىسىنە شوق ءتۇستى، ءوز كۇناسىنىڭ تۇتقىنىنا اينالعان تاڭقابيكە پەرزەنتىن وققا بايلادى. «كۇناھارلاردى» بايلاپ-ماتاپ ەلدەن قۋعان اقساقالداردىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. ال وسى يۋ-قيۋ دۇنيەدە شىندىقتى كورە الاتىن – جالعىز ديۋانا. ونىڭ ءوزىنىڭ «ەسى اۋىسقان». شىعارما باستالماي جاتىپ، ول بالاپانىن قۇزدان قۇلاتقان قىراندى ايتتى. نەگە ايتتى؟ ويتكەنى بىردەڭەنى بىلەدى، اۋادا جايىلعان ۆيرۋستى سەزەدى. سوندىقتان دا قاقسايدى كەلىپ، قاقسايدى. ونى ەشكىم تىڭدامايدى. ال ەڭ سوڭىندا اقجىگىت پەن ءزۇبارجات ءولىم ساداعىنا بايلاندى. «كومۋ پارىز ولگەندى!» دەپ زار قاققان ديۋانا سول كورگە ءوزى دە سەكىرىپ تىندى. بۇل قويىلىمدا دۋلىعانىڭ ءار ءسوزى ساناڭىزعا شەگەدەي قاعىلىپ، ءار قيمىلى جان-دۇنيەڭىزدە سىلكىنىس جاساپ جاتادى.

دۋلىعا «رومەو مەن دجۋلەتتاداعى» رومەونى سومداعاندا (رەج. و.ساليموۆ) ونىڭ ابزالدىعىنا، عاشىقتىعىنا، وتتى جۇرەگىنە سەنەتىنسىز. رومەونىڭ جاسىنان اسىپ كەتسە دە، ونىڭ بويىندا كورەرمەن كورگiسi كەلەتiن جەڭiلدiك تە، اسەرشiلدiك تە، تراگيزم دە جەتكiلiكتi بولدى. دۋلىعا «توميريستەگى» سپارگاپسيستى ويناعاندا (اۆت. شاحيماردان، رەج. ت.ءال-تارازي)  ونىڭ جاستىق شاعىنا، بايانسىز عۇمىرىنا اياۋشىلىعىڭىز تۋاتىن. «قازاقتارداعى» مويىنسىزدى ويناعاندا (اۆت. شاحيماردان، ق.ىسقاق، رەج. ت.ءال-تارازي) ادال قىزمەتشى بولا تۇرا، رۋحىنىڭ ازاتتىعىنا ءتانتى بولاتىنسىز. دۋلىعا «سۇلۋ مەن سۋرەتشىدەگى» سۋرەتشىنى سومداعاندا (اۆت. ت.احمەتجان، رەج. ن.جاقىپباي) ونىڭ پلاستيكاسى مەن ءۇن شەبەرلىگىنە ءتانتى بولاسىز، رومانتيك، نازىك جان-دۇنيەسى قاناتى دىرىلدەپ الاقانىڭىزدا تۇرعانداي سەزىنەسىز.

بىراق دۋلىعانى دۋلىعا ەتىپ تۇرعانى – ول ار مەن بوستاندىق، شىندىق پەن ماحاببات قانا ەمەس، قىزعانىش پەن پاسىقتىقتى ويناعاندا دا الدىنا جان سالمايدى. دۋلىعا زۇلىمدىقتى ويناعاندا، ءسىز زۇلىمدىقتىڭ دا قادىرىن تۇسىنە تۇسەسىز. «ماحاببات داستانىنداعى» جانتىقتى الىڭىزشى (اۆت. ع.مۇسىرەپوۆ، رەج. ق.سۇگىربەكوۆ). قوزىنىڭ ىنتىقتىعى، باياننىڭ ىڭكارلىگى، قارابايدىڭ ساراڭدىعى، قوداردىڭ سودىرلىعى دا ەمەس، بۇل قويىلىمدا جانتىقتىڭ ەسەپقويلىعى قويىلىمنىڭ قازىعىنا اينالدى. باس كەيىپكەر – سورماڭداي بولعان ەكى عاشىق ەمەس، دۋلىعانىڭ سومداۋىنداعى جانتىق بولىپ شىعادى. بۇل – ءسىز بۇرىننان بىلەتىن جانتىق سياقتى، بىراق وسى سپەكتاكلدە عانا ونىڭ شىن مانىندە كىم ەكەنىن تۇسىنەسىز. راسىندا دا سولاي، قودار – اڭعال باتىر عانا. قاراباي قانشالىقتى ساراڭ بولسا، سونشالىقتى سەنگىش. ولاردىڭ ءبارىن كوتەرىپ، ءبىردى-بىرگە قوسىپ جۇرەتىن سۇمىرايى – وسى جانتىق. قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ تراگەدياسىنا كىنالىلەر كوپ. بىراق ەڭ الدىمەن مۇنداي تراگەديالار جانتىق سياقتىلاردىڭ قولىمەن جاسالادى ەكەن.

ءدال سولاي، «اباي» سپەكتاكلىندە دۋلىعا كەرىمدى ويناعاندا (اۆت. م.اۋەزوۆ، رەج. ە.وباەۆ)  ونىڭ ءىشىن قارىپ بارا جاتقان قىزعانىشىن قولىڭىزعا ۇستاپ كورگەندەي بولاسىز. ونىڭ كەرىمى كورەرمەن ىقىلاسى جونىنەن باستى رولدەگى ابايمەن يىق تىرەستىرىپ تۇرادى. كەرىمگە قاراعان، ونى باقىلاعان ەرەكشە قىزىق. ويتكەنى باسقالار ىردۋ-دىردۋ بولىپ داۋرىعىسىپ جاتقاندا دۋلىعانىڭ كەرىمى وزىنشە ءبىر ءومىردى كەشىپ جاتادى. ونىڭ كۇيى – باسقا كۇي. مىنالاردىڭ ءبارى تۇسىنبەيتىن، باعالاماي قويعان، مۇنى جازىقسىز بايقاماي تاستاعان ورتاعا قارسىلىق كۇيى.

«يمپەرياداعى كەشتەگى» تويبولدىنى الىڭىزشى (اۆت. س.اسىلبەكۇلى، رەج. ا.كاكىشەۆا). قوڭىرقاي عانا پەسانىڭ ءون بويىنا جان كىرگىزىپ تۇرعان جوق پا؟ ەڭ سوڭعى ساحنالاردىڭ بىرىندە، ەكى جاققا دا جاعىنىپ، ەكى جاقتىڭ دا كوڭىلىن تاۋىپ جۇرگەن تويبولدى ابدەن شارشايدى عوي. پروفەسسوردى بارىن سالىپ جامانداپ جاتقاندا سول پروفەسسور كىرىپ كەلەدى. سونداعى دۋلىعانىڭ كەيپىن كورسەڭىز. اقتالارعا ءسوزى تاۋسىلعان ول «ۋفف» دەپ تەرەڭ كۇرسىنەدى عوي. ءبىر عانا وبرازدان ومىردەگى تويبولدىلاردى كورىپ، ءسىز ولاردى سونشالىقتى ايايسىز جانە سونشالىقتى جيىركەنەسىز. دۋلىعانىڭ تالانتىنىڭ قۇدىرەتى – ول اكتەرلىك ونەردىڭ گوگولى ىسپەتتەس. ءوزىڭ بايقاي بەرمەيتىن قۇبىلىستى كۇلدىرىپ وتىرىپ الدىڭا سالىپ، ويلاندىرىپ تاستايدى. سول گوگولدىڭ حلەستاكوۆىن عانا ەمەس، چيچيكوۆىن دا، اناۋ چەحوۆتىڭ «شەنەۋنىكتىڭ ولىمىندەگى» چەرۆياكوۆى سياقتىلاردى ويناۋى كەرەك سياقتانادى.

دۋلىعا اقمولدا ىلعي دا تەك قانا باستى رولدەر الىپ ءجۇر ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز. كەرىسىنشە، دۋلىعانىكى كوبىندە ەكىنشى، ءتىپتى ءۇشىنشى پلانداعى رولدەر. ەسەسىنە نەبىر گەرويلاردى قالپاقپەن ۇرىپ الاتىن، ەستە قالاتىن وبراز دۋلىعانىكى بولىپ شىعادى. ويتكەنى، ول بىلەدى - كەيىپكەردىڭ كىشكەنتايى جوق. ساحنادا ءبىر ساتكە بولسا دا پايدا بولاتىن كەيىپكەردىڭ وزىنە عانا ءتان زاداچاسى بار. دۋلىعا سول «زاداچانى» جاقسى تۇسىنەتىن اكتەر. كەيبىر اكتەرلەر بولادى، ەڭ ۇزدىك رولدەردىڭ ءبارىن الادى، ەڭ مىقتى رەجيسسەرلەرمەن بىرگە جۇمىس ىستەيدى. بىراق قۇدايدىڭ جولىن سونشاما وڭداپ تۇرعانىنا قاراماستان، سۋرەتكەرلىك دەڭگەيگە كوتەرىلە المايدى. ولار ورىنداۋشى، رەجيسسەردىڭ ماقساتىن جەتكىزۋشى عانا. ال دۋلىعالار – سۋرەتكەر.

جارتى كۇن دايىندىق ­ - جارقىن ويىن

جاقىندا اۋەزوۆ تەاترىندا پرەمەرا بولدى. عاريفوللا ەسىمنىڭ «تاڭسۇلۋ» دراماسى قويىلدى (رەج. ا.كاكىشەۆا). باقسىنىڭ رولىندە دۋلىعا اقمولدا وينادى. ادەتتەگىدەي ورگانيكا، ادەتتەگىدەي شىنايىلىق، ادەتتەگىدەي كاسىبيلىك... بىراق دۋلىعانىڭ بۇل ءرولدى ەشقانداي دايىندىقسىز، ارىپتەسىن الماستىرۋ ءۇشىن عانا شىعا سالعانىن ەستىپ تاڭعالدىق. جارتى كۇن دايىندالىپ، ساحناعا شىعا سالا سونداي ءرول سومداۋ – شىن تالانتتى عانا ەمەس، شىن مانىندە كاسىبي اكتەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس.

كەزىندە وزگەشە ويلايتىن رەجيسسەر قايرات سۇگىربەكوۆ فرانتس كافكانىڭ «قۇبىلىسىندا» گرەگور زامزانى، ماعجان جۇماباەۆتىڭ «شولپاننىڭ كۇناسىندەگى» ءازىمبايدى دۋلىعاعا سەنىپ تاپسىرعان. ا.سۇلەيمەنوۆتىڭ «كەگىندە» بەكزادا سارىن،  «جەتىنشى پالاتاسىندا» راحات، «قىزداي جەسىر – شتات قىسقارتۋىندا» ءدارىس سياقتى رولدەرى بولدى (رەج.ءا.راحيموۆ). تۇڭعىشباي ءال-تارازي ك. گوتستسيدىڭ «تۋراندوت حانشايمىندا» بريگەللاسىن بەردى. اتتەڭ، ءبىزدىڭ بۋىن بۇل شىعارمالاردى تاماشالاي الماي قالدىق.

بۇدان وزگە دۋلىعا شەكسپيردىڭ «اساۋعا – تۇساۋىندا» گوراتسيو (رەج.ءا.مامبەتوۆ), گوگولدىڭ «رەۆيزورىندا» حلەستاكوۆ («پارا»، رەج.ە.وباەۆ), «ۇيلەنۋىندە» كوچكارەۆ (رەج.ۆ.زاحاروۆ), چەحوۆتىڭ «شاعالاسىندا» ترەپلەۆ (رەج.ب.اتاباەۆ), گ.گاۋپتماننىڭ «ىمىرتتاعى ماحابباتىندا» گانفەلد (رەج.ر.اندرياسيان), م.اۋەزوۆتىڭ «ابايىندا»  ماعاۋيا  (رەج. ءا.مامبەتوۆ), «ايمان-شولپانىندا» جاراس (رەج. ە.وباەۆ), ش.ايتماتوۆتىڭ «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋىندە» مامبەت (رەج.و.كەنەباەۆ), د.يسابەكوۆتىڭ «جاۋجۇرەگىندە» ترويتسكي (رەج.ە.وباەۆ), م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىندا» فونوۆ (رەج.ءا.راحيموۆ),  ي.عايىپتىڭ «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟…» سپەكتاكلىندە كۇنتۋ (رەج.و.كەنەباەۆ), ت.ابدىكوۆتىڭ «ۇلى مەن ۇرى» قويىلىمىندا ۇرى (رەج.ە.وباەۆ، ە.نۇرسۇلتان), ت.ب. رولدەردى سومداپ ءجۇر.

دۋلىعا قاي قويىلىمعا قاتىسسا دا، جاندىرىپ جۇرەدى. سوندىقتان ول بولمعان جەردە، ساحنانىڭ ءبىر ءبۇيىرى ولقى تارتىپ تۇراتىنداي. كەيبىر اكتەرلەر جاسىنداي جارق ەتەدى دە، ءبىر بيىگىنىڭ دەڭگەيىنە قايتىپ كوتەرىلە الماي قالادى. كەيبىرى ءومىر بويى كوزگە تۇسپەي كەلىپ، ابدەن شاۋ تارتقاندا عانا «اشىلادى». دۋلىعا «ستابيلنىي»، تۇراقتى اكتەر. ونىڭ قاي رولىنەن دە سانالى ادامنىڭ جانايقايى ەستىلىپ تۇرادى. سەزىمىڭدى، ويىڭدى وياتا المايتىن تاياز اكتەرلەر كوبەيگەن زاماندا دۋلىعاعا قاراۋ، دۋلىعانى باقىلاۋ ەرەكشە قىزىق. ويتكەنى ونىڭ ءوزى قىزىق. نە ويلايدى؟ قالاي ويلايدى؟ مۇراتى نە؟ اڭسارى قايسى؟ اتتەڭ، ءالى دە اشا الماي جۇرگەن سەكىلدىمىز...

ءاسيا باعداۋلەتقىزى

Abai.kz