سونىمەن، سسسر جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنداعى تالقىلاۋ بايىپتى ءوتتى: مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلتشىلدىعى دالەلدەنبەدى، جەرگىلىكتى جەردىڭ ايىپتاۋلارى – نەگىزسىز بايبالام، ورتالىقتىڭ سىنى جازۋشىعا ەمەس، سىنشىلارعا ارنالعان – دەپ شەشتى. بۇل جينالىستىڭ شەشىمى كپسس ورتالىق كوميتەتىنە جىبەرىلدى.

م.اۋەزوۆ الماتىعا قايتپاي، ماسكەۋدە قالىپ، كۇزدەن باستاپ موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى قىزمەتىنە ورنالاساتىن بوپ ۇيعارىلدى.

بىراق «قالدىرماسى» قالدىرمادى، تۋرا سول كۇنى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى بۇدان دا سويقان «سىي دايىنداپ»، «اباي» رومانىن «حالىققا جات شىعارما، م.اۋەزوۆتى – ۇلتشىل-بۋرجۋازيانىڭ، الاشوردانىڭ يدەولوگى»،– دەپ جاريالاعان ەدى.

تاڭەرتەڭگى ساعات وندا باستالعان بۇل ءماجىلىس ءوتىپ جاتقاندا ول حاباردى اۋەزوۆتىڭ ەستىمەۋى مۇمكىن ەدى.

سول ماجىلىسكە م.اۋەزوۆ «مەنىڭ قاتەلەرىم جايىندا» اتتى «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» ارنالعان بۇرىنعى اشىق حاتتىڭ ءماتىنىن قايتادان وڭدەپ، وقۋعا دايىنداپ اپاردى. تاعدىرىنىڭ قىل ۇستىندە تۇرعاندىعىنا انىق كوزى جەتكەن م.اۋەزوۆ بۇل حاتىندا «اباي» رومانىنىڭ نەگىزگى جەلىلەرىنەن باس تارتۋعا دەيىن باردى.

بۇل حاتتاعى پىكىرلەر: ومىردەن تۇڭىلگەن، جانتالاسا جانىققان، رۋحى ۇشىپ، سۇلدەرى قالعان پەندەنىڭ الدىڭعى سوزدەرىندەگى ويلاردىڭ جاڭعىرىعى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ انت مەزگىلى ەدى.

«ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» رەداكتسياسىنا اشىق حات

قالىڭ قاۋىمنىڭ دانا ۇستازى مەن تاربيەشىسى لەنين-ستالين پارتياسى ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى كەز-كەلگەن سالاسىندا، ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قاراماستان بارلىق قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىندا سىن مەن ءوزارا سىندى جان-جاقتى ورىستەتە وتىرىپ، كەڭەس حالقىن سوتسياليزم مەن كوممۋنيزمگە قارسى جانە وعان جات پيعىلدارمەن ىمىراسىز تۇراقتى تۇردە كۇرەسۋگە باۋلىپ كەلەدى. ءدال وسىنداي سىننىڭ مەنىڭ بۇكىل ومىرىمە تيگىزگەن اسەرى زور بولعاندىقتان دا، مەن ونى وتە جوعارى باعالايمىن. مەنىڭ جازۋشى رەتىندە، قايراتكەر رەتىندە قالىپتاسۋىما كەڭەستىك وتاننىڭ جانە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ تاربيەلىك اسەرىنىڭ يگى ىقپال ەتكەنىنە جاندۇنيەممەن دە، ومىرىممەن دە قارىزدارمىن دەپ ەسەپتەيمىن.

جوعارىداعى ايتقاندارىمنىڭ ايعاعى ەسەبىندە، «پراۆدا» دا جاريالانعان «سىناۋ ورنىنا ماداقتاۋ» اتتى ماقالانى، ونداعى كوتەرىلگەن ناقتى ماسەلەلەرمەن مەنىڭ تۆورچەستۆوما قاتىستى ايتىلعان سىننىڭ شەڭبەرىندە عانا وي قورىتقام جوق، سونىمەن قاتار ماقالادا سىنالعان جايلاردى ويشا تاعى ءبىر ءسۇزىپ شىعا وتىرىپ، ءوز شىعارمالارىمدا جىبەرگەن باسقا دا قاتەلىكتەرىمدى سانامدا سارالاپ شىقتىم.

مەنىڭ اتىما قاتىستى جەكەلەگەن ادەبي دەرەكتەردى، يدەيالىق بۇرمالاۋشىلىقتاردى ءوزىم ءۇشىن دە، وقىرمان ءۇشىن دە ءوزىمنىڭ بويىمداعى بارلىق ءىرىپ-شىرىگەن كەرىتارتپالىق، زياندى قاسيەتتەرىمدى ايىپتاپ، سىرتقا لاقتىرىپ، ءوزىمدى ءوزىم جازعىرامىن.

وتكەندەگى ءوزىمنىڭ قاتەلىكتەرىمدى وسى باس تارتۋىم ارقىلى كەڭەس وقىرماندارىنىڭ الدىنداعى بۇدان بىلايعى جاۋاپكەرشىلىگىمدى بۇرىنعىدان دا تەرەڭ سەزىنۋگە جانە سوتسياليستىك قوعامنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتىپ كەلگەن ىلگەرى ەڭبەكتەرىمە قوسا تىڭ دۇنيەلەر بەرۋ ارقىلى كەڭەس جازۋشىسىنىڭ وتان الدىنداعى قاسيەتتى بورىشىن وتەۋگە تىرىسامىن.

سونداي ويدىڭ ءتۇيىندى ۇشىعى ەسەبىندە مەن «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا سىنالعان ز.كەدرينانىڭ مەن تۋرالى كىتابىنا توقتالامىن. بۇل كىتاپ «پراۆدانىڭ» ماقالادا ءادىل اتاپ وتىلگەنىندەي ەڭ باستى كوكەيتەستى ماسەلەگە جاۋاپ بەرە المايدى. بارلىق كەڭەس جازۋشىلارى سياقتى، م.اۋەزوۆ تە ماداقتاۋ مەن سىلاپ-سيپاۋدى دامە ەتپەيدى، كەرىسىنشە، تابىسى مەن كەمشىلىگىن قاتار كورسەتەتىن ءپرينتسيپتى جانە ءادىل سىندى كۇتەدى.

كىتاپتىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگى – مەنىڭ ءوزىم 1932 جىلى قاتتى سىناعان ۇلتشىلدىق باعىتتاعى ارەكەتتەرىمدى جۇمسارتا كورسەتكەن، سول ارقىلى قاتە پىكىرلەر ءبىلدىرىپ، وقىرماندى الداعان.

مەنىڭ قاتەلىگىم كەدرينانىڭ بۇل ەڭبەگىنەن ءوزىمدى ءوزىم شەتتەتكەنىمدە، ال بايىبىنا سالساق، ءتىرى اۆتور رەتىندە، مەنىڭ ءومىرىمنىڭ العاشقى كەزەڭى تۋرالى جازىلعان تۇستى پارتيالىق قاتاڭ، سىنشىل-اشكەرەلەۋ تۇرعىسىنان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ شىعىپ، ز.كەدرينانى ورەسكەل قاتەلىكتەردەن ساقتاندىرۋىم كەرەك ەدى.

مەنىڭ اباي تۋرالى رومانىمداعى كەمشىلىكتەردى ەسكەرتكەن «پراۆدانىڭ» ماقالاسىنا وراي ءوزىمنىڭ تاريحتى تانۋىمداعى ءبىر-بىرىنە تىزبەكتەلىپ، ءوزارا ۇيلەسىپ جاتقان، روماندا سۋرەتتەلگەن ءبىر عانا جايعا توقتالامىن. بۇل جاي، ءبىرىنشى، كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسىنا بايلانىستى ماسەلەلەر، ەكىنشى، «اباي مەكتەبى» دەيتىن ماسەلە قاقىندا جانە ءۇشىنشى، وسى اتالعاندارعا جالعاس پاتريارحالدىق-فەودالدىق سالت-سانانىڭ وكىلدەرى بولىپ سانالاتىن كەيبىر تاريحي تۇلعالاردىڭ اسىرەلەنىپ سۋرەتتەلۋى.

ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى قاتە بولىپ شىققان كوزقاراسىمنىڭ ىقپالىمەن «اباي» رومانىنىڭ جالعاسى «اقىن اعا» اتتى كىتاپ جازدىم. بۇل كىتاپتا مەن ەسكىشىل، رەاكتسيونەر كوكبايدى روماننىڭ جاعىمدى بەينەلەرىنىڭ ءبىرى، اقىن ابايدىڭ وزىق ونەرىن بويىنا سىڭىرە بىلگەن ادام ەتىپ كورسەتتىم. ال كوكباي بولسا، قازاقتىڭ ەڭبەكشى حالقىنىڭ قاس دۇسپانى بولعان كەنەسارى قاسىموۆ جايىندا ماداقتاپ پوەما جازعان اقىن ەدى.

1951 جىلى جاريالانعان «پراۆدانىڭ» «قازاقستان تاريحى ماسەلەلەرى ماركسشىلدىك-لەنينشىلدىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن ماقالاسى كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ قازاق ەڭبەكشى حالقىنا جاۋ مازمۇنىن اشكەرەلەدى. ونى ماداقتاۋشى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل تاريحشىلاردى تاڭبالادى. وسىنىڭ ارتىنان قازاقستان عىلىم اكادەمياسى مەن جازۋشىلار وداعى بىرىگىپ «ابايتانۋ» جونىندە ديسكۋسسيا ۇيىمداستىردى دا، سول ديسكۋسسياعا قورتىندى جاسادى. وسى اتالعان جايلاردىڭ بارلىعى «اقىن اعا» رومانىنداعى مەنىڭ قاتە، زالالدى تۇسىنىكتەرىمدى تۇگەلىمەن قايتا قاراپ تۇزەۋىمە شەشۋشى سەبەپ بولدى.

«اباي مەكتەبى» جونىندەگى ءوز قاتەلەرىمدى تەرەڭدەپ سەزىنۋدىڭ ناتيجەسىندە عانا مەن رومانىمنىڭ ءبىراز جەرىن قايتادان وڭدەۋگە مۇمكىندىك الدىم. 1951 جىلى «زناميا» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە «اباي جولى» دەگەن اتپەن روماننىڭ جاڭا نۇسقاسىن جاريالادىم، سول نۇسقاعا سەگىز باسپا تاباقتاي تۇزەتۋلەر كىرگىزدىم. وسى سوڭعى كىتاپتا مەن ابايدىڭ اتىنان كەنەسارى قوزعالىسى مەن ونىڭ ومىرىنە، ول تۋرالى پوەمانىڭ اۆتورى كوكبايعا دا قاتتى سىن ايتقىزدىم.

وسىعان بايلانىستى «اباي مەكتەبى» دەپ ايتىلىپ جۇرگەن قاتەلىكتەرىمنىڭ ءتۇپ تامىرى تۋرالى ايتا كەتۋدى قاجەت دەپ سانايمىن. بۇل ماسەلە باياعىدا، 1933 جىلعى ابايتانۋ جونىندەگى مەنىڭ قاتە، ءبىر جاقتى پىكىرىمنەن باستالدى. ءىستىڭ جايى بىلاي: ابايدىڭ بۇرىن جاريالانباعان ولەڭدەرى مەن ومىرباياندىق دەرەكتەرىن كەشىگىپ بارىپ جيناعاندىقتان دا، اۋىز ەكى تىلدە ايتقان كۋالىك سوزدەر مەن ەستەلىكتەردى سىن كوزبەن قاراماي، ولاردىڭ مالىمەتتەرىنە قالتقىسىز سەنىممەن قارادىم. مەن ولاردىڭ ماعان جەتكىزگەن دەرەكتەرىنە دەر كەزىندە قاتال سىنشىلدىقپەن قاراي المادىم. كوكبايدىڭ جانە ابايدىڭ وزگە دە زامانداستارىنىڭ مۇراسىنداعى حالىق مۇددەسىنە قارسى جانە بىزگە جات ەكەندىگىن انىقتاي المادىم.

سول كوكباي الۋانداس كەيبىر ادامدار جونىندەگى مەنىڭ تەرىس تۇسىنىگىم 1939 جىلى مەن جاريالاعان ابايدىڭ ءومىربايانىنا دا ارالاستى. جانە «پراۆدانىڭ» 30-اقپاندا جاريالاعان ماقالاسىندا دۇرىس كورسەتىلگەنىندەي، ءدال وسى جاعداي، كەيبىر جالعان «شاكىرتتەر» تۋرالى ايتقان مەنىڭ جاعىمدى پىكىرلەرىم اباي شىعارمالارىنىڭ ورىسشاعا اۋدارىلعان باسىلىمىندا دا ورىن الدى. سول سياقتى بۇل جاعداي وسى تاقىرىپ جونىندەگى كەيبىر جۇمىستارىم مەن رەتسەنزيالارىمدا دا قايتالاندى.

ابايدىڭ ءومىرى مەن اقىندىعى جونىندەگى زەرتتەۋلەرىمە جانە ول تۋرالى رومانىما قازاقستانداعى ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا كەڭ ورىن العان بىرىڭعاي اعىم تەورياسىنىڭ ىقپالىنان دا شىعا المادىم. مۇنىڭ سالدارى «اباي» رومانىنىڭ العاشقى تاراۋىندا، ابايدىڭ بالا كەزىن سۋرەتتەگەندە بۇقار، شورتانباي سياقتى كەرىتارتپا اقىنداردى جاعىمدى جاقتارىنان كورسەتۋىمە اكەپ سوقتىردى. حالىقتىڭ مۇرات-ماقساتىن جىرلايتىن حالىقتىق اقىننىڭ وبرازىن جاساۋ ءۇشىن ەشقانداي دا تاريحي دەرەككە سۇيەنبەستەن، ءوزىمنىڭ ويىمنان شىعارىلعان دۋلات دەگەن كىسى اتىن پايدالاندىم. مەن بۇل ارادا وقۋ قۇرالدارىندا، جەكەلەگەن باسىلىمداردا ورىنسىز ماداقتالىپ جۇرگەن، حالىقتىق اقىن دەلىنىپ كەلگەن دۋلاتتىڭ اتىنا كورسەتىلگەن قۇرمەتكە سەنىپ قالىپپىن، ورىنسىز قۇرمەت كورسەتىپپىن.

جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ەسەبىندە بىرىڭعاي اعىم تەورياسىنىڭ ماعان جاساعان ىقپالى وسى تۇستا «اباي» رومانىنىڭ العاشقى تاراۋلارىنا تەرىس اسەر ەتتى.

اباي تۋرالى جازىلعان شىعارمالارىمدى بۇدان ءارى ۇقىپتى جانە قاتال تۇردە قاراپ شىعۋدى، سونداي-اق قاجەت بولعان جاعدايدا ونى بارىنشا قايتادان وڭدەۋدى ءوزىمنىڭ پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن. رومانداردىڭ جاڭا باسىلىمىندا، اباي تۋرالى روماندار جۇيەسىن قورىتىندىلايتىن سوڭعى «اباي جولى» اتتى كىتابىمدا يدەيالىق-كوركەمدىك جاعىنان بارىنشا تولىققاندى دارەجەگە جەتكىزۋ بارىسىندا بۇل مىندەتتى ورىندايمىن دەگەن ويدامىن.

قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جاريالانعان مەنىڭ باسقا دا زەرتتەۋ ماقالالارىمداعى يدەيالىق-ساياسي قاتەلىكتەرىمدى «پراۆدا» گازەتىنىڭ ماقالاسى ورىندى اتاپ وتكەن. «پراۆدا» دا باسىلعان «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» اتتى ماقالانى تالقىلاۋ بارىسىندا جانە ودان كەيىنگى كەزدەگى تالقىلاۋلاردا قاتەلىكتەرىمنىڭ ءبىر قانشاسىن اتاپ-اتاپ بەرگەمىن. بۇل ماقالادا ءوزىمنىڭ زەرتتەۋلەرىمدەگى قاتەلىكتەرىمنىڭ بارلىعىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس بولعاندىقتان دا، وسى تەكتەس جۇمىستارىمنىڭ بارلىعىنا ورتاق جانە ەڭ باستى جايدى عانا ماعلۇمدايمىن.

بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنى مىناۋ: مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا ماركستىك-لەنيندىك مەتودولوگيا سالاسىنان حابارىم از جانە بىلمەيتىن كەزدە ارالاستىم. وتىز جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ءومىرىمنىڭ ءار بەلەڭدەرىندە كوپ ماقالالار، پىكىرلەر، زەرتتەۋلەر جازدىم جانە كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە باسپاسوزدە ءبىرىنشى بوپ پىكىر ءبىلدىردىم. سونىڭ بارلىعىن ەكشەي كەلە مەنىڭ 1932 جىلعا دەيىنگى بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل يدەيانى ۇستانعان كوزقاراستارىمدى بىلاي قويعاندا، ودان كەيىن دە، ءوزىمنىڭ وسى وتكەن كۇندەرىمدى قاتتى ايىپتاعان سوڭ دا يدەيالىق-تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان ىلگەرى سەرپىلە ۇشقان ەدىم، بىراق تا مەن ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن (1948-1950 جىلعا دەيىن) اسا جوعارى باعالانىپ كەلگەن، جوعارى وقۋ ورىندارىندا، وقۋلىقتاردا، جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى وقۋ قۇرالدارىندا يدەيالىق-مەتودولوگيالىق تۇرعىدان قاتە تۇجىرىمدالىپ كەلگەن، عىلىمعا جات بۋرجۋازيالىق وبەكتيۆتى بىرىڭعاي اعىم تەورياسىن كەڭەس عىلىمىنىڭ ناعىز جەتىستىگى دەپ ءتۇسىنىپ كەلدىم.

ءوزىمنىڭ بارلىق قاتەلىكتەرىمدى شىن پيعىلىممەن مويىندايتىندىعىما قاراماستان، مەن، سونىمەن قاتار قازاقستانداعى كەيبىر عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ ماعان قاراتىلا ايتىلعان، كوزىمدى قۇرتىپ جىبەرۋگە باعىتتالعان سويقان سىنىمەن ەشقاشاندا كەلىسپەيمىن.

ءبىر ادامنىڭ 30 جىل بويعى ەڭبەگىن تۇتاستاي تالاق ەتىپ، دورەكى سىڭار ەزۋلەي مازاق ەتۋدىڭ سوراقى نۇسقاسىن ەلەستەتۋ ءۇشىن «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىنىڭ» №4 سانىندا باسىلعان س.نۇرىشەۆتىڭ ماقالاسىنداعىدان ارتىق تىرىدەي تەرىڭدى سىپىرۋدىڭ وزگە جولىن تابۋدىڭ ءوزى قيامەت. عىلىمي مەكەمەنىڭ كوشباسشىسى بولا تۇرا، الدىنا «اباي تۆورچەستۆوسىن زەرتتەۋدەگى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل بۇرمالاۋشىلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابايىق» – مىس-دەپ بايسالدى عىلىمي مىندەتتەر قويا وتىرىپ جانە ءوزىنىڭ دەرەكتەرىنىڭ ناقتىلىعى مەن پىكىرىنىڭ دۇرىستىعىنا ەش كۇدىكسىز سەندىرە سويلەسە دە، بۇل ماقالا ابايدىڭ ەڭبەكتەرى مەن ءومىرىن زەرتتەۋ جولىنداعى ەڭ سەنىمدى، تاريحي تۇرعىدان مويىن بۇرعىزباستاي دالەلدەرمەن دايەكتەلگەن ماڭىزدى دەرەكتەردى قاساقانا بۇرمالاۋ جانە قاساقانا تەرىس پىكىر تۋعىزۋ پيعىلى مەن ارانداتۋدى كوزدەگەن.

«كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1951 جىلعى 13-قازان كۇنگى سانىندا ابايتانۋ ماسەلەسى تۋرالى پىكىر تالاسىنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمى مەن قازاقستان كەڭەس جازۋشىلارى پرەزيديۋمىنىڭ بىرىككەن قارارى باسىلدى، وندا اۋەزوۆتىڭ قاتەلىكتەرىن سىناۋمەن قوسا ونىڭ رومانى تۋرالى: «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى كوپشىلىككە كەڭىنەن تانىمال، وندا ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءومىرىنىڭ سۋرەتتەرى شىنايى بەرىلگەن جانە ابايدىڭ الدىڭعى قاتارلى ويشىل، اقىن رەتىندە ءوسۋىن كورسەتكەن»،– دەپ اتاپ ءوتتى.

ابايتانۋ سالاسىنداعى ىستەگەن اۋەزوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن ەشقانداي جاعىمدى ارەكەتتى كورسەتپەۋ ءۇشىن نۇرىشەۆ بۇل تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى.

جوعارىدا اتالىپ وتكەن ەكى پرەزيديۋمنىڭ ابايتانۋ جونىندەگى بىرىككەن قاۋلىسىندا تەك قانا اۋەزوۆتىڭ عانا قاتەسى كورسەتىلمەگەن، سونىمەن قاتار مۇقانوۆ، جۇماليەۆ، يسمايلوۆ، جيرەنشين تاعى باسقالاردىڭ دا اتتارى اتالىپ، قاتەلەرى ايتىلعان. ولار ارنايى ماقساتتى تۇردە شۇعىلدانعان تاقىرىپتارى بويىنشا وقۋلىقتار قۇراستىردى، وچەركتەر مەن پروگراممالار جاسادى. ابايتانۋداعى قاتەلىكتەردى تۇزەتۋگە تىرىسقان نۇرىشەۆ ءوز ماقالاسىندا ولاردى ءسوز اراسىندا جاناي اتاپ قانا وتۋگە دەيىن ءداتى باردى. شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، ونىڭ بۇل ۇنسىزدىگى تەگىن ەمەس، قاساقانا باقاستىق، ابايدىڭ اسىل بەينەسى ءۇشىن ىستەگەن ونىڭ بارلىق وڭ ىستەرىن جاسىرىپ، ارانداتۋ ءۇشىن ونىڭ بۇرىنعى ۇلتشىل ەكەنىن جەلەۋ ەتىپ، بارلىق كىنانى اۋەزوۆكە ءۇيىپ-توگۋ ءۇشىن جاساعان.

وزگەنى بىلاي قويعاندا نۇرىشەۆ مەنىڭ ابايدىڭ شىعارمالار جيناعىن تۇڭعىش باستىرىپ شىعارۋشى ەكەندىگىمدى دە ۇمىتىپ كەتەدى، ياعني، اقىننىڭ شىعارمالارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى جوعالىپ بىتكەن، ءارحيۆى دە، اۆتورلىق قولجازباسى دا ساقتالماعان.

وسى ۋاقىتقا دەيىن، ءتىپتى جەكەلەگەن كەمشىلىكتەرى بولسا دا، ابايدىڭ ءومىربايانىن ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە دە تەك مەنىڭ عانا – اقىننىڭ جالعىز زەرتتەۋشىسى – مەنىڭ عانا جازعانىمدى ۇمىتىپ كەتۋى نۇرىشەۆتىڭ ادىلەتسىزدىگى.

مەنىڭ وسى ەڭبەكتەرىمە، دالىرەك ايتقاندا 1939 جىلى جاريالانعان اباي تۋرالى ماقالاما عانا سۇيەنىپ، اباي تۋرالى مەنىڭ قالامىمنان 36 زەرتتەۋدىڭ جازىلعاننىن قاساقانا كوزگە ىلمەيدى: ونىڭ ىشىندە مەنىڭ ابايعا دەگەن تۆورچەستۆولىق كوزقاراسىمدى بىلدىرەتىن مىناداي ەڭبەكتەرىم بار: ا). «اباي» پەساسى (ل.سوبولەۆپەن بىرىگىپ جازىلعان) ب). «اباي» وپەراسىنىڭ ليبرەتتوسى ۆ). «اباي» كينوكارتيناسىنىڭ ستسەناريى گ). «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى د). «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابى س). «اباي جولى» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى.

ابايتانۋ ماسەلەلەرى جونىندە عىلىمدا ءالى شەشىلىپ بولماعان پروبلەمالار تۋرالى ايتىلعان مەنىڭ پىكىرىمنىڭ بارلىعىن نۇرىشەۆ ءوزىنىڭ ماقالاسىندا اياماي قارا بوياۋ جاعىپ، ماسقارالاۋعا تىرىسادى، مىسالى نۇرىشەۆتان كورى اۋەزوۆتىڭ باسقاشا ويلاۋى مۇمكىن عوي. مىسالى مىنا ماسەلەر توڭىرەگىندەگى: ابايدىڭ جاس كەزىندەگى تۆورچەستۆولىق كەزەڭى، وعان شىعىستىق كلاسسيكالىق پوەزيانىڭ اسەرى، «ەۆگەني ونەگيننىڭ» اباي اۋدارماسىنداعى ەرەكشەلىكتەر ت.ب. قاقىنداعى كوزقاراس الشاقتىقتارى جونىندەگى ماسەلەلەر.

بۇل دەگەنىمىز، ەكى جاقتىڭ پىكىرلەرى تەڭ دارەجەدە باعالانىپ، ەكشەلۋگە ءتيىستى ناقتى عىلىمنىڭ پروبلەماسى ەمەس پە. سوندىقتاندا مەن ءوزىنىڭ دالەلسىز، شالا جانە عىلىمعا قارسى ويدان شىعارىلعان دولبارلارىن – ماركسيستىك كوزقاراس، ال وعان قارسى ايتىلعان اۋەزوۆتىڭ پىكىرلەرى – ۇلتشىلدىق ت.ب. دەپ ورەكپىگەن نۇرىشەۆتىڭ كەكەسىنى مەن قارالاۋ باعىتىنا تۇبىرىمەن قارسىمىن. ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرى مەن اباي تۆورچەستۆوسىنىڭ اراسىنداعى تەرەڭ تامىرلى بايلانىستىڭ بار ەكەندىگى تۋرالى ارنايى جازىلعان مەنىڭ ماقالالارىمدى نۇرىشەۆتىڭ وقىرماننان جاسىرىپ قالۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس جانە ولاردىڭ سانى بىرەۋ ەمەس بىرنەشەۋ، ءدال وسى ماسەلەگە ارنالعان مەنىڭ ءبىراز ەڭبەكتەرىم موسكۆا باسىلىمدارىندا دا جاريالانعان.

قازاق ەپوسى جونىندە وتكىزىلگەن 1953 جىلعى 13-كوكەكتەگى ديسكۋسسيادا جاساعان بايانداماسىن «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىنىڭ» سول سانىندا جاريالاعان م.عابدۋللين دە وسى باعىتتى ۇستانعان. ەپوس جونىندەگى مەنىڭ ەڭبەكتەرىمنەن، ءتىپتى مەنىڭ بۇكىل عىلىمي قايراتكەرلىگىمنەن ەشقانداي جاقسىلىق پەن جاعىمدى سىپاتتى تاپپاي، ءوزىنىڭ بايانداماسىندا بىرجاقتى، اسىرا قارالاۋعا تىرىسقان باعا بەرەدى.

ول ءوزىنىڭ جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەردىڭ ۇساق-تۇيەك قاتەلىكتەرىن تاپقان تۇستى جاداعايلاپ وتەدى دە، تۋرا سول ماسەلەگە بايلانىستى مەنىڭ ەڭبەكتەرىمنەن بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق، كونتروباندالىق يدەيانى قاستاندىقپەن قاساقانا كىرگىزگەنىمدى «بايقايدى». ءتىپتى م.عابدۋللين قىزا-قىزا كەلە قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىرىنشى تومىن ازىرلەۋ بارىسىندا وعان قازىرگى كەزدە بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىعى اشكەرەلەگەن يسمايلوۆ پەن جۇماليەۆى قاتىستىردىڭ دەپ كىنا تاعادى، ول كەزدە بۇل ەكەۋى دە وسى تومدى دايىنداپ جاتقان ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ بەلدى قىزمەتكەرلەرى ەدى، ال م.عابدۋلليننىڭ ءوزى وسى ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى بولاتىن.

ءوزىنىڭ ديسكۋسسيادا سويلەگەن سوزىندە «جازۋشى اۋەزوۆ تۋرالى ايتىپ جاتپايمىن» دەپ م.عابدۋللين قاساقانا توقتالماي كەتتى. ال شىندىعىنا جۇگىنسەك، ەپوستاعى وقيعالاردى تەاترعا لايىقتاپ جازۋ بارىسىندا مەن جازۋشى، دراماتۋرگ رەتىندە تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان وڭدەپ، ءوزىمىنىڭ عالىم رەتىندە جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمدى تۇزەتتىم عوي. ارينە، قانداي دا ءبىر ۇلكەن جۇمىس ءبىتىرۋ ارقىلى ءوزىڭنىڭ بۇركەمەلەۋگە كەلمەيتىن قاتەلىكتەرىڭ دە بولادى. الايدا كەز-كەلگەن قاتەلىكتى جەلەۋ ەتىپ سىزىپ تاستاۋ ارقىلى ادىلەتسىزدىككە جول بەرەتىن ەڭبەكتەر دە بولادى ەكەن.

مەن ءوز قاتەلىكتەرىمدى مويىنداپ كەلدىم، قازىر دە مويىندايمىن، بىراق تا مەنىڭ قاتەلىكتەرىمدى ەسەلەي ءوسىرىپ، ءوزىم كىنالى ەمەس جايلاردى ايىپ رەتىندە تاققان جالانى مويىنداي المايمىن. ماعان تاعىلعان ادىلەتسىز جالالاردى مەن موينىما المايمىن. ماعان دەگەن كۇدىكتى ءار ءتۇرلى ماقساتتى كوزدەگەن ىشكى كۇماندارىنان شىققان جالانىڭ نەگىزىندە م.عابدۋللين مەن تۋرالى ءبىر كەزدە ءوزىم ايىپتاعان وتكەن جىلداردىڭ شىلاۋىندا، شىرماۋىندا قالدى دەپ ۇكىم شىعاردى. مەنىڭ ەڭبەكتەرىمدى كەكەسىنمەن مازاقتاي وتىرىپ جوققا شىعارۋعا، ءبىزدىڭ پارتيامىز بەن بۇكىل كەڭەس جۇرتشىلىعى بوپ ءبىر كەزدەگى قاتەلىكتەرىم مەن اداسۋىمنىڭ شىرماۋىنان شىعۋىما قول ۇشىن بەرگەن ءومىر كەزەڭىنە مەنى ادەيى زورلاپ اپارىپ تاڭۋعا ۇمتىلعان مۇنداي ارەكەتتەرگە جاندۇنيەڭمەن نارازى بولىپ قارسى شىقپاۋ مۇمكىن ەمەس. ءوزىمنىڭ وتكەندەگى ءومىرىمدى ءۇزىلدى-كەسىلدى ايىپتاي وتىرىپ، سودان كەيىنگى جىلدارى، بۇگىن دە، بولاشاقتا دا ءوز تۆورچەستۆوم ارقىلى كەڭەس حالقىنا پايدامدى تيگىزۋدى شىن جۇرەكپەن كوزدەدىم. كوپ جىلداردان بەرگى مەنىڭ قوعامدىق جۇمىستارداعى ىزدەنىستەرىم سوعان دالەل بولا الادى.

وتكەن ون جىلداعى جانە تاياۋ بولاشاقتاعى مەنىڭ تۆورچەستۆولىق قاينارىمنىڭ كوزى مەن نەگىزگى ارناسى – قازاق حالقىنىڭ ءجۇز جىلدىق ءداۋىرىن قامتيتىن مەنىڭ روماندارىم بولماق. بۇل تاريحتىڭ العاشقى ەلۋ جىلىن كلاسسيك اقىن – ابايدىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرامىن. ءوز حالقىمنىڭ تاريحىنداعى ەڭ جاۋاپتى كەزەڭدەگى دامۋ پروتسەسىن تەرەڭ بەينەلى تۇردە جەتكىزۋ ءۇشىن ونىڭ ۇلى تۇلعاسى مەن قوعامدىق مۇرات-مۇددەسىن، ەسكى ومىرمەن الىسقان ۇزاق كۇرەسىن، ونىڭ تاعدىرىن ءسوتسياليزمنىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان بەينەلەمەكپىن. 13 جاستاعى ەلگەزەك جانە وزگەنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسا بىلەتىن سەزىمتال جەتكىنشەك كەزىنەن باستاپ ۇلى ويشىل اقىن دارەجەسىنە جەتكەنگە دەيىنگى ابايدىڭ بىرتە-بىرتە ءوسۋ جولىن، ءوز حالقىنىڭ باقىتتى بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن كۇرەسكەر روسسياداعى بارلىق الدىڭعى قاتارلى جانە ۇلى يدەيالارمەن وداقتاسا ءجۇرىپ جۇزەگە اسىرعاندىعىن بەينەلەي وتىرىپ، مەن ەسكى ءومىردىڭ يدەولوگياسىنا، سالت-ساناسىنا، يسلام ءدىنىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە، ۇلتشىلدىقتىڭ رەاكتسياشىل باعىتتارىنا جانە دە باسقا كورىنىستەرگە دەگەن كوزقاراستارىمدى قايتا قارايمىن. بۇل رەتتە مەن تەك مەنىڭ وتكەندەگى ءوزىمنىڭ قاتەلىكتەرىمدى عانا قايتادان ەكشەپ قويمايمىن، سونىمەن قاتار حالىقتان شىققان حالىقتىڭ رۋحاني ماقساتىنىڭ شامشىراعىنا اينالعان ابايمەن بىرگە جارتى عاسىر ىشىندەگى قازاق قوعامىنىڭ ءار ءتۇرلى قاتپارلارىنداعى يدەولوگيالىق، تۇرمىستىق، ساياسي رەاكتسيالىق، ارتتا قالۋشىلىق سياقتى بارلىق قايشىلىقتاردى ايىپتايمىن. «اباي» جانە «اباي جولى» اتتى ەكى رومان وسى ءبىر ەڭ قيىن ءارى ۇزاق ءداۋىردى قامتۋعا ارنالعان. بيىل «اباي جولىنىڭ» ەكىنشى كىتابىن ءتامامدايمىن، سونىمەن رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى روماندار جۇيەسىن اياقتايمىن.

ودان كەيىنگى سوتسياليستىك زامان تۇسىنداعى قازاق حالقىنىڭ تاريحىن بەينەلەيتىن ءتورت روماندى جاڭا جۇيەگە كوشەمىن.

ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ، ادامداردىڭ تاعدىرىنىڭ كەڭىنەن قامتىلۋى جاعىنان «ابايمەن» ۇندەسىپ جاتادى. ءبىرىنشى كىتاپتا بايدىڭ قويىن باعىپ جۇرگەن جالشى بالا ءتورتىنشى كىتاپتا اسا ءىرى عىلىم قايراتكەرى دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. جاس جۇمىسشى-شاحتەر، اسا ءىرى ينجەنەر-قۇرىلىسشى، اكادەميك اتانادى.

بۇل كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرلارى ارقىلى قازاق سوتسياليستىك ۇلتىنىڭ، قازاق حالقىنىڭ تاريحي جولىنىڭ قالىپتاسۋىنا كوسەمدەرىمىز لەنين-ءستاليننىڭ سىزىپ بەرگەن جولىمەن ازياتتىق ورتا عاسىردان كوممۋنيزمنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان، ءبىر ۇرپاقتىڭ جارتى عاسىرلىق نەمەسە قىرىق جىلدىق ءومىرى قامتىلادى. ءوز حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، دانا پەرزەنتى ناقتى كورىنبەگەنىمەن، بىراق ونىڭ حالقىنىڭ ورتاسىنداعى ءومىرى ءوزى ارمانداعان ءسوزى ارقىلى ۇنەمى بىرگە جۇرەدى. كەڭەس ءداۋىرىن بەينەلەيتىن ءتورت روماننىڭ ىشىندە اباي ءداۋىرىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى ءتىرى كۋاسى بولىپ بۇل كۇندەرى شاۋ تارتقان، ءبىر كەزدە جانى جاس ءبىر كەزدەگى ابايدىڭ ەڭ سۇيىكتى جاس دوسى، ەركەلەتىپ وسىرگەن، تاربيە بەرگەن دارمەن قاتىسادى. اباي ولگەن كەزدە ونىڭ ولەڭدەرىن اماناتقا العان ول بۇل جىردى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قاراڭعىلىقتان الىپ شىعىپ، كەڭەس حالقىنا جەتكىزەدى. ونىڭ بەينەسى بىرتە بىرتە روماننان رومانعا اۋىسىپ، ستاليندىك زاماننىڭ داڭقى مەن جەڭىسىنىڭ ۇلى جىرشىسىنا اينالادى.

سونىمەن ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى وداقتاس تۋىسقان حالىقتاردىڭ باقىتى مەن اينىماس دوستىعىن جىر ەتكەن توقسان جاستاعى دارمەن وبرازىمەن قازاق حالقىنىڭ ءجۇز جىلدىق تاريحىن قامتيتىن سوڭعى روماننىڭ سوڭعى ساتتەرى اياقتالادى.

ابايدىڭ اكەسىنىڭ بۇيرىعىمەن تۇيەنىڭ وركەشىنە دارعا اسىپ ولتىرگەن قوداردىڭ ولىمىمەن باستالعان وتكەن ءداۋىر تۋرالى روماندار جۇيەسى ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرىن دارمەننىڭ اماناتقا الۋىمەن اياقتالادى (كىناسىز دارعا اسىلعان قوداردىڭ نەمەرەسى). ال رومانداردىڭ ەكىنشى جۇيەسى بارلىق تۋىسقان حالىقتاردىڭ وتكەن داۋىردەن ۇمىتىلماي كەلگەن دانىشپان ۇلدارىنىڭ ولمەس مۇراسى سياقتى اباي جىرلاعان مۇقىم حالىقتىڭ باقىتى تۋرالى انمەن اياقتالادى، بۇل ءجۇز جىلدىق مەرزىمدى قامتيتىن روماندار جۇيەسى – حالىقتىڭ اڭساعان اسىل مۇراتىن تۋعىزعان جانە سونىڭ سالتاناتىن جىرلاعان ءانى تۋرالى بولماق.

قازىر رومانداردىڭ ءبىرىنشى جۇيەسىنەن ەكىنشىسىنە وتەتىن كوپىر ىسپەتتى «اباي جولىنىڭ» ەكىنشى كىتابىن جازۋ بارىسىندا مەن بولاشاق رومانىمنىڭ كەيىپكەرلەرىنە اينالاتىن رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ارالىقتا ءومىر سۇرەتىن ۇلكەن تاريحي جولدى ءجۇرىپ وتكەن، پاتريارحالدى-فەودالدىق داستۇردەگى دالانىڭ تاعىلىعىنان بوسانىپ شىعىپ پارتيا قايراتكەرىنە، عالىم دارەجەسىنە جەتىپ، ءدال بۇگىنگى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى تاريح عىلىمىنداعى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتى اشكەرەلەيتىن قازاق ايەلىنىڭ وبرازىن دايىنداپ جاتىرمىن. ارينە، ونىڭ تاعدىرى قازاقستانداعى اسا ءىرى كەزەڭدىك وقيعالارمەن قوسا ورىلەتىنى وزىنەن ءوزى بەلگىلى. ءبىزدىڭ رەۆوليۋتسيالىق تاريحىمىزدىڭ قاھارماندارىنىڭ ەپيكالىق شەجىرەسىنە شولۋ، تۆورچەستۆولىق بارلاۋ رەتىندە ازىرشە تەك قانا وسى ايەلدىڭ بەينەسىنە توقتالامىن. ال روماننىڭ كەلەسى جۇيەسىندە بۇل ايەل وبرازى وزگە دە ءار ءتۇرلى جاستاعى كەيىپكەرلەر مەن الەۋمەتتىك ورتالارداعى وقيعالارعا ارالاسىپ وتىرادى.

مىنە، مەنىڭ تۆورچەستۆولىق ءومىرىمنىڭ نەگىزىن انىقتايتىن، ومىرلىك ماقساتتارىمنىڭ كۇرە تامىرىن كورسەتەتىن ءىسىم مەن ويلارىم وسىنداي.

كىمدە كىم مەنىڭ اسقان تۆورچەستۆولىق قۇشتارلىقپەن كەڭەس حالقىنا قىزمەت ەتۋگە ۇمتىلعان ەڭبەگىمدى ەسكەرگىسى كەلمەسە جانە مەنىڭ بارلىق ەڭبەك جەتىستىكتەرىمدى ەسەپتەن شىعارىپ تاستاعىسى كەلسە – مەن وعان شىن نيەتىممەن سەنەمىن – وندا ول ادام تەك ماعان عانا كەسىرىن تيگىزىپ قويمايدى، ودان دا ۇلكەن، ەشكىمنىڭ قول سۇعۋعا قاقىسى جوق ودان دا ۇلكەن، ءبىزدىڭ داۋلى ماقالالارىمىزدان دا جوعارى قاسيەتتەرگە نۇقسان كەلتىرەدى. 1953 ج. 18 مامىر، موسكۆا».

مۇنداعى پىكىرلەر – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ شىن كوڭىلىنەن شىققان پىكىرلەر ەمەس، قىسىمنان قۇتىلۋدىڭ كەزەكتى ءبىر امالى عانا سياقتى ەدى. سەبەبى، بۇل حاتتاعى تۇجىرىمدار بويىنشا م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىنان باس تارتتى.

وكىنىشتىسى، جانتالاسا ءجۇرىپ «اباي» رومانىنىڭ اۋەلگى جەلىسى مەن كوركەمدىك يدەياسىنا كوپتەگەن وزگەرىستەردى ەنگىزىپ ۇلگەردى. قازىر دە سول وزگەرگەن قالپىندا جاريالانىپ كەلەدى. بۇل وزگەرىستەر ءبىزدىڭ «بەسىگىڭدى ايا!..» جانە «قۇنانباي» اتتى ءافسانالارىمىزدا تولىعىمەن سالىستىرىلا زەرتتەلگەندىكتەن دە وعان توقتالمايمىز. ويتكەنى بۇل باسىلىمنىڭ ماقساتى كەڭەستىك جازالاۋ تالقىسىن دەرەكتەر مەن قۇجاتتار ارقىلى اشكەرەلەۋ.

سوندا م.اۋەزوۆتى قادىر تۇتاتىنداي نە قالدى ءوزى؟ ەشتەڭە دە. تەك قۇر سۇلدەرى قالدى. جازالاۋعا نەگىزدەلگەن يدەولوگيا ءۇشىن قاجەتى دە سول ءتىرى سۇلدەرىن قالدىرۋ ەدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz