قارىنىم اش، كيىمىم جىرتىق ەمەس. باسپانام دا، باسقا دۇنيەم دە بار.   قىسقاسى، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن دەگەندەي ەل قاتارلى تىرلىك يەسىمىن. ەل قاتارلى مەن دە ەلباسىمدى جاقسى كورەمىن. كەيدە ءتىپتى قاتتى جاقسى كورىپ كەتەمىن. اسىرەسە، اناۋ ەتەك-جەڭىن جيناماي اشىق-شاشىق جاتا بەرگەن ۋكراينانىڭ قىرىمنان ايرىلىپ قالعانىن كورگەنىمدە شەكارامىزدى دەر كەزىندە بەكىتىپ ۇلگەرگەن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ قايراتكەرلىگىنە ءتانتتى بولا ءتۇستىم. شەكارا بولعاندا قانداي شەكارا، شىركىن... شىعىسىڭدا «اسپان استى ەلى» دەپ المەگە ايگى بولعان – قىتاي.  وڭتۇستىگىڭدە بايىرعى بابالار تۇسىنان بەرى جەرىڭە كەتپەن سالعىسى كەپ، كەنەزەسى كەۋىپ وتىراتىن – وزبەك. سولتۇستىگىڭدە جەرىڭدى تۇتاس الىپ، ءوزىڭدى بودان ەتكىسى كەلگەن (جانە سولاي ەتكەن) – ورمانداي ورىس. قىرعىزبەن، تۇركپەنمەن شەكتەسەتىن ايماعىڭ جانە بار. سونىڭ ءبارىن ىڭ-جىڭسىز كەلەگە كەلتىرە وتىرىپ كەلىستىرىپ تۇرىپ شەكارا سىزعىن تارتىپ، الاباعان ورناتىپ، ونى بۇۇ ارقىلى بەكتىپ قويعان ەلباسىنا قالايشا  ريزا بولمايسىڭ؟!

 مەن ءوزى ارا-تۇرا شەتەلگە شىعىپ تۇراتىن اداممىن. بىلايعى جۇرتتىڭ بىزدەن وزىپ بارا جاتقانى شامالى. ولاردىڭ ىشكەنىن ءبىز دە ءىشىپ، كيگەنىن ءبىز دە كيىپ جۇرگەنگە ۇقسايمىز. ساۋدا ورىندارى مەن اۋەجول قىزمەتىندە دە، ت.ب. سونشالىقتى سورلى ەمەسپىز. تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى دەگەن، قۇدايىم بەرەكەسىن بەرسىن، قارقىن الىپ بارادى. قازاقستاننىڭ قاي قالاسىنا بارساڭ دا كەرىك مويىن  كراندار مەن ءزاۋلىم ۇيلەر. دالا مامىرلاعان مالعا قايتا تولا باستادى. يننوۆاتسيالىق باعدارلامالار، ەل ازاماتتارىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اشىلىپ جاتقان جاڭا كاسىپورىندار... ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر دە جىلدان جىلعا وسە تۇسۋدە. وسىنىڭ ءبارىن «ۇلتتىق» ارنا مەن «حاباردان» كورىپ، ەستىپ جاتقاننىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. راحات. وبشىم، ءبىزدىڭ وزىق 50 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلىپ كەتكەنىمىز راس-اۋ دەيمىن. بىلتىر يتاليا مەن اۆسترياعا ىسساپارمەن بارىپ كەلگەن ءبىر اعامىز دا وسىلاي دەگەن بولاتىن. «ەكى ەلدە دە كونە عيماراتتار كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇرعانى بولماسا، اسىپ بارا جاتقان تۇگى جوق بىزدەن. ءبىز شىنىمەندە دامىپ كەتىپپىز» دەپ ەدى ول. بۇل كىسىمىز تەگىندە ءومىردىڭ قىزىعىن شالقىپ كورىپ-اق جۇرگەن ادام. سابەت وكىمەتى كەزىندە  مادەنيەت ءمىنىستىرىنىڭ ورىنباسارى ما، سونداي لاۋازىمدى قىزمەتتە بولعان، قازىر بالالارى بيزنەسىمەن، ال ءوزى سول باياعى مادەنيەت: تەاتر، كينو جاعىندا. ىلعي وسىلاي – ساپاردا جۇرەدى. ەكى بەتى نارت قىزىل. ءجا، وسىمەن توقتايىق. نەگىزگى اڭگىمە الگى اعامىز تۋرالى ەمەس قوي. بىراق سونداي اعالارىمىزدىڭ قازاقستانى تۋرالى ءوز باسىم كەيدە باسقاشا كوزقاراستا بولامىن. ول كوزقاراسىم اسىرەسە، ءتىل ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلگەندە جانىم ىشقىنىپ كەتەدى. مىسال كەلتىرەيىن.

وسى سايتتا وتكەندە رۋزا بەيسەنبايتەگىنىڭ ءتىل ءۇشىن كەزەكتى رەت مازاققا ۇشىراپ، قورلانعانىن وقىدىم.   «قۇرمەتتى ەلباسى، - دەپ جازادى رۋزا ءوزىنىڭ بىرقاتار لاۋازىم يەلەرىنە ارناعان اشىق حاتىن، - ءسىز – ورىس ءتىلىنىڭ قورعاۋشىسىسىز. ورىس تىلدىلەرگە ەش كەمسىتۋشىلىك بولماسىن دەپ ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىراتىنىڭىزدى ورىستىلدىلەر: «قازاق تىلىنە جول جوق، ول 2025 جىلداردان كەيىن پايدا بولۋى مۇمكىن، ال قازىر بۇكىل قارىم-قاتىناس تەك ورىس تىلىندە قۇرىلۋى كەرەك» دەپ ۇعىنادى. ولاردىڭ قاتارىنا نەگىزىنەن قازاقتاردان قۇرىلعان ءورىستىلدى اكىمدەر باستاعان اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرى دە جاتادى. ءبىر قىزىعى، ول دا ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز، «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەندى ەشكىم بەتكە ۇستامايدى. ناتيجەسىندە قالا قوعامىندا (جالعىز كەرەكۋدە ەمەس دەپ ويلايمىن), قازاق ءتىلىن قابىلداماۋشىلىق، كەيدە وشپەندىلىككە باراتىن قابىلداماۋشىلىق قالىپتاستى. وسى ايتىلعانداردى قالا كوشەلەرىن ارالاپ، ءارتۇرلى مەكەمەلەرگە كىرىپ، قازاقشا سۇرانىس جاساعان ءار ادام انىق كورەدى. سوندىقتان كەرىسىنشە، قازاق تىلىنە، قازاق تىلدىلەرگە اراشا كەرەك!  20 جىل بۇرىن قازاقشا بالاباقشالاردىڭ سانىن كۇرت وسىرگەندە، جوعارىداعىداي قازاقتىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەر ايتىلىپ، ۇلتارالىق قاتىناسقا سىزات تۇسپەۋشى ەدى، تىم قۇرىماسا از بولار ەدى دەپ ويلايمىن» http://abai.kz/post/view?id=281 .

وسىنداعى سوڭعى سويلەمگە نازار اۋدارايىقشى: «20 جىل بۇرىن قازاقشا بالاباقشالاردىڭ سانىن كۇرت وسىرگەندە، جوعارىداعىداي قازاقتىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەر ايتىلىپ، ۇلتارالىق قاتىناسقا سىزات تۇسپەۋشى ەدى، تىم قۇرىماسا از بولار ەدى دەپ ويلايمىن».

وتە دۇرىس، ءارى ناقتى ويلايدى رۋزا. راسىندا، وسىدان 20 جىل بۇرىن قازاقشا بالاباقشالار مەن مەملەكەتتىك تىلدە ءدارىس بەرەتىن مەكتەپتەر مەن جوو قاتارىن ءوسىرىپ، تاربيەلەنۋشىلەر مەن وقۋشىلاردىڭ، ءارى ستۋدەنتتەردىڭ سانىن ۇستەمەلەپ العانىمىزدا تاپ بۇگىنگىدەي قازاق ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسيامىزداعى مارتەبەسىن مەنسىنبەي،  قارسىلىق تانىتاتىندار كوپ بولماس ەدى. وسى سايتتا جۇمامۇرات ءشامشى دەگەن اۆتور استاناداعى ءبىر مەكتەپتىڭ وقۋشىسى: «ماعان قازاق ءتىلى، قازاقستان كەرەك ەمەس، وسكەن بويدا رەسەيگە كەتەمىن» دەگەنىن جازدى. ءيا، جاسىرىپ-جاباتىن نە بار، ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى العالى بەرى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن، جيعان-تەرگەن ءبىلىمىن رەسەيدىڭ يگىلىگىنە جۇمساۋدى قالايتىن نيگيليستەردىڭ ورتاسىن قولدان جاساپ، ماپەلەپ، باپتاپ ءوسىرىپ وتىرمىز. ۇلتارالىق قاتىناس تۋرالى كۇندە ايتىپ سول ۇلتارالىق قاتىناسقا سىزات تۇسەرەتىن احۋالدى ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ تاراپىنان كۇشەيتە تۇسۋدەمىز. مىنە، كەشە عانا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتى سەسسياسى اياقتالدى. جيىن ادەتتەگىدەي باستان-اياق ورىستىلىندە ءوتتى. قازاقشا بىلەتىندەرى دە ء(ىشىنارا بىرەر وتانشىل ازاماتتىڭ توبە كورسەتكەنى بولماسا) ورىسشا سويلەدى. سەسسيا اياقتالعان سوڭ دا اسسامبلەياشىلار «اتتان تۇسكەن جوق»: «حابار» مەن «ۇلتتىق ارنادان» كەزەك ءسوز الدى. ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اسسامبلەيا جۇمىسى ناسيحاتتالمايدى ەكەن. كوگىلدىر جاشىكتەن كورىنبەيدى ەكەن. گازەتتەر، ينتەرنەت گازەتتەر اسسامبلەيا تۋرالى جاقسى پىكىر بىلدىرمەيدى ەكەن. وۋ، اعايىن، قازاقستاندىق باق اسسامبلەيانى قالاي كورسەتەدى، قايتىپ جاعىمدى پىكىر بىلدىرەدى؟ وسى اسسامبلەيا مۇشەلەرى بىلتىر كۇزدە شەڭگەلدىدە بولعان وقيعاعا، ونىڭ الدىنداعى شەلەك پەن مالوۆودنىەدە، ماياتاستا كورىنىس تاپقان ءدۇبرلى جايتتاردىڭ قايسىسىنا بارىپ قاتىسىپ، باسالقى ءسوز ايتىپ ەدى؟ بىزدە ماسەلەنكي، ۇلتارالىق كيكىلجىڭ بولماي تۇرمايدى ەكەن. ونى «ۇلتتىق ارنانىڭ» «الاڭ» باعدارلاماسىنا قاتىسقان دەپۋتات قامال بۇرحانوۆ اشىق ايتتى. ەندەشە سول كيكىلجىڭدەردىڭ الدىن الىپ، داۋلى، كەيدە ءتىپتى قانتوگىلەتىن وقيعالاردى بولدىرماس ءۇشىن اسسامبلەيا بولدىرماي جۇمىس ىستەۋى، ەلمەن سويلەسۋى كەرەك ەمەس پە؟ ول ءۇشىن، ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ اينالاسىنا توپتاسۋ، ونىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىن، ءداستۇر-سالتىن، ءتىلىن قۇرمەتتەۋ كەرەكتىگى ۇگىت-ناسيحاتتىڭ وزەگىنە اينالۋى قاجەت. بۇدان كەيىن ءسوز جوق، قازاقستانداعى دياسپورلاردىڭ كەلىپ قونىستانۋى، ولاردىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، بۇگىنگى قامقورلىقتىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىدا قولعا الىنىپ تۇرعانى  دا تۇراقتى ايتىلۋى ءتيىس. مىنە، سول كەزدە بارىپ ىسكەر اسسامبلەيانىڭ جۇمىسى جاريا تابادى. جاپپاي قولداۋعا يە بولادى. ول ءۇشىن اسسامبلەيا جىلىنا ءبىر رەت جالپاق جيىن وتكىزىپ قانا قويماي، ناقتى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ونىڭ شەشىمىن تاۋىپ، اتقارعان ىستەرى جايىندا حالىق الدىندا، اسسامبلەيانىڭ توراعاسى ن. نازارباەۆتىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋلەرى كەرەك. بىزدە مۇنىڭ ءبىرى جوق. كەرىسىنشە، قازاق كوشىن توقتاتۋ، كوشىپ كەلگەن اعايىنعا ازاماتتىق بەرمەي اۋىرەگە سالۋدىڭ قيتۇرقى جولدارى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن قوعامدىق ورتادان تالاپ ەتەتىن ەل ىشىندەگى ازاماتتاردى اقىماق، اقكوز ەتىپ كورسەتۋ، رۋزا سياقتى قىزداردى سوتقا سۇيرەپ، قورلاۋ، مازاق ەتۋ، ورىس توبەڭنەن گەپتيل توگىپ، جەرىڭدە جارلىس جاساپ جاتسا دا وعان ەسسىز «عاشىق بولۋ»، كاسىپكەرلەرىڭ كاسىبىنەن قاعىلىپ نە ىستەرىن بىلمەي جۇرسە دە كەدەندىك وداقتان ارمەن كەتىپ ەۋرازيالىق وداققا ۇمتىلۋ، ت.ب. سياقتى كەلەڭسىز ىستەر كوبەيىپ بارادى.  بىلايىنشا، تۇرمىسقا قاجەتتىنىڭ ءبارى تابىلادى، تەك اقشا تاپتا داۋرەن ءسۇر. بىراق، ۇلتتىڭ ىشكى سۇرانىسىن وتەۋ ساياساتى مۇلدە ىسىرىلىپ قالدى. مىنا بەتىمىزبەن كەتە بەرسەك، بىرەر جىلدا ۇلتتىق نامىستان جۇرداي، ءوز ءتىلىن ءوزى قۇرمەتتەۋ بىلاي تۇرسىن، مۇلدە ۇمىتقان، رۋحى جاسىق سەمىزمالاي حالىق بولىپ شىعا كەلەتىن شىعارمىز. ونسىزدا ءوزى دۇنيە-بايلىقتى عانا بىلەتىن توعىشار قاۋىمعا اينالىپ بارا جاتقانىمىزدى ءىشىمىز سەزىپ ءجۇر...

بىزگە قايسىسى كەرەك؟ باي-داۋلەتتى، زاماناۋي تالاپتاردىڭ ءبارىن قامتىعان قازاقستان با؟ الدە، ۇلت مۇددەسى شەشىمىن تاپقان قازاقستان با؟ ارينە، ەكەۋى دە. بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە ەش قارسىلىعى جوق. تەك وسى ەكەۋىنىڭ قيسىنىن تاۋىپ قيلىسىتىرۋدا قازاقستان بيلىگى ىسكەرلىك تانىتسا بولعانى. مەن وسىلايشا ەكى ويلىمىن. قىسقاسىنان قايىرعاندا، ەلىمىزدەگى يگلىكتى شارۋالاردىڭ بارىسىنا قۋانا تۇرىپ ءتىل مەن ءدىلدىڭ سول يگىلىكتەرمەن ۇيلەسىم تاپپاي جاتۋىنا قىنجىلامىن. سىزدەر قانداي ويداسىزدار؟

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz