يسلام جەمەنەي
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
سۇلەيمەن دەميرەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

قازاق تاريحىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، شىندىعىن تانۋ ءۇشىن تۇركىلىك تاريحىن ءبىلۋ كەرەك. تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ورتاق تاريحىن يسلامنان بۇرىنعى ەجەلگى ءداۋىر جانە يسلامنان كەيىنگى ورتاعاسىرلىق  داۋىرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى. جازبا دەرەكتەر بويىنشا تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق تاريحى مەن مادەنيەتى  ەجەلگى ءداۋىر- ب.ز.د. VI-V عاسىرلاردان باستاپ- ب. ز.VIII عاسىرىنا دەيىنگى ارالىقتا «تۇران» دەپ اتالىپ كەلدى. ال VIII-XV عاسىرلار ارالىعىندا ورتاعاسىرلىق داۋىردە  «تۇركىستان» دەگەن اتاۋعا يە بولدى.  تۇركىلەر XIV-XV عاسىرلاردا ۇلت-ۇلىسقا ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىنەن اجىرا باستاسا دا  «تۇركىستان» اتاۋى كەڭەس وداعى قۇرىلىپ، بۇگىنگى «ورتالىق ازيا» اتىنا يە بولعانشا اتالىپ كەلدى.

تاريحي شىندىق تۇركى حالىقتارى جوعارىدا اتى اتالعان ەكى ءداۋىردىڭ تاريحىنا، مادەنيەت پەن ادەبيەتىنە، رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن وركەنيەتىنە ورتاق. سول ءۇشىن تۇركىلەر يسلام وركەنيەتىنە نە بەردى؟ يسلام وركەنيەتىنەن قانداي ۇلەس الدى دەگەن سۇراقتارعا ورتاقتاسا جاۋاپ بەرۋگە دە ءتيىس.

يسلام الەمىندە VIII-XV عاسىرلار ارالىعىندا دۇنيەگە كەلگەن عىلىمي جاڭالىقتارى مەن ادەبي تۋىندىلارى الەم مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ دامۋ بارىسىنا جاڭاشا قارقىن مەن باعىت بەردى. سونىڭ ىشىندە تۇركىنىڭ  ۇلى عالىمدارى مەن اقىندارىنىڭ تۋىندىلارى  يسلام وركەنيەتىنە  مول ۇلەس قوستى.  قازىرگى تۇرىكتەكتەس تۇركيا، قازاقستان، وزبەكىستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، ءازىربايجان جانە كيپر مەملەكەتتەرىمەن بىرگە اۆتونوميالىق تاتارستان، التاي، ساحا تاعى باسقا تۇركىلەر  يسلام دامۋىنا قوسقان ۇلەستەرى، ولاردىڭ ادامزات تاريحىنا جاساعان ورتاق ەڭبەكتەرى سانالادى.

تۇركىلەردىڭ يسلام تاريحىنا ارالاسۋى VIII عاسىر اياسىندا باستالادى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە  تۇركى تاريحىن يسلام تاريحىنان بولە-جارا قاراستىرۋ  مۇمكىن ەمەس.

يسلام تاريحىن رۋحاني بيلىك جانە ساياسي بيلىك تۇعىرىنان بەس كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. مۇحاممەد )س.ع.س) مۇستافانىڭ پايعامبارلىق كەزەڭىن (610-632( رۋحاني بيلىك، پايعامباردان كەيىنگى يسلام حاليفاتىن يسلام دۇنيەسىندەگى ساياسي بيلىگى رەتىندە ءتورت كەزەڭى بار.

ءبىرىنشى كەزەڭى- يسلام تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى كەزەڭى. يسلام تاريحىندا مۇحاممەد(س.ع.س) پايعامبار قايتىس بولعان سوڭ ساحابالار كەڭەسىندە (يجماھ ) ابۋباكىر(ع.س) پاعامباردىڭ ورىنباسارى رەتىندە مۇسىلمانداردىڭ تۇڭعىش حاليفاسى بولىپ تاعايىندالدى. ەكى جىل حاليفات تاعىنا وتىردى(632-634). ابۋباكىردىڭ قازاسىنان كەيىن ەكىنشى حاليفا ومار(ع.س), (634-644)   ءۇشىنشى حاليفا وسمان(ع.س), (644-656) ءتورتىنشى حاليفا الي(ع.س) (656-661) بولىپ سايلاندى. ولار بارلىعى جيىرما توعىز جىل يسلام الەمىن بيلەدى. اتالعان ءتورت حاليفا «راشەدين حاليفالار» (تۋراشىل حاليفالار) اتاۋمەن يسلام تاريحىندا تانىلدى.

ەكىنشى كەزەڭى- مۇاۆيە يبن ءابۋسوفيان( 636-679) قۇرعان   ۇمەيە اۋلەتتەرى حاليفاتى  660-750 جىلدار ارالىعىن قامتيدى. بۇل كەزەڭ ءبىز ءۇشىن حاليفات اسكەرىنىڭ تۇركى دالاسىنا قادام باسۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

تاريحتان بەلگىلى قۇتەيبە يبن ءمۇسلىم «669-715» ( 704 جىلى حاليفا ابدىمالىك يبن ءمارۆان(685-705 بيلىك قۇرعان جىلدارى) تاراپىنان حوراسان ولكەسىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالدى. ول ولگەننەن كەيىن ۋاليد يبن ابدىمالىك اكەسىنىڭ ورنىنا حاليفات تاعىنا وتىرعان(705-715) جىلدارى دا قۇتەيبە ءوز ورنىندا شەنتاعىنا يە بولىپ قالدى. قۇتەيبە حوراسانعا اكىم بولعان سوڭ يسلام اراب حاليفاتىنىڭ تۇركى دالاسىنا ەپتەپ ەنە باستاۋىنا باستاما جاسادى. ونىڭ بۇل باستاماسى حارەزمنەن باستادى. حارەزم-امۋداريانىڭ ەكى جاعىندا ارال كولىنىڭ وڭتۇستىنەن ءحازار «كاسپي» تەڭىزىنىڭ شىعىسىنا دەيىنگى جەردى الىپ جاتقان ولكە. امۋداريانىڭ شىعىس جاعالاۋىندا ورنالاسقان كات قالاسى ورتالىعى بولعان. كەيىن كات ەسىمى حارەزم اتىمەن ورىن اۋىستىردى. بۇل ولكەنى بيلەپ تۇرعان حارەزمشاھ اۋلەتتەرى اراسىندا تاقتالاستىقتىڭ كەسىرىنەن الاۋىزدىق تۋىنداپ، تاق مۇددەلىلەردىڭ ءبىرى  حوراسان ولكەسىنىڭ اراب تەكتى -   قۇتەيبە يبن مۇسلىمگە حات جازىپ، حارەزمدى جاۋلاپ الۋىن سۇرادى. قۇتەيبە ونىڭ ءوتىنىشىن ورىنداپ 712 جىلى بيلىككە قارسى توپتاردىڭ كومەگىمەن ەشبىر قيىندىقسىز حارەزمدى جاۋلاپ الدى. ودان كەيىنگى جىلدار حارەزمشاھتار اراب حاليفاتىنا باعىنىشتى بولدى. قۇتەيبە سول كەزدەرى بۇحارا، سامارقان، سوعد، شاش، فارعانا، حارەزم تاعى باسقا ۋالاياتتاردى جاۋلاپ الىپ، حوراسانعا قايتا ورالعان سوڭ ءمارۆ قالاسىن حوراسان ولكەسىنىڭ باس قالاسى ەتىپ الدى. ءسويتىپ ۇلى حوراسان ولكەسىن قۇردى. ەجەلدەن تۇران «تۇركى ەلى» اتالىپ كەگەن تەرريتوريا قۇتەيبەنىڭ تۇركى ەلىنە جاساعان جورىقتارى جەڭىستى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەن سوڭ «تۇركىستان» اتىمەن ەل تاريحىنا ەندى. قۇتەيبەنىڭ جەڭىستەرى دە تۇركىلەردى تولىق باعىندىرا المادى.

ءۇشىنشى كەزەڭى- ابباس تەگىنەن شىققان ابدوللا ءساففاھ( 722-754) ابباسي حاليفاتىن (750 -1258) قۇردى. يسلام الەمىنە ابباس اۋلەتتەرىنىڭ حالي فاتى ورنىققان سوڭ تۇركىستان دا جاڭا وزگەرىستەردىڭ كۋاسى بولدى.

ونىڭ باستى سەبەبى 751 جىلى بىرلەسكەن حاليفات پەن تۇركى قوسىنى قىتاي اسكەرىنە قارسى اتلاق مەكەنىندە ۇلى جەڭىسكە قول جەتكىزگەنى بولدى. سول وقيعادان كەيىن تۇركىلەر يسلام ءدىنىن  سانالى تۇردە  مويىنداي باستادى. 751 جىلعى وقيعا جونىندە اراب تاريحشىسى يبن ءاسير جازبالارىمەن قوسا قىتاي  جىلنامالارىندا دا ايتىلادى.

ءتورتىنشى كەزەڭى- وسمان يبن ەرتۇعرول(1258-1326) نەگىزىن قالاعان وسمانلى حاليفاتى(1299-1923) بۇگىنگى ستانبۋل قالاسىن جاۋلاپ الۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. يسلامنىڭ ساياسي حاليفاتى ءار كەزەڭدە ءتۇرلى قۇبىلىستارى، ارتىقشىلىعى مەن پەندەۋي كەمشىلىكتەرىمەن الەم وركەنيەتىنە، ءبىلىم مەن عىلىمىنا ايتارلىق ۇلەس قوسقانى ءۇشىن ادامزاتتىڭ دۇنيەۋي جانە رۋحاني ءورىسىن قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن العا جىلجىتىپ كەلە جاتىر.

حاليفاتتىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كەزەڭدەرى ارابتاردىڭ ساياسي ۇستەمدىگىمەن بىرگە اراب ءتىلى مەن مادەنيەتى يسلامدىق دۇنيەتانىم ارقىلى تۇركى جۇرتىنا ەنىپ، بويلادى، تامىرى تەرەڭگە تارتتى.  سودان باستاپ تۇركى دالاسىندا ادەبيەت، جاڭا تۇرلەرىمەن قوسا جاڭا مازمۇنداعى تاقىرىپتارمەن دە باي ءتۇستى. بۇل باستاۋ اراب، پارسى، تۇركى مادەنيەتتەردىڭ توعىسىندا وزىندىك تاريحي-ساياسي ەرەكشەلىگىمەن  كۇردەلەنىپ تۇردى. ونىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى- اراب ءتىلى يسلامنىڭ باستاپقى عاسىرلاردا ۇستەمدىك قۇرىپ پارسى مەن تۇركى تىلدەرى ونىڭ كويلەڭكەسىندە قالىپ قويعاندىعى ەدى. بۇل ءۇردىس ەكى-ءۇش عاسىرعا سوزىلىپ، ءتىپتى پارسى-تۇركى تىلدەرى قولدانىستان شىعىپ، جويىلىپ كەتۋ الدىندا تۇردى.

سول كەزەڭدە اراب ءتىلىنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بولدى. ونىڭ باستىسى- قۇران كارىم اللانىڭ ءسوزى اراب تىلىندە بولعاندىعى. ونىمەن قاتار تاعى دا ءۇش سەبەپپەن بايلانىستى ەدى. بىرىنشىدەن- مۇحاممەد (س.ع.س) اللا تاراپىنان پايعامبارلىققا تاعايىندالعان سوڭ يگى ىستەرىنىڭ ءبىرى اۋدارما سالاسىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەندىگى. پايعامبار سول زاماننىڭ وركەنيەتتى گرەك، يران، ءۇندى ەلدەرىنىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋدى جولعا قويدى.  پايعامبار ىرگەسىن قالاعان بۇل شارا ودان كەيىنگى ۋاقىتتا دا ءوز جالعاسىن تاۋىپ، 850 جىلعا دەيىن سول ءداۋىردىڭ تاماشا عىلىمي ءھام ادەبي تۋىندىلارى اراب تىلىندە سويلەپ ۇلگەردى. اراب ءتىلى قۇران كارىمنىڭ نەگىزىندە  ءوز زامانىنىڭ عىلىمي سوزدىك قورىن بايىتىپ، مول قازناعا اينالدى. سوندىقتان ۇلى ويشىلدار مەن عالىمدار اراب ءتىلىن قاجەتسىنىپ تۇردى. ءابۋناسىر ءال-فارابي، حارەزمي، يبن سينا، زاكەريا رازيمەن بىرگە جۇزدەپ سانالاتىن تۇركىستاندىق، يراندىق عالىمدار اراب تىلىندە وقىپ، جازدى. ەكىنشىدەن- يسلام حاليفاتىنىڭ تىزگىنى ءارابتاردىڭ قولىندا بولعاندىقتان ساياسي بيلىككە جاقىن جۇرگەن تۇركى مەن پارسى شەنەۋنىكتەرى دە اراب ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەن قويدى. ۇشىنشىدەن- ەكونوميكانىڭ دا قارقىندى دامۋى اراب ءتىلىنىڭ پايداسىنا شەشىلىپ تۇرعانىن ۇمەيە حاليفاتى يسلامدىق قاعيداسىنان كورە ارابتىق ۇستەمدىگىنە پايدالانىپ وتىردى. الايدا اراب، پارسى مەن تۇركىلەر اراسىندا عىلىمنىڭ قارقىندى دامۋى ءارى سول ەلدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن جاقىنىراق قارىم-قاتىناستا بولۋلارىنا نەگىزگى تىرەك يسلام ءدىنى بولدى.  اراب، پارسى جانە تۇركى ساحاراسىنداعى قالالاردا عىلىم مەن مادەنيەتكە ارنالعان بارشا حالىقتارعا قىزمەت كورسەتەتىن  ورتالىقتار اشىلدى. ياعني- مەدرەسەلەر، مەشىت جانىنداعى ءدارىسحانالار، حانقاھلار، كىتاپحانالار مەن كىتاپ دۇكەندەرى، جۇمىس ىستەپ جاتتى.  VIII عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي باعدات قالاسىندا جۇزدەن اسا كىتاپ ساتاتىن دۇكەن مەن كىتاپتى كوشىرەتىن ورتالىقتار، سونداي-اق كوپتەگەن مەشىتتەردىڭ جانىندا كىتاپحانالار بولعان. يراكتاعى ماۋسىل قالاسىندا 950 جىلى اۋقاتتى ءبىر اۋقاتتى كىسىنىڭ قارجىلاي كومەگىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن ورتالىق كىتاپحانا سالىندى. كىتاپ وقۋشىلار كىتاپپەن بىرگە قاجەتتى قاعازىن سول جەردەن الا الاتىن ەدى. جالپى ورتالىق كىتاپحانالار بارلىق مۇسىلمان قالالاردا تاۋلىك بويى تولاسسىز جۇمىس ىستەپ جاتتى. يسلام ولكەلەرىندە عالىمدار مەن اقىندار ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولعاندىقتان ولار ەرەكشە ىقىلاسپەن بىلىمگە سۋسىنداعان تالاپكەرلەردى قالانىڭ ورتاق الاڭدارىندا اشىق اۋادا جيناپ ساباق ءوتۋدى ۇردىسكە اينالدىرعان ەدى. سول زاماندا قۇلدىقتا بولعان ادامدار بوستاندىق الىپ، ۇل-قىزدارىن التى جاسىنان باستاپ مەشىت جانىنداعى مەدرەسەلەرگە بەرىپ وقىتا الاتىن بولدى، جالپىعا ارنالعان مەدەرەسەلەردە وقۋ تەگىن بولعان، كەي ءبىر مەدەرەسەلەردە وقۋ اقىسى بولعان جاعدايدا وتە ماردىمسىز اقى تولەنەتىن بولعاندىقتان بارىنە ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى جاسالعان ەدى. يسلامنىڭ سول ءبىر التىن داۋىرىندە يراننىڭ رەي، يراكتىڭ باعدات، ماۋسىل شاھارلارى مەن بىرگە باسرە قالاسى، تۇركىستاندا ءمارۆ، حارەزم، تاراز، بالاساعۇن تاعى باسقا قالالاردا ءبىلىم وشاقتارى كوپ بولعان. ءۇش ەلدىڭ اۋماعىندا جۇزدەگەن مەدرەسە، كىتاپحانا، كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ بولعانى كىتاپ وقۋشى قاۋىمنىڭ سانىن ارتتىرىپ وتىردى. بۇنىڭ ءوزى ءۇش ەل اراسىنا ساۋدا جاساپ جۇرگەن ساۋداگەرلەرگە ۇلكەن تابىس كوزى بولدى. ويتكەنى سول داۋىردە ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ ءبىر قۇندى تاۋارى كىتاپ بولعان. سونىڭ ارقاسىندا ءۇش ەلدە دە يسلامدىق جانە يسلام قاعيدالارىنا نەگىزدەلگەن سوپىلىق ادەبيەت دامي ءتۇستى. ورتا عاسىردا عىلىم مەن ادەبيەتتىڭ دامۋى وتە قارقىندى ءجۇردى. سول ءۇشىن قازىرگى زاماندا دۇنيە جۇزىندە اراب تىلىندە     التى ءجۇز وتىز مىڭنان اسا قولجازبا بار. پارسى تىلىندە ەكى ءجۇز مىڭعا جۋىق، تۇركى تىلىندە ون مىڭداعان قول جازبالار الەم ەلدەرىنىڭ ءتۇرلى قولجازبا قورلارىندا ساقتالىپ كەلە جاتىر.

يسلام تاريحىندا ءبىر شىندىققا ات ءۇستى قاراۋعا بولمايدى. ول اتالعان ءۇش ەلدىڭ عىلىمىمەن بىرگە قوعامدىق ورتاسىندا دا اراب ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى ەدى. بۇل ءۇردىس ۇممەيە حاليفاتى(661-750) بيلىك قۇرعان جىلدارى ايرىقشا ۋشىقىپ تۇردى. اسىرەسى ۇممەيە ساياساتىندا ارابتاردان وزگە حالىقتاردى كەمسىتە ء«اجام»،-دەپ اتاعانى پارسى جۇرتىنا اۋىر ءتيدى. سول سەبەپتى يراندىق ۇلتشىلدار ارابتاردىڭ ۇلتتىق ساياساتىنا قارسى شىقتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇممەيە حاليفاتىنا قارسى يران كوتەرىسشىلەردى باسقارعان  ءابۋ ءمۇسلىم حوراساني جەڭىسكە جەتىپ، ۇممەيە ديناستياسىن حاليفاتتان قۇلاتىپ، ابباس اۋلەتتەرىنىڭ حاليفات تاعىنا وتىرۋىنا سەپ بولدى.

ابباس حاليفاتى (750-1258) مۇسىلمان، اراب ەمەس ۇلتتارعا ىمىراشىل ساياسات ۇستاندى. دەگەنمەن  اراب ءتىلىنىڭ ىقپالىنان يران ەلىندە پارسى ءتىلى ۇمىت بولىپ بارا جاتقان شاقتا ءتىلى پارسى، ءدىنى يسلام سۇنني حانافي بولعان سامان اۋلەتتەرى حاليفاتتىڭ نۇسقاۋى بويىنشا حوراسان مەن ماۋارونناردە(892-1005 ) امىرلىك تىزگىنىن ۇستادى. حوراساندا ءامىر بولعان مانسۇر يبن سامان پارسى تاريحى مەن مادەنيەتىنە ايرىقشا كوڭىل بولگەنى سونشالىق ونىڭ باسقارۋىمەن ەجەلگى يران تاريحىنىڭ دەرەكتەرى جيناقتالىپ، جاڭا پارسى ءداري تىلىنە پروزا تۇرىندە اۋدارىلدى. بۇل جيناق اتالعان ءامىردىڭ قۇرمەتىنە ” شاھنامە ءمانسۇري” دەپ اتالدى. بۇل كىتاپ يراننىڭ ەجەلگى ءداۋىر پاتشالارىنىڭ ءومىرىن باياندايتىن شىعارما ەدى. ءامىر ءمانسۇردىڭ ولىمىنەن كەيىن ول قولجازبا ەر جەتكەن اقىن ابىلقاسىم ءفيرداۋسيدىڭ قولىنا ءتيدى. اقىن ” شاھنامە ءمانسۇري” جيناعىن ءوزى قوسقان قوسىمشا تاراۋلارىمەن پروزادان پوەزياعا اينالدىردى. ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن بۇل نۇسقا “شاھنامە فيرداۋسي” اتىمەن بۇگىنگە دەيىن الەم جۇرتشىلىعىنا ايگىلى بولىپ كەلە جاتىر. شاھنامە جىرى يران جۇرتشىلىعىنىڭ پارسى تىلىنە قۇمارتۋعا سەبەپ بولىپ، پارسى ءتىلىنىڭ جاندانۋىنا مىقتى نەگىز قالادى. ءفيرداۋسيدىڭ دە ماقساتى پارسى ەلىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋ ەدى. سول ءۇشىن فيرداۋسي  “يراننىڭ ۇلتتىق” شايىرى بولىپ تانىلادى. ءفيرداۋسيدىڭ “شاھنامە” جىرى پارسىلارمەن قاتار تۇركى حالىقتارىنىڭ دا قىزىعۋشىلىعىن پارسى تىلىنە وياتتى. سول سەبەپتى تۇركى عالىمدارى مەن اقىندارى پارسى تىلىنە جۇگىنە باستادى. ءسويتىپ تۇركى ءتىلى اراب بەن پارسى تىلدەرىنىڭ ىقپالىندا ءوز بولمىسىنان الىستاپ كەتە بەرگەن زاماندا تۇركىنىڭ قارا حان اۋلەتتەرى بيلىككە كەلىپ(840-1212), تۇركىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالۋ جولى تەك قانا ەلىنىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل بىرلىگى ەكەندىگىن العا تارتتى. سول سەبەپتى قارا حان مەملەكەتىنىڭ ءدىنىن “يسلام سۇنني حانافي” ەتىپ جاريالادى. تۇركى تىلىندە شىعارمالار جازىلۋىن ەسكەرتتى. بۇل كەزەڭدە ءجۇسىپ بالاساعۇن  ديداكتيكالىق “قۇتتى بىلىك”، ماحمۇد كاشعاري “ديۋان لۇعات تۇرىك”، ق.ا. ءياساۋي سوپىلىق سارىنداعى “حيكمەت” تۋىندىسىن تۇركى تىلىندە جىرلاپ شىقتى. ءسويتىپ ولار تۇركىلىك سانانىڭ ويانۋ جاڭا كەزەڭىنىڭ باستاۋ بۇلاقتارى بولىپ تاريح جادىندا قالدى. سول كەزدەگى ساياسي بيلىك پەن زيالى قاۋىم وزدەرىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتكەنىنە تاريح كۋا. ويتكەنى تۇرىك حالىقتارى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن يسلام سۇنني حانافي ءمازھابتا تۇركى ءتىلى مەن ادەت-عۇرىپتارىن ساقتاپ كەلەدى. سول كەزەڭدەگى ادەبي شىعارمالار ادەبيەتتىڭ ۇلتتىق يدەولوگيانى ىسكە اسىرۋداعى ماڭىزدى قۇرال ەكەندىگىن دە دالەلدەپ بەردى.

ق.ا.ياساۋي تۇركىلەردىڭ يسلامدىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، يسلام الەمىنىڭ مادەني-ساياسي كەڭىستىگىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ق.ا.ياساۋي شىعارماسىنىڭ ارتىقشىلىعى دا ونىڭ يسلامدىق مازمۇنىندا بولعاندىعى. ق.ا.ياساۋي باستاعان يسلامدىق سوپىلىق ادەبيەتى باھاەددين ناقىشباند، قاجى بەكتاش، اشىق پاشا(1272-1333),  ءجۇنىس امرە(1238-1320) سىندى مەملەكەتشىل سوپى-اقىندار ورتالىق ازيا مەن انادولىدا تۇركىلەردىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى.  سونىمەن قاتار ءياساۋيدىڭ يسلامي تالىمدەرى قازاق دالاسىنا بەكەت اتا (1750-1813) ارقىلى كەڭ تارادى.

يسلامعا نەگىزدەلگەن ادەبيەت پەن عىلىمي سالالار قارقىندى تۇردە دامي باستاعانى سونشالىق 750-1050 جىلدار ارالىعىنداعى كەزەڭ يسلام وركەنيەتىنىڭ “رەنەسانس-قايتا ورلەۋ” ءداۋىرى ىسپەتتەس كەيىنگى عاسىرلاردا ەۆروپادا دامىعان  عىلىمنىڭ عاجايىپ جەتىستىكتەرىنە نەگىز قالاپ بەردى. وعان اراب، پارسى مەن تۇركى ويشىلدارى بىرلەسە وتىرىپ ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ادەبيەت ءتۇرلى جانردا، عىلىم ءتۇرلى سالادا ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزدى. مۇحاممەد يبن مۇسا حارەزمي(770-850) الگەبر مەن لوگاريتم عىلىمىن دۇنيەگە الىپ كەلدى. ءابۋناسىر ءال- فارابي(870-940) فيلوسوفيا، لوگيكا، مۋزىكا سەكىلدى سالالاردىڭ جاڭا بيىگىن قالادى. ءابۋ رەيھان ءال-بيرۋني(973-1048/50) تاريح، ماتەماتيكا، استرونوميا، جاعرافيا، توپوگرافيا، فيزيكا، مەديتسينا، گەولوگيا، مينەرولوگيا، ت.ب. عىلىمي سالالاردا ەنتسيكولوپەديست عالىم رەتىندە ادامزات عىلىمىنا وراسان زور ۇلەس قوستى.  ءابۋ ءالي يبن سينا(980-1037) تەرەڭ ويلى فيلوسوف، مەديتسينا عىلمىنىڭ دانىشپانى. ونىڭ مەديتسينا سالاسىندا جازعان «قانۋن» اتتى ەڭبەگى XXI عاسىردىڭ تابالدىرىعىندا ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، 12 توم بولىپ 30000 دانامەن جارىق كورۋى يسلامياتتىڭ عىلىمداعى جارقىن تابىسى دەي الامىز. سول كەزەڭدەردە يسلام الەمىندە عىلىمنىڭ  دامۋ بارىسىن زەرتتەگەن جورج سارتون يسلامنىڭ عىلىمي كەزەڭىن جەتىگە ءبولىپ، ءار كەزەڭدى ونىڭ باستاۋىنا عىلىمي جاڭالىق الىپ كەلگەن ءبىر عالىمنىڭ اتىمەن اتادى. وندا: 1. جابىر يبن ءھايان كەزەڭى VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى،    2. مۇحاممەد حارەزمي كەزەڭى IX  عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى، 3.  زاكەريا رازي كەزەڭى IX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى، 4. ءماسھۋدي كەزەڭى  X عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى،   5.  جۋزجاني كەزەڭى X عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى،  6.   بيرۋني كەزەڭى XI  عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى،7.  ومار ءحايام كەزەڭى XI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى،-دەپ كورسەتتى. ادامزات عىلىمىنا نۇرىن شاشقان اتالعان كەزەڭدەردە اراب، پارسى، تۇركى عالىمدارى قاي ۇلتتىڭ وكىلى ەكەندىگىنە قاراماستان يسلام ءدىنىنىڭ وركەندەۋىنە جۇرەك قالاۋىمەن دە ساناسىنىڭ تاڭداۋىمەن دە ايانباي قىزمەت جاسادى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىر جاعىنان الەمدىك عىلىمنىڭ قارقىندى دامۋىنا نەگىز قالاعان بولسا، ەكىنشى جاعىنان  وزدەرىنىڭ دە الەم وركەنيەتى كەرۋەنىمەن ىلەسىپ جۇرە بەرۋلەرىنە مۇمكىندىك جاساپ قويدى.  وعان دالەل ورتا عاسىردا شىعارمالارىن تۇركى تىلىندە جازىپ تۇركىلىك ادەبيەتكە باستاۋ بۇلاق بولعان: ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇد كاشعاري، قوجا اھمەت ياساۋي شىعارمالارى. ءارى XV عاسىر اياسىندا الەمگە ءماشھۇر بولعان ەڭ سوڭعى دانالارى الىشەر ناۋاي، ۇلىقبەك، زاھيرەددين مۇحاممەد بابىر جانە مىرزا حايدار دۋلات ەسىمدەرىمەن ساباقتاسدى.

تۇركىستان ولكەسىندە تۋىپ- وسكەن ۇلى دانالاردىڭ يسلام وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەستەرى ءۇش توپتا كورىنىس تاپتى. ءبىرىنشى توبى- شىعارمالارىن اراب تىلىندە جازعاندار. ولار: مۇحاممەد يبن مۇسا حارەزمي(770-850),   ءابۋناسىر ءال- فارابي (870-940), ءابۋ رەيھان ءال-بيرۋني(973-1048/50), ءابۋ ءالي يبن سينا(980-1037). ەكىنشى توبى- تۋىندارىن پارسى تىلىندە جازىپ مۇرا قالدىرعاندار. ولار: نيزامي گانجي(1141-1209), ماۋلانا جالالەددين رۋمي(1207-1273), مىرزا حايدار دۋلات(1499-1551), ءۇشىنشى توبى- ەڭبەكتەرىن تۇركى تىلىندە جازعان تۇركى اقىندارى مەن عالىمدارى. ولار: ءجۇسىپ بالاساعۇن «قۇتتى بىلىك»، ماحمۇد كاشعاري  «ديۋان لۇعات تۇرىك»، قوجا اھمەت ياساۋي(1041-1167) «حيكمەت»، الىشەر ناۋاي(1441-1501),  زاھيرەددين مۇحاممەد بابىر(1483-1530).  سوندىقتان IIX-XV عاسىرلار اراسىندا يسلام وركەنيەتىنىڭ ۇلى جەتىستىكتەرى اراب، پارسى جانە بۇگىنگى تۇرىكتەكتەس حالىقتارىنىڭ ورتاق رۋحاني قازناسى بولىپ سانالادى.

سول كەزدەگى ساياسي بيلىك پەن زيالى قاۋىم وزدەرىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتكەنىنە تاريح كۋا. ويتكەنى تۇرىك حالىقتارى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن يسلام سۇنني حانافي ءمازھابتا تۇركى ءتىلى مەن ادەت-عۇرىپتارىن ساقتاپ كەلەدى. سول كەزەڭدەگى ادەبي شىعارمالار ۇلتتىق يدەولوگيانى ىسكە اسىرۋداعى ماڭىزدى قۇرال ەكەندىگىن دە دالەلدەپ بەردى.

فيرداۋسي ءوز شىعارماسىمەن پارسى جۇرتىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتىپ، ەلەۋلى قىزمەت جاسادى دەسەك ق.ا.ياساۋي يسلام الەمىنىڭ مادەني-ساياسي كەڭىستىگىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ونىڭ شىعارماسىنىڭ ارتىقشىلىعىدا ونىڭ يسلامدىق مازمۇنىندا بولعاندىعى. بۇل الەم ادەبيەتىنىڭ ەڭ وزىق، ەسكەرمەيتىن، ادامزاتتىڭ تۋرا جولدان اداسپاۋىنا ماڭگى شامشىراق بولا الاتىن شىعارما. ويتكەنى يسلام ءدىنى ادامدى ۇلت پەن ۇلىسقا، باي مەن كەدەيگە بولمەيدى، اللا تاعالانىڭ ەڭ سۇيىكتى پەندەسى يمانى بەرىك، جانى تازا، تاقۋا ادام ەكەندىگىن ناسيحاتتايدى. سوندىقتان «حيكمەت» ۇلتتىق تا، تاپتىق تا شىعارما ەمەس، ول ادام رۋحانياتىنىڭ شىڭدالۋىنا ارنالعان تۋىندى. سول ءۇشىن تۇركىنىڭ ورتاعاسىرلىق ادەبيەتى دە ق.ا.ياساۋي باستاعان يسلامدىق سوپىلىق ادەبيەتىنىڭ جالعاسى. باھاەددين ناقىشباند، قاجى بەكتاش، اشىق پاشا(1272-1333),  ءجۇنىس امرە(1238-1320), بەكەت اتا(1750-1813) سىندى سوپى، اقىندارى ورتالىق ازيا مەن انادولىدا تۇرىك حالىقتارىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى. سول ءۇشىن يسلام وركەنيەتىنە تۇركىلەر بۇگىنگى زامانعا دەيىن قوماقتى ۇلەستەرىن قوسىپ كەلە جاتقاندىعى ولاردىڭ اتا-بابالارى سالعان سارا جولدىڭ جالعاسى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

تۇركىلەر تەك قانا ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا قورعاۋمەن شەكتەلمەي يسلامدى ساياسي تارتىستاردىڭ قىسپاعىنان امان-ەسەن الىپ شىعۋعا ايتارلىقتاي ەرلىك جاساپ، قاندى شايقاستاردا ۇلى جەڭىستەرگە جەتەلەپ وتىردى. تۇركىلەر اراسىنان يسلامنىڭ نىعايۋى مەن دامۋ جولىندا ايانباي تەر تۇكەن كوپتەگەن تۇلعالاردى اتاۋعا بولادى.  يسلام ءدىنى الەمنىڭ ءتورت تاراپىنا قانات جايىپ، بەكي تۇسۋىنە يسلام تاريحىنداعى ءتورت حاليفادان ء(شاديار- ابۋباكىر، ومار، وسمان، ءالي، ولارعا اللانىڭ راھمەتى جاۋعاي) كەيىن : قارا حان بوعرا، سەيفەددين قۇتز، سۇلتان بەيبارىس، II سۇلتان مۇحاممەد فتيھ(جەڭىمپاز) يسلام ءدىنىنىڭ ورلەۋىنە ەرەكشە ۇلەس قوسىپ، يسلامنىڭ جاڭا ءبىر بەلەسكە كوتەرىلۋىنە نەگىز قالادى.

تاريحقا شىنايى، ادال كوزبەن قارار بولساق يسلام وركەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا، جەتىلىپ، قانات جايۋىنا اراب، پارسى جانە تۇركى ەلدەرى قويان-قولتىق ءبىر مادەني-رۋحاني كەڭىستىكتە، قايشىلىقتارعا تولى ساياسي قاقتىعىستارعا قاراماستان دانالارى مەن قارابايىر جاماعاتى يسلامنىڭ ءمولدىر بۇلاعىنان سۋسىنداي وتىرىپ، قىزمەت جاساپ ۇشان-تەڭىز ۇلەس قوستى. يسلام ءدىنى بۇكىل ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىق ەكەنىن قان مەن تەرى، جان مەن ءتانى، جۇرەك پەن ساناسى ارقىلى دەلەلدەپ كەلە جاتىر. يسلام ادام بالاسىنىڭ ءدىنى. تاقۋالار مەن تەكتىلەردىڭ ءدىنى. سول سەبەپتى تۇركىلەردىڭ ورتاعاسىرلىق ادەبيەتى، قاسيەتتى قۇران كارىم،  يسلام ۇلىلارى مەن يسلام تاريحىنا نەگىزدەلگەن ءۇشىن اتالعان ءداۋىر ادەبيەتىن، تاريح پەن مادەنيەتىن اراب، پارسى جانە تۇركىلەردەن بولە-جارا قاراۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل اكسيوما.  يسلامنىڭ رۋحاني ءورىسىنىڭ كەڭەيۋىنە VIII-XV عاسىرلار ارالىعىندا اراب، پارسى جانە تۇركى ەلدەرىنىڭ بارلىعى مۇسىلمان سۇنني ءمازھابىندا بولعاندىقتان ءبىر مۇشەدەي اتسالىسىپ ىشكى رۋحاني بىرلىگىن ساقتاپ كەلدى. سونداي-اق تۇركىلەر اراب بەن پارسىنىڭ ساياسي تاريحىنىڭ  ومىرشەڭ بولۋىنا سىرت جاۋلاردان قورعاپ اجەپتاۋىر ىقپال جاساپ كەلدى. ال، يسلام ءدىنىنىڭ رۋحاني قۋاتى تۇركىلەردىڭ ءدىن مەن ءتىلى ءھام ءدىلى ءبىر بولىپ وركەندەۋىنە نەگىز قالادى. بۇگىنگى ورتا ازيا، كاۆكاز، كىشى ازيا تۇركىلەرىنىڭ مۇسىلمان، ءسۇنني-حانافي ءمازھابتا بولۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس. اتالعان فاكتورلار بۇگىنگى تاڭدا دا تۇركىلەردىڭ بىرلىك پەن ىنتىماعىنا نەگىز بولا الادى. تۇركىلەردىڭ بۇنداي مىقتى ىركە تاسى ارينە وتارلاۋ كۇشتەردى مازاسىز كۇيگە تۇسىرەدى. سول سەبەپتى ءتىل مەن ءدىنىمىزدى بۇزىپ، ۇلتتىق ءھام تۇركىلىك بەينەمىزدەن اجىراتقىلارى كەلەدى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1- مۇحاممەد ريزا اكيمي، «مۇسىلمانداردىڭ عىلىمى»، يران «يسلامي فارھانگ» باسپاسى، التىنشى باسىلىم، 1368 ھيجري ءشامسي جىلى، 419 ب.

2-يسلام جەمەنەي، «مىرزا حايدار دۋلات» تاريحشى، قالامگەر. الماتى، «زەردە» باسپاسى، 2007 ج، 360 ب.

3. ت.ي.سۇلتانوۆ، «التىن وردا»، اۋد-ر.شايمەردەنوۆ، الماتى، «مەكتەپ» 2004,-176 ب.

4. يسلام جەمەنەي، «قوس وزەن: قاناتتاس تۇركى، پارسى اقىندارى: وقۋ قۇرالى، پاۆلودار: «Brand Print» باسپاسى، 2010,- 276 ب.

5.  م. ءمۇتاھھاري، «يسلام مەن يراننىڭ ءبىر-بىرىنە جاساعان قىزمەتى»، تەھران، 1368 ج. 748ب.

6. م.ءمۇيىن، «فارھانگ ءمۇيىن»، ء«امير كابير» باسپاسى، تەھران، 1371ج.

دەرەككوزى: http://turkiya.kz