باقىتگۇل باباش: سامارقاۋلىعىمىز تۇبىمىزگە جەتە مە دەپ قورقامىن

اتىراۋلىق اقىن باقىتگۇل باباش – ەلگە تانىلىپ كەلە جاتقان تالانتتى قىز. وكىنىشتىسى سول – ەل ىشىندەگى وسىنداي وسكىندەردىڭ ونەر قۇدىرەتىن دارىپتەۋگە كەمشىن كەزدىڭ كەسىرىن تارتىپ ءجۇرمىز. دەگەنمەن، باقىتگۇل بۇيىرعان اتاقتان دا قۇرالاقان ەمەس: حالىقارالىق «شابىت» فەستيۆالىنىڭ باس جۇلدەگەرى. بۇگىندە بىرنەشە باللادا جازىپ، ولەڭدەرى انمەن ورنەكتەلىپ، رەسپۋبليكالىق اۋە تولقىنىنان تاراپ جۇرگەن باقىتگۇلدى جالپاق جۇرتتى مازالاعان ءبىراز ساۋالمەن سوزگە تارتىپ، «دات!»-قا شاقىرعان ەدىك.

– باقىتگۇل حانىم، ەل ىشىندە ءجۇرسىز عوي: ەڭ اۋەلى جەرگىلىكتى جەردەگى قازاقتاردىڭ تۇرمىس احۋالى قالاي؟ – ءسوزدى وسىدان باستايىق. رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ جوعارعى مولشەردە جالاقى الاتىن مۇنايلى ايماقتاعى حالىقتىڭ قاعاناعى – قارق، ساعاناعى – سارق دەپ ايتا الامىز با؟

– ء«بارى بىردەي كەرەمەت» دەپ، جاۋىردى جابا توقىماي-اق قويايىن. بىراق ەلدىڭ جاعدايى وڭالىپ قالعانى دا راس. وبلىستا ازعىر وڭىرىنەن باسقا ەلدى مەكەندەردىڭ ءبارى دە تابيعي گازبەن، تازا اۋىز سۋمەن قامتىلعان. قازىر نارىق زامانى، كەڭەستىك كەزەڭنەن قالىپتاسىپ قالعان ماسىلدىق پسيحولوگيادان ارىلۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، باسپاناڭ بولماسا، بالا-شاعاڭنىڭ كيىمى توزسا، جۇمىسسىز جۇرسەڭ – كىنانى الدىمەن وزىڭنەن ىزدەگەنىڭ ءجون. ىزدەنگەن، تالاپتانعان ادامعا جاقسى ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بار. سان ءتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلامالار جۇزەگە اسۋدا. بىراق  ىسساپارمەن اۋىلداردى ارالاعان كەزدەردە، اۋىل جۇرتىنىڭ وسى مەملەكەتتىك باعدارلامالار جونىندە حابارىنىڭ ازدىعىن ءجيى اڭعاراسىز. «بيزنەس» دەگەندى شاعىن دۇكەن اشۋ دەپ قانا ۇعادى كوپ ەل. مال شارۋاشىلىعىن ورىستەتۋگە دەگەن نيەت ءالى دە كەمشىن. بۇل – مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ناسيحاتتالۋى از دەگەن ءسوز.

اتىراۋدا جالاقى كولەمى باسقا ايماقتاردان جوعارى بولعانىمەن، قىمباتشىلىق تا بار. سوندىقتان ەلدىڭ ءبارىنىڭ بىردەي كوڭىل-كۇيى كەرەمەت دەي المايمىن. 300 مىڭ تەڭگە جالاقى الاتىندار دا، 30 مىڭ تەڭگە الاتىندار دا ءبىر سۋدى ءىشىپ، ءبىر ناندى جەپ وتىر. ال ولاردىڭ قايسىنىڭ قانداي سۋ، قانداي نانمەن قورەكتەنىپ وتىرعانى – بولەك اڭگىمە.

– وزىمىزدىكى بار، شەتەلدىگى بار، قاپتاعان كومپانيالار مۇناي ءوندىرىپ جاتقان ايماقتا جۇمىسسىزدىق بار دەگەن ۇيلەسىمسىزدىككە يلاناسىز با؟ بۇل جاعداي ءتىپتى ۇيلەسىمسىزدىك قانا ەمەس، جەرگىلىكتى حالىققا جاسالىپ وتىرعان الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك بولسا كەرەك...

– جۇمىسسىزدىق عالامدىق ماسەلەگە اينالىپ تۇر عوي. الەمدە جۇمىس تابا الماي جۇرگەن جاستاردىڭ سانى 75 ميلليوننان اسادى ەكەن. بۇل پروبلەما اتىراۋ جاستارىن دا اينالىپ كەتىپ تۇرعان جوق. «جاستار تاجىريبەسى»، «جول كارتاسى» سىندى باعدارلامالار بولعانىمەن، ناتيجە كوڭىل كونشىتپەيدى. مىسالى، وتكەن جىلى «جاستار تاجىريبەسىمەن» ءتۇرلى مەكەمەلەرگە بارعان 1356 جاستىڭ 139-ى عانا تۇراقتى جۇمىسقا الىنعان. باسقاسىنىڭ ءبارى التى ايدان كەيىن جۇمىسسىزدار قاتارىن تولىقتىردى. سوسىن جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن ولشەۋ – تەك ارنايى ورگاندارعا جۇمىسسىز رەتىندە تىركەلگەن ازاماتتاردىڭ سانىمەن عانا بەلگىلەنىپ ءجۇر. ەگەر شىن مانىندە جۇمىسسىزدار سانىن ەسەپتەيتىن بولساق، قازىر ايتىلىپ جۇرگەن مولشەردەن بىرنەشە ەسەگە كوبەيىپ كەتەر ەدى. ءبىز قاعاز، قۇجات دەگەن دۇنيەلەرگە ءالى سالعىرت قاراپ كەلەمىز. وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن جاس مامان اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىنە بارىپ جاتىپ الادى. وعان اۋىلدىڭ اكىمى كەلىپ: «مىنە، جۇمىس، كەلە عوي» دەپ ايتاتىنداي. ءارى جاتادى، بەرى جاتادى، «وسى اۋىلدا پالەننىڭ بالاسى ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ كەلىپ ەدى، جۇمىستى نە قىلدى ەكەن؟» دەپ، وعان بولا الاڭدايتىن اكىمدى ارمانداماي-اق قويىڭىز. اقىرى ماسەلەنىڭ ءبارى تامىر-تانىستىققا كەلىپ تىرەلەدى. كىمنىڭ تىرەگى مىقتى، تانىسى بار – سونىڭ جولى بولادى. بۇل جاستارعا عانا ءتان ماسەلە ەمەس، ۇلكەندەردىڭ جۇمىسقا تۇرۋى ءتىپتى قيىن. سوندىقتان جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق پەن تامىر-تانىس ارقىلى جولىڭدى اشۋ تىيىلمايىنشا، جۇمىسسىزدىق تا جويىلمايدى.

– وتكەندە ءبىزدىڭ گازەتتە اتىراۋدا جەرگىلىكتى شارۋا قوجالىقتارى وندىرەتىن ەتتى رەسەيدىڭ قالماق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى جاقتان كەلەتىن ارزان يمپورت ىعىستىرىپ تاستادى دەگەن حابار بولعان ەدى. بازارداعى وسى جاعداي ءسىزدىڭ داستارحانىڭىزدان سەزىلە مە؟ ماسەلەن، سىرتتان كەلگەن سۋ تاتىعان ەت اتىراۋ القابىنىڭ قارا جۋسانى مەن بەتەگەسىن جەگەن جەرگىلىكتى مالدىڭ ەتىمەن سالىستىرۋعا كەلە مە؟

– ارينە، كەلمەيدى! «مالدىڭ ءسۇتى – تىلىندە». قۇنارلى جەردىڭ كوك مايساسىنا جايىلعان مالدىڭ ەتى دە، ءسۇتى دە بولەك بولاتىنىن بىلمەيتىن قازاق جوق. بىراق، شىنىمدى ايتسام، بازاردان ەت ساتىپ الىپ كورمەپپىن. اۋىلدا ءىنىمنىڭ شارۋا قوجالىعى بار، اپتا سايىن ەت پەن ءسۇت سول جاقتان كەلىپ تۇرادى. بىراق اۋىلى، اۋىلداعى اعايىنى جوقتارعا قيىن. ء«بىر كەلى سيىر ەتى 1200 تەڭگە تۇرادى» – دەپ، ءبىر قۇربىم قۇدايدىڭ زارىن قىلىپ وتىرادى، ايتەۋىر. ەت جەمەسە تۇرا المايتىن قازاق ءۇشىن، اسىرەسە جالاقىلارى تومەن جۇرت ءۇشىن بۇل وڭاي ەمەس. كونسەرۆىدەگى ەتكە دە قول جەتكىزۋ كەيبىرەۋلەر ءۇشىن قيىن بولىپ تۇر.

– ايماقتىڭ ەكولوگياسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن وڭىرلىك ماسەلەلەرگە جۋرناليست رەتىندەگى ايتار ءۋاجىڭىز قانداي؟

– ەكولوگيا تاقىرىبىن «جاس قازاق»، «الاش ايناسى» گازەتتەرىندە مەنشىكتى ءتىلشى بولىپ جۇرگەنىمدە وتە ءجيى جازدىم. بىراق سەنىڭ جازعانىڭنان ەشكىم سەلت ەتپەسە، ءتيىستى ورىندار مەن لاۋازىمدى ادامدار قالىپتاسقان ەكولوگيالىق اۋىر جاعدايدى سولاي بولۋى ءتيىس جايت سياقتى قابىلداسا، وعان قىلار قايران بار ما؟ مەنىڭ جازعانىم ءسوز بە ەكەن – اتىراۋدىڭ باس ەكولوگى، اكادەميك مۇفتاح دياروۆ: «اتىراۋلىقتار ءبىر تۇندە ۇيقىلارىنان ويانباي قالۋى مۇمكىن» دەپ دابىل قاققاندا، «كاسپي تابيعاتى» ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمىنىڭ توراعاسى، ەكولوگ ماحامبەت حاكيموۆ: «قاشاعاننان قاۋىپ مول» دەپ جان داۋىسىن جەتكىزگەندە، ولاردىڭ ءسوزىن كىم تىڭدادى؟ كىم ەلەدى؟ ءبىز اۋەلدەن جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىن تاسقا شابۋعا بەيىمدەۋ حالىقپىز عوي. وسى سامارقاۋلىعىمىز تۇبىمىزگە جەتە مە دەپ قورقامىن. ونىڭ ۇستىنە ۋكرايناداعى وقيعانىڭ سالقىنى ءبىزدىڭ ەلدىڭ شەتىنە ءتيىپ تۇرعان سىڭاي سەزەمىن...

الىسقا وزباي-اق، ەكولوگيا تۋرالى ءوز باسىمنان مىسال ايتايىن. مەن قالا ىرگەسىندەگى حيميكتەر كەنتىندە تۇرامىن. بۇل كەنت اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنا جاقىن ماڭدا ورنالاسقان. اسىرەسە كوكتەم، جاز مەزگىلدەرىندە تىنىس تارىلتاتىن جاعىمسىز ءيىس قولقانى قابادى. تاڭعا جاقىن ءتىپتى سۇمدىق – شىرىگەن جۇمىرتقانىڭ يىسىمەن وياناسىڭ. جاسىمىز وتىزدان ەندى اسسا دا، اۋىرمايتىن جەرىمىز جوق. بۇل ءوندىرىس وشاعى قالا اۋاسىن بۇلدىرۋشىلەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇرعانىن بىلەمىز. بىراق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كىناسى نە؟ زاۋىتقا جاقىن ورنالاسقان تۇرعىن ۇيلەردە تۇراتىنداردىڭ دەنساۋلىقتارىندا كىنارات كوپ، اسىرەسە بالالار تىنىس الۋ ورگاندارى اۋرۋلارىمەن كوپ سىرقاتتانادى. وسىلاي ەكەن دەپ، حالىقتى ويلاپ، ولاردى باسقا جەرگە كوشىرۋ جونىندە اۋىز اشىپ جاتقان ەشكىم جوق. تەك زاۋىتقا وتە جاقىن ماڭداعى ءتورت ءۇي عانا كوشىرىلەدى ەكەن. بۇل قيانات قوي! وتكەن جازدا وسى حيميكتەر كەنتىندە كۇكىرتتى سۋتەگىنىڭ اۋاعا تارالۋى رۇقسات ەتىلگەن دەڭگەيدەن 1,8 ەسەگە اسىپ تۇسكەنىن ماماندار ايتتى. مۇنداي مىسالداردى كوپ كەلتىرۋگە بولادى. ءبىر زاۋىت ازداي، بۇرىنعى حيميا زاۋىتىنىڭ ورنىنا تاعى ءبىر كاسىپورىن ىسكە قوسىلدى. ال ءتۇرلى دەرتكە تاپ بولعاندار سانى جىل ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. 2011 جىلى 11 846 ادام تىنىس الۋ ورگاندارى اۋرۋى رەتىندە تىركەلگەن ەدى، سوڭعى جىلداردىڭ وزىندە عانا قان اينالىمى بۇزىلعاندار سانى التى ەسەگە ارتقان. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى اۋرۋدىڭ 23 پايىزى قورشاعان ورتاعا بايلانىستى ەكەنىن ايتادى. «بولاشاق» مۇناي-گاز كەشەنى مەن وبلىس ورتالىعىنىڭ اراسى وتىز شاقىرىم عانا. جەل شىعىستان سوققاندا، كۇكىرتتى سۋتەگى قالاعا 15 مينۋتتا جەتىپ كەلەتىنىن ماماندار العا تارتادى، ال بىزدە جەل كوبىنەسە شىعىستان تۇرادى جانە بىرنەشە كۇنگە سوزىلادى. مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى مەن باسقا دا كاسىپورىنداردىڭ اتىراۋلىقتاردىڭ دەنساۋلىعىنا اسەرى جونىندە كەشەندى تەكسەرۋ جۇمىستارى ءبىر كەزدەرى قولعا الىنعانداي بولىپ ەدى، ونىڭ دا سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى. كۇكىرت سۋتەگىن رۇقسات ەتىلگەن مولشەردەن 140 ەسەگە دەيىن ارتىق جۇتىپ وتىرعان ەلدىڭ دەنساۋلىعى جايلى اناۋ-مىناۋ اڭگىمە ايتۋ ارتىق تا عوي.

– 2011 جىلى ورىن العان جاڭاوزەن قىرعىنىنان كەيىن ءبىرلى-جارىم ۇلت زيالىلارى مەن ەل اعالارى بۇل قانتوگىسكە وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن اشىق بىلدىرگەنىن بىلەمىز. سولاردىڭ ىشىندە ءسىز دە بولدىڭىز. بىراق سونداعى ءوز ۇستانىمىنان اينىپ كەتكەن اعالارىمىز دا بولعانى، وكىنىشكە وراي، جاسىرىن ەمەس. ال ءسىز سول كوزقاراستا قالدىڭىز با؟

– ء«ار قازاق – مەنىڭ جالعىزىم» (سابىر اداي). ومىردە كورمەسەم دە، تانىس بولماسام دا، ءبىر قازاقتىڭ بالاسى جىلاپ، اناسى اڭىراپ، اكەسى كۇيىنىپ جاتسا، نەمقۇرايلى قاراي المايمىن. جاڭاوزەن وقيعاسى كەزىندە تەلەديداردان كورگەن كورىنىستەر جانىمدى اۋىرتتى. «جاڭاوزەن. جەتىم قىز تۋرالى باللاداما» سول تاقىرىپ وزەك بولدى. 

– الماتى مەن استانا جاقتاعى ونەر ادامدارى قارجى تاپشىلىعىنان الىس ايماقتارعا گاسترولگە شىعا المايمىز دەپ، زار يلەپ جۇرگەنىن ءجيى ەستيمىز. ال ۇلكەن ونەردىڭ جەرگىلىكتى جەرگە جەتپەي جاتقان كەندەلىگى اتىراۋدا سەزىلە مە؟

– اتىراۋدا قازىر مادەنيەت سالاسىنا دەگەن وڭ كوزقاراس بار. راس، ەدەنى سىقىرلاپ، قابىرعاسى قۇلاپ جاتقان كلۋبتار، اۋىلداعى كافەنىڭ ءبىر بولمەسىن پانالاپ وتىرعان مادەنيەت ۇيلەرى ءالى دە جوق ەمەس. بىراق سوڭعى جىلدارى بۇل سالادا سەڭ ءجۇردى. جەرگىلىكتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ كەشتەرىن ۇيىمداستىرۋ، مادەنيەت كۇندەرى سىندى شارالار قولعا الىنىپ جاتىر.

– سوڭعى كەزدەرى قازاق ەستراداسىنداعى ءان ماتىندەرىنىڭ وزىعى مەن توزىعى جايلى ءبىرشاما سىننىڭ ايتىلىپ جۇرگەنى بەلگىلى. بىرنەشە اندەرگە ءسوز جازعان اۆتور رەتىندە بۇل تۋرالى ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟

– «تورعايدى سويسا دا، قاساپشى سويسىن» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. ءان ماتىنىنە جەڭىل قاراۋشىلىق بەلەڭ الىپ كەتكەنى شىن. قازىر وت پەن سۋدان ءجۇز ادامدى اراشالاپ، حالىق قاھارمانى اتانساڭ دا، اتىڭ ايگىلى بولماۋى مۇمكىن، داستان جازساڭ دا، اقىن دەپ، ەلدىڭ ءبارى تاني بەرمەۋى مۇمكىن، بىراق ءبىر ءاندى كومپيۋتەرمەن وڭدەتىپ، ءويتىپ-ءبۇيتىپ ساحناعا شىقساڭ، اتىڭدى ەل جاتتاپ الادى. بۇل ءبىر جاعىنان ونەرگە دەگەن ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ەرەكشە ماحابباتىنان دا شىعار. ال ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراعاندا، بۇل انشىلەرگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. ءار ءانشى ايتقان سوزىنە، شىرقاعان انىنە، كيگەن كيىمىنە، ىشكى مادەنيەتىنە سوندىقتان دا جەتە ءمان بەرۋى ءتيىس. اسىرەسە بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ كوپشىلىگى قازىر انشىلەرگە قاراپ بوي تۇزەپ كەلەدى. اقىندار اراسىندا انگە ءسوز جازاتىنداردى مەنسىنبەۋشىلىك، «پەسەننيك» دەپ قاراۋشىلىقتىڭ دا بارىن جاسىرمايمىن. بىراق انگە ءسوز جازۋ ارقىلى ونىڭ دا وڭاي جۇمىس ەمەس ەكەنىن ءبىلدىم.

– ولەڭدەرىڭىزدىڭ ءبىرسىپىراسىنا اۋەن جازعان بەلگىلى سازگەر-ءانشى روزا القوجا ەكەۋىڭىزدىڭ شىعارماشىلىق تاندەمىڭىز جالعاسىن تاۋىپ جاتىر ما؟

– قازاقتىڭ قارا ءسوزىنىڭ قاسيەتىن تانىپ وسكەن، ءار ءانىنىڭ ماتىنىنە ەرەكشە كوڭىل بولەتىن روزا القوجامەن ءالى دە شىعارماشىلىق بايلانىستامىز. بىرگە بىرنەشە اندەر جازدىق. ءارى قاراي دا ءبىزدىڭ تاندەم تابىستى بولارىنا سەنەمىن.

– بىلتىرعى جىلى اتىراۋدا وتكەن «ساعىنىش قالدى كوزىمدە...» اتتى شىعارماشىلىق كەشىڭىز وسى كۇنگە دەيىنگى جيعان-تەرگەن ەڭبەگىڭىزگە بايعازى بولارلىق باعاسىن الدى ما؟

– «التىن توپشى» شىعارماشىلىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى، اقىن ارتۋر ياھۋدا وبلىس اكىمدىگى، وبلىستىق جاستار ساياساتى جونىندەگى باسقارمانىڭ قولداۋىمەن ادەمى ءبىر كەشىمدى وتكىزدى. ارينە، حالىقتىڭ باعاسى، قوشەمەت-پەيىلى مەرەيىڭدى تاسىتادى، بىراق توقمەيىلسىپ كەتپەۋ، ەلىڭنىڭ ساعان دەگەن ماحابباتىنا ادال بولۋ سىندى ءبىراز جاۋاپكەرشىلىكتى دە سەزىندىردى. كەلگەندەر قۋانىپ، كەلمەگەندەر وكىنىپ قالعان سول كەشىم مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءبىر ساۋلەلى ءساتى بولىپ قالدى.

– ال ەل-جۇرت الدىندا سونداي ەسەپ بەرۋ كەشىن الماتى مەن استانادا ۇيىمداستىرۋعا باتىلىڭىز بارا ما؟

– مەنىڭ باتىلىم بارادى. پسيحولوگيالىق جاعىنان دا دايىنمىن، ليريكالارىمنان ادەمى ءبىر مۋزىكالىق كومپوزيتسيا، ميۋزيكل جاسالسا عوي دەپ ارمانداپ تا قويامىن. بىراق الماتى مەن استانادا كەش وتكىزۋ ءبىر مەنىڭ ارمانىما بايلانىستى ەمەس قوي. بۇل جەردە ماتەريالدىق-مورالدىق قولداۋ بولماسا، ونداي شارانى جۇزەگە اسىرۋ وتە قيىن. «كەش وتكىزەيىن دەپ ەدىم...» دەپ، باستىقتاردىڭ ەسىگىن تورىپ ءجۇرۋ – ادەتىمدە جوق نارسە. ءوزى بولاتىن دۇنيە بولسا، ونىڭ دا ءساتى ءبىر كۇن تۋار دەگەن ۇمىتپەن ءجۇرمىن. قالاۋى قيىلىسقان كۇنى قار دا جانار...

قوزىباي قۇرمان،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 15 (239) وت 17 اپرەليا 2014 گ.