مەملەكەت، ونىڭ تۇرلەرى مەن باسقارۋ نىساندارى، ساياسات جانە بيلەۋشىلەر تۋرالى ويلار ەجەلگى زاماننان باستاپ-اق ايتىلا باستادى. ەجەلگى ءۇندى تراكتاتتارى مەن ەجەلگى قىتاي ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە بۇل ويلار كورىنىس تاپتى. ەجەلگى گرەك جانە ريم دانىشپاندارى دا بۇل جايتتەن تىس قالمادى. سوكرات، پلاتون، اريستوتەل، تسيتسەروننان باستاپ باسقا دا فيلوسوفتار  مەملەكەت جانە ساياسات تۋرالى ءوز تولعامدارىن جەتكىزدى.

ساياسي-قۇقىقتىق ءىلىم ورتا عاسىرلاردا ودان ءارى كەڭىنەن دامىدى. اسىرەسە، باتىسەۋروپالىق ساياسي-قۇقىقتىق ىلىمدە كوش ىلگەرىلەۋشىلىك بايقالدى. ەۋروپالىق بۇل ءداۋىر بۇكىل ادامزات ۇرپاعى ماقتانىش ەتەتىن ۇلى ادامدار شوعىرىن ءوسىرىپ شىعاردى. پەتر ابەليار، رودجەر بەكون، نيكولاي كوپەرنيك، دجوردانو برۋنو، دانتە، پەتراركا، شەكسپير، سەرۆانتەس، رافاەل، ميكەلاندجەلو، لەوناردو دە ۆينچي، رەمبراند جانە تاعى باسقا ادەبيەت، ونەر جانە مۋزىكا ساڭلاقتارىمەن قاتار ساياسي-قۇقىقتىق ويدىڭ فوما اكۆينسكي، مارسيلي پادۋانسكي، نيكولا ماكياۆەللي، توماس مور، توممازو كامپانەللا، مارتين ليۋتەر، جان بودەن، فيليپپ  دە بومانۋار سياقتى الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى دە وسى داۋىردە ءومىر ءسۇردى.

         وسى ءداۋىردىڭ كورنەكتى، وكىلى بۋرجۋازيالىق  ساياسي ءىلىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى نيكولا ماكياۆەللي ساياسي قايراتكەر، ديپلومات جانە تاريحشى رەتىندە دە كەڭىنەن تانىلدى. مەملەكەت جانە قۇقىق كونتسەپتسياسى تاريحىنداعى ونىڭ ساياسي يدەيالارى قاراما-قايشىلىقتار مەن جاڭا ىزدەنىستەرگە تولىلىعىمەن دە ەرەكشەلەندى.  ونىڭ مەملەكەت پەن قوعام دامۋى تۋرالى كوزقاراستارىن جاقتاۋشىلار مەن سىناۋشىلاردىڭ كوپتىگى، ولاردىڭ بۇل ماسەلەدەگى داۋلى ايتىستارى دا ماكياۆەللي ەڭبەگىنىڭ قىر-سىرىن ودان ءارى انىقتاي الادى.

1469 جىلى يتاليانىڭ فلورەنتسيا قالاسىندا زاڭگەر وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن نيكولا جاس كەزىنەن باستاپ-اق قۇقىقتانۋ نەگىزدەرىمەن ەركىن تانىسا الدى. قارجى قيىندىعىنان ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋىن تولىق اياقتاي الماعان ول وقۋعا دەگەن قۇشتارلىعى مەن ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىندە وزدىگىنشە وقىپ عىلىمنىڭ ءارتۇرلى سالاسى بويىنشا تەرەڭ ءبىلىم الدى. 1498 جىلى فلورەنتسيا رەسپۋبليكاسى ەكىنشى كانتسەليارياسىنىڭ حاتشىسى بولىپ تاعايىندالادى. بۇل قىزمەتتە 14 جىل بويى جۇمىس ىستەگەن ول فلورەنتسيا رەسپۋبليكاسىندا ءارتۇرلى مەملەكەتتىك ىستەرمەن شۇعىلدانادى، وسى داۋىردەگى كورنەكتى ساياسي قايراتكەرلەرمەن جۇزدەسەدى. ساياسي ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا جانە وتكىزۋگە قاتىسادى.

باسقا ەلدەر مەن يتاليانىڭ ءارتۇرلى قالا-مەملەكەتتەرىندە ديپلوماتيالىق ساپارمەن بولعان ماكياۆەللي بۇل ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ ىستەرىمەن تەرەڭىرەك تانىسادى. وسى جىلدار ارالىعىندا ن.ماكياۆەللي ۇكىمەتتىك جارلىقتار مەن زاڭداردى دايىنداۋعا قاتىسۋمەن بىرگە مىڭداعان ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى حاتتار مەن ۇسىنىستار جازادى. قىزمەت بابىندا ۇلكەن تاجىريبە جيناقتاعان ول مەملەكەت جانە ساياسات ماسەلەلەرى جونىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ سەنىمدى كومەكشىسى جانە كەڭەسشىسىنە اينالادى.

1512 جىلى فلورەنتسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇلاۋىنا بايلانىستى  بۇكىل ۇكىمەت قۇرامىمەن بىرگە ول دا قىزمەتسىز قالادى جانە وعان قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىك ىسپەن اينالىسۋىنا تيىم سالىنادى. ساياسي جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتەن شەتتەتىلگەن ول بۇدان كەيىنگى ءومىرىن ادەبي شىعارماشىلىققا ارنايدى. 1513 جىلى «پاتشا»، «تيت ءليۆيدىڭ العاشقى ونكۇندىگى»، 1519 جىلى «اسكەري ونەر تۋرالى»، 1520 جىلى «فلورەنتسيا تاريحى» جانە تاعى باسقا ەڭبەكتەرىن جازادى.

ماكياۆەلليدىڭ مەملەكەت جانە ساياسات تۋرالى ىلىمىندەگى ماڭىزدى جاڭالىعى ساياسات سالاسىن جەكە عىلىم رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسۋ يدەياسى بولىپ تابىلادى. بۇل سالادا وراسان زور تاجىريبە جيناقتاعان ول ساياسات قوعامدىق ءومىردىڭ بولەك سالاسى بولىپ تابىلادى دەگەن قورىتىندى جاسايدى. ول قوعامدىق ءومىردى ءتۇرلى ماقساتتارى جانە ولاردى ىسكە اسىرۋداعى مۇمكىندىكتەرى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن كوپتەگەن الەۋمەتتىك كۇشتەر مەن ارقيلى مۇددەلەردىڭ قاقتىعىسى رەتىندە قاراستىرادى. ونىڭ ايتۋىنشا ساياسات - ادام ەركىنە باعىنىشتى جاندى قوزعالىس، داۋىلدى ستيحيا، كۇشتەر اراسىنداعى كۇرەس، ولاردىڭ ۇزدىكسىز قاقتىعىسى، قايشىلىقتاردىڭ شەشىمى، وزگەرىستەر مەن قايتا قۇرۋلار.

ماكياۆەللي ساياسي وقيعالارعا باعا بەرۋ مەن ساياساتتىڭ اياسى تۋرالى يدەيالارىندا ءىس جۇزىندەگى ساياسات پەن ساياسات تەورياسىن قوسۋعا ۇمتىلدى. ونىڭ پىكىرى بويىنشا، ساياسات ءتۇرلى الەۋمەتتىك كۇشتەردىڭ بيلىك ءۇشىن، ونى ۇستاپ تۇرۋ جانە پايدالانۋ جونىندەگى كۇرەس ايماعى. مۇندا ءتۇرلى كۇشتەردىڭ ەڭ ايلالىسى جانە ەڭ ۇتقىرى عانا جەڭىسكە جەتەدى، ادامگەرشىلىك ساياسي ماقساتقا باعىندىرىلادى. ساياسات پەن بيلىك ايماعى – كۇرەستىڭ ەرەكشە زاڭدارى بار ورتاسى. بيلىك ءۇشىن كۇرەستە بارلىق قۇرالدى پايدالانۋ زاڭى قارسىلاستى جەڭۋ ماقساتىندا قولدانىلادى. ماكياۆەلليدىڭ بۇل يدەياسى بيلىك تاريحىن زەرتتەۋ تاجىريبەسىنەن الىنعان.

ساياساتتىڭ جەكە بيلىك ءۇشىن كۇرەستە الدەكىمدەردىڭ قۇيتىرقى ارەكەتى بولاتىندىعىن ودان بۇرىنعى ويشىلدار دا ايتقان بولاتىن. بىراق ونى العاش رەت رەسمي تۇردە قىر-سىرىن ۇڭىلە زەرتتەگەن ماكياۆەللي ەدى. ونىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى يتاليانىڭ ساياسي بىتىراڭقىلىعى، ءوزارا تارتىس-تالاستار، جات ەلدىك باسقىنشىلارمەن كۇرەس، شىركەۋدىڭ مەملەكەت ىسىنە ارالاسۋى دا ونىڭ مەملەكەتتەگى بيلىك جۇرگىزۋشى مەن ونىڭ قول استىنداعىلاردىڭ قارىم-قاتىناستارىن زەرتتەۋگە يتەرمەلەدى. ونىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى تاجىريبەسى دە سول زامانداعى تاريحي وقيعالاردىڭ شىمىلدىق ارتىنداعى «ستسەناريلەرىن»، ونى جاساۋشىلار مەن رەجيسسەرلارىن، ءبىرىنشى ءرولدى ورىنداۋشىلارىن، نەگىزگى كۇشتەردىڭ مەحانيزمدەرى مەن تەتىكتەرىن زەرتتەۋگە، ارقيلى قۇبىلىستار مەن پروتسەستەردى جاقسى ءبىلۋى دە ساياسي-قۇقىقتىق ويدىڭ اسىل قازىناسىن جاساۋىنا كومەكتەستى.

ماكياۆەلليدىڭ ايتۋىنشا، الەمدە تەڭدەي دارەجە  شاماسىندا  قايىرىمدىلىق پەن جاۋىزدىق، ادىلدىك پەن زۇلىمدىق بار، بىراق ولار ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە جىلجي وتىرىپ، وزدەرىنىڭ گەوگرافيالىق باعىتىن وزگەرتۋى مۇمكىن. ياعني، ءبىر ەلدە قايىرىمدىلىق پەن ادىلدىك ۇستەم بولسا، ەكىنشى ەلدە جاۋىزدىق پەن زۇلىمدىق باسىم بولادى. مەملەكەت تاريحىندا بۇل پروتسەسس ادەت-عۇرىپ پەن مىنەزدىڭ جانە باسقا دا فاكتورلاردىڭ ىقپالىمەن ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى. بىراق الەمدەگى جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ جالپى جيىنتىعى وزگەرىسسىز قالادى.

ماكياۆەلليدىڭ ساياسات سالاسىنداعى ەڭ باستى ەڭبەگى – «پاتشا» شىعارماسى مەملەكەت باسىنداعى ادامداردىڭ ەل بيلەۋدە باسشىلىققا الۋىنا ارنالعان ءارتۇرلى كەڭەستەر مەن ۇسىنىستار جانە قاعيدالار بەرىلگەن تۋىندى بولىپ تابىلادى. ول بۇل شىعارماسىندا يتاليانى بىرىكتىرەتىن ديكتاتورعا قاجەت قاسيەتتەردى ەجىكتەپ كورسەتەدى. ماكياۆەللي ەلدى بىرىكتىرۋ مەن بيلىك ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن بارلىق امال-ايلانى قولدانۋعا، ياعني، قول استىنداعىلاردى الداۋعا، وتىرىك ايتۋعا، ۋادەنى اياققا باسۋعا، زۇلىمدىققا بارۋعا، ادامداردى قىرىپ-جويۋعا، قاتال ءتارتىپ پەن كۇش قولدانۋعا جانە وپاسىزدىق جاساۋعا دا بولادى دەپ ۇيرەتتى. بۇل ءۇشىن، ول بيلەۋشىنىڭ بويىندا ارىستان مەن تۇلكىنىڭ قاسيەتتەرى قاتار بولۋى جانە وتىرىك پەن ەكىجۇزدىلىكتىڭ ۇلى ونەرىن تەرەڭ مەڭگەرۋى كەرەك دەپ تاپتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، بيلەۋشىدە تابيعات پەن ادامنىڭ قاسيەتتەرى قاتار جيناقتالۋى قاجەت. اڭداردىڭ قاسيەتتەرىن ايتقاندا ول ارىستان مەن تۇلكىنىڭ قىلىقتارىن ۇيرەنۋگە ءجون سىلتەدى. «ەگەر كنياز اڭداردىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولسا، وندا ولاردىڭ اراسىنان تۇلكى مەن ارىستاندى تاڭداۋى كەرەك، ويتكەنى، ارىستان جىلاننان، ال تۇلكى قاسقىردان قورعانا المايدى. سوندىقتان دا جىلانمەن كۇرەسۋ ءۇشىن تۇلكى، ال قاسقىردى جەڭۋ ءۇشىن ارىستان بولۋ كەرەك، تەك ارىستان بولعاندار ءىستىڭ ءمانىن تۇسىنە المايدى» دەپ جازدى ماكياۆەللي.

           ن.ماكياۆەللي ءوزىنىڭ «تيت ءليۆيدىڭ العاشقى ون كۇندىگى» دەگەن ەڭبەگىندە جازعانداي: «...قاراپايىم ازاماتتىڭ كنياز بولۋىنا كومەگى تيە الاتىن ەكى ءتۇرلى ءادىس تاعى بار. ولاردى باسقا كەزدەيسوق قونا سالعان باققا دا، ازاماتتىڭ جەكە ءوزىنىڭ جۇمساعان كۇش-جىگەرىنە دە تۇگەلدەي جاتقىزا سالۋعا بولمايدى. ول ەكى ءادىستىڭ بىرەۋى قاراپايىم ازاماتتىڭ كنيازدىكتى قىلمىستىق جولمەن ءارى زاڭسىز تارتىپ الۋى بولسا، ەكىنشىسى ونىڭ وزىنە وزگە ازاماتتاردىڭ وڭ قاباق تانىتىپ، كولداۋ كورسەتۋى ارقىلى ءوز مەملەكەتىنىڭ كنيازى بولۋىندا جاتىر.

...مەملەكەت بيلىگىن تارتىپ العان ادام قاتال-قاتىگەزدىكتىڭ بولماي قويمايتىن بارلىق تۇرلەرىن تەرەڭ ويلاستىرىپ، ولاردى نەعۇرلىم تەز بىردەن جاساۋى ءتيىس. ويتكەنى، ونداي قاتالدىقتى كۇن سايىن قايتالاپ وتىرۋعا بارماۋى كەرەك، سونىڭ ارقاسىندا قاتىگەز كاتالدىققا بارماي-اق ادامداردى تىنىشتاندىرىپ، ولاردىڭ وڭ نيەتىن وزىنە اۋدارۋعا جاعداي جاساعانى دۇرىس. ال كىمدە-كىم ەل باسقارعىسى كەلسە، ءوزىنىڭ قورقاقتىعىنان نەمەسە وزگە بىرەۋلەردىڭ بەرگەن ەسۋاستىق كەڭەسىمەن ءوز قولىنان قاندى قانجارىن تۇسىرمەۋگە ۇدايى ءماجبۇر بولادى. ويتكەنى، ونداي ادام ءوز قول استىنداعىلارعا ەشقاشان سەنە المايدى، ال ولار وزدەرىنە ۇدايى جانە بارعان سايىن كۇشتىرەك جاسالاتىن قىسىمنان قاۋىپسىزبىز دەپ سەزىنە المايدى.

بۇل جەردە ماسەلە مىنادا: ادامدارعا ابدەن ءزابىر كورسەتۋ بىردەن ءارى جاپپاي جاسالۋى كەرەك، سوندا ولار ونداي ءزابىردى جەكە-جەكە ەستەرىنە الىپ، ءجيى-ءجيى سەزىنە بەرمەيدى، اشۋ-ىزاعا دا كەمىرەك بوي الدىرادى، بۇعان كەرىسىنشە، ادامدارعا جاقسىلىقتى از-ازداپ ءارى اندا-ساندا جاساۋ قاجەت، سوندا ول جاقسىلىق ۇمىتىلماي، كوپكە دەيىن ەستە قالادى. الايدا بيلەپ-توستەۋشى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ءبىر ماسەلە بار - ول ءوز قول استىنداعى ادامدارمەن دۇرىس تۇسىنىستىكپەن ءومىر سۇرە بىلۋگە ۇمتىلۋى كەرەك، سوندا ونى كەز-كەلگەن ساتسىزدىك نەمە­سە ساتتىلىك جاعدايدىڭ قاي-قايسىسى دا اياق-استى وزگەرىپ شىعا كەلۋگە ءماجبۇر ەتە المايدى. ەگەر ونداي قاجەتتىلىك تۋا قالسا، ادامدارعا ءزابىر كورسەتۋ كەرەك بولماي قالادى، ال جاقسىلىق جاساۋدان تۇسەر پايدا دا جوق. ويتكەنى، ونداي جاقسىلىقتى امالىنىڭ جوقتىعىنان جاسالىپ وتىر دەپ ءتۇسىنىپ، ساعان ەشقانداي العىس سەزىمىن تۋدىرمايدى».

يتاليان ويشىلىنىڭ پىكىرىنشە، بيلەۋشى ءوز ءىس-ارەكەتتەرىندە دۇرىس دەپ تاپقان ادىستەر مەن شارالاردى قولدانا الادى. ال، بۇل ماقساتتا بۇرىنعى ايتىلعان ۋادەلەر مەن انتتار بۇزىلسا، ادەپتىلىك قاعيدالارى مەن ادامگەرشىلىك پرينتسيپتەرى اياققا تاپتالسا، ازاماتتىق بوستاندىق شەتتەتىلىپ ەسكەرىلمەي قالسا، وندا تۇرعان ەشتەڭە دە جوق. بيلەۋشى وعان باس اۋىرتىپ كوڭىل بولمەۋى كەرەك. ويتپەگەن جاعدايدا ساياساتتا ماقساتقا جەتۋ قيىنىراققا سوعادى. «ماكياۆەلليزم» دەگەن اتقا يە بولعان ونىڭ بۇل ءىلىمى ساياسات پەن بيلىكتە ءوز ماقساتىنا قالاي جەتسەڭ دە دۇرىس دەگەن قاعيدانىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى. ونىڭ بۇل كوزقاراستارى فەودالدىق جانە بۋرجۋازيالىق بيلەۋشىلەردىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارالدى. ماكياۆەلليدىڭ بۇل ءىلىمىن قازىرگى كەزدە دە قولداناتىندار بار.

دەگەنمەن ماكياۆەلليدى زۇلىمدىق پەن قۇيتىرقى ساياساتتى عانا  ۋاعىزداۋشى دەپ ءتۇسىنۋ قاتەلىك بولار ەدى. ول ەل بيلەۋ مەن ساياسي ماقساتقا جەتۋدىڭ بۇل ءادىس-امالدارىن جەكە باستىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەمەس، مەملەكەت، قوعام يگىلىگى ءۇشىن، ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگى، قۋاتتىلىعى جانە تىنىشتىعى ءۇشىن قولدانۋعا كەڭەس بەرەدى. ول ەڭ الدىمەن ءوز زامانىنىڭ پاتريوتى، گۋمانيسى، ادال ۇلى بولدى. ونىڭ تەورياسى، كونتسەپتسياسى، كوزقاراستارى – سول ءداۋىردىڭ ساياسي جاعدايىن بەينەلەيتىن ەدى. ساياسات سالاسىندا ول ەشقاشان دا زورلىقتى، ازعىندىقتى، جاقتاعان جوق. كەرىسىنشە، ول بيلەۋشى، ساياساتكەر حالىقتىڭ پىكىرىمەن ساناسۋى كەرەك دەپ ەسەپتەدى. ەگەر ساياساتكەر زورلىققا سۇيەنسە، ول ونىڭ جەكە ماقساتى بولماۋى كەرەك. ونىڭ ايتۋىنشا، زورلىقتىڭ ماقساتى قيراتۋ ەمەس، بۇلىنشىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ. كەز-كەلگەن زورلىق ارەكەتتى مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن جاسالعاندا عانا اقتاۋعا بولادى.

ماكياۆەللي بيلەۋشى ءوزىن حالىق الدىندا قالاي كورسەتۋى كەرەك، بيلەۋشىنىڭ قاتال نەمەسە مەيىرىمدى بولۋى مەملەكەتتىڭ جاعدايىنا قانداي زاردابى نەمەسە پايداسى بولاتىندىعى تۋرالى ماسەلەدە بىلاي دەپ جازادى: «...ءاربىر بيلەپ-توستەۋشى ءوزىن وزگە جۇرتتىڭ قاتال ەمەس، قايىرىمدى دەپ ساناۋىن قالايدى... كنياز ءوزىنىڭ قول استىنداعى حالىقتى تۇتاس بىرلىكتە جانە وزىنە شىن بەرىلگەن ادال ەتىپ ۇستاعىسى كەلسە، وندا ول اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن قاتال ادام دەگەن اتاقتان قورىقپاۋى كەرەك... بارلىق بيلەپ-توستەۋشىلەر اراسىندا جاڭا كنيازدىڭ قاتال دەگەن اتاقتان وزگەلەرگە قاراعاندا بارىنشا از قاشقاقتاۋى قاجەت. ويتكەنى، كەز-كەلگەن جاڭا مەملەكەتتى جان-جاعىنان بىردەي قاۋىپ-قاتەر قورشاپ تۇرادى.

...كنياز بىرەۋلەرگە سەنۋدە جانە ءىس-ارەكەتتەر جاساۋدا بارىنشا ساق بولۋى ءتيىس، وزىنەن ءوزى قورىقپاي، اسىعىپ-ۇسىكپەي، بايسالدى ارەكەت ەتۋى، بىرەۋلەرگە شەكتەن تىس سەنىم ءبىلدىرۋى، ابايسىز اڭعالدىققا، وتە قاتتى كۇماندانۋى توزۋگە بولمايتىن شاراسىزدىققا ۇرىندىرماۋى ءۇشىن ايرىقشا دانىشپان اقىلدىلىقپەن جانە ادامگەرشىلىك مەيىرىممەن الدىن الا تەرەڭ ويلانىپ-تولعانۋى قاجەت... وزگە ەشقانداي دا امال-ايلا قالماعان جاعدايدا سۇيىكتى بولۋدان گورى قورقىنىش، ۇرەي تۋعىزۋ الدەقايدا پايدالى...

الايدا كنياز دۇشپانعا ۇرەي تۋعىزعاندا، ولاردىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنۋدە قورقىنىش-ۇرەي تۋعىزعانمەن، جاۋدىڭ جەككورىنىشتى وشپەندىلىگىنە ۇشىراماۋعا بولادى. ول مۇنداي ماقساتقا، ەگەر ازاماتتار مەن قول استىنداعىلاردىڭ دۇنيە-مۇلكىن توناۋعا سالماسا، ولاردىڭ ايەلدەرىن ماسقارالاپ قورلاماسا، ارقاشان جەتە الادى. ال ەگەر بىرەۋدىڭ قانىن قايتكەن كۇندە دە توگۋگە تۋرا كەلسە، وندا بۇل ارەكەتتى اقتاۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى مولشەردە دالەل مەن سەبەپ كەرەك بولادى».

ماكياۆەللي ساياسي بيلىكتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ مىندەتتى ەرەجەلەرىنىڭ ءبىرى قول استىنداعىلاردىڭ سەنىمىنە يە بولۋ كەرەك ەكەندىگىن جاقسى ءتۇسىندى. جاقسى بيلەۋشىنىڭ باستى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى حالىق سەنىمىنە يە بولا ءبىلۋى دەپ ەسەپتەدى. حالىق بيلەۋشىنىڭ بيلىك قىزمەتىن جۇرگىزۋىنە كەدەرگى جاساماۋى ءۇشىن، ولار بيلەۋشىگە تولىق باعىنىشتى بولۋى دا قاجەت. ماكياۆەلليدىڭ ايتۋىنشا، حالىقتى وزىنە تولىق باعىنىشتى ەتۋدىڭ ەكى جولى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى – حالىقتىڭ بيلەۋشىگە دەگەن سۇيسپەنشىلىگى، ەكىنشىسى - ونىڭ الدىندا قورقىنىشتا بولۋ. بۇنىڭ قايسىسى ءتيىمدى جانە قولايلى دەگەن ماسەلەدە ماكياۆەللي «سۇيىسپەنشىلىك پەن قورقىنىش ءبىر مەزگىلدە بولعاندا ءتيىمدى ناتيجە بەرەر ەدى، بىراق سۇيىسپەنشىلىك قورقىنىشپەن سىڭىسە المايدى، ال وسىلاردىڭ بىرەۋىن تاڭداۋ قاجەت بولعاندا، قورقىنىشتى تاڭداۋ تيىمدىرەك بولادى» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.

قول استىنداعىلاردى وزىنە مۇلتىكسىز باعىنىشتى ەتۋ ءۇشىن بيلەۋشى ەڭ قاتال جانە اۋىر شارالاردى عانا پايدالانىپ قويماي، ەڭ باستىسى ايلامەن بيلەي ءبىلۋى كەرەك. ماكياۆەللي قاتالدىق سوعىس جانە توتەنشە جاعدايلاردا عانا ەمەس، بەيبىت ۋاقىتتا دا قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. مىسالى، مەملەكەتتىك بيلىك جاۋلارى مەن ساتقىنداردىڭ كوزىن جويىپ وتىرۋ بيلەۋشىنىڭ مىندەتى بولىپ سانالادى. ولاردىڭ الدىندا بيلەۋشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىك مىندەتى بولۋىنىڭ قاجەتى جوق. «بيلەۋشى سوتقا باعىنىشتى ەمەس».

«پاتشا» شىعارماسىندا ماكياۆەللي «بيلەۋشى قانداي ادىستەرمەن مەملەكەتتى باسقارا الادى جانە بيلىكتى ۇستاپ تۇرادى» دەگەن سۇراققا «بيلىكتىڭ مىقتى نەگىزىن قالاۋ» ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى دەپ جاۋاپ بەرەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قانداي دا ءبىر مەملەكەت بولسىن، بيلىكتىڭ نەگىزى جاقسى زاڭدار بولا المايدى، مىقتى اسكەر بار جەردە عانا جاقسى زاڭدار ءومىر سۇرە الادى. كۇشتى مەملەكەت پەن مىقتى بيلىكتىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتىنا دا تىكەلەي بايلانىستى بولماق. بيلەۋشى ءوزى قۇرعان مەملەكەتتىك اپپارات ارقىلى عانا بۇكىل ەلگە بيلىگىن جۇرگىزە الادى. بيلەۋشى ەلدەگى ساياسي بيلىكتىڭ الدەبىرەۋلەردىڭ دە قولىندا بولۋىنا ەشقاشاندا جول بەرمەۋى ءتيىس.

ياعني، ماكياۆەلليدىڭ سوزىمەن ايتساق: «بارلىق مەملەكەتتەردىڭ ەڭ باستى نەگىزدەرى - مەيلى ولار جاڭا بولسىن، ەسكى بولسىن نەمەسە ارالاس بولسىن ءبارىبىر - جاقسى زاڭدار مەن كۇشتى اسكەر. كۇشتى اسكەر جوق جەردە جاقسى زاڭ بولا المايدى، ال كۇشتى اسكەر بار جەردە، ارينە، جاقسى زاڭدار بولادى.

ادامدارعا، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە كنيازدارعا، ...ولاردى ماقتايتىن نە داتتايتىن ايتەۋىر ءبىر ساپالىق كورسەتكىش اتاقتار تاڭىلاتىنى - ۇيرەنشىكتى نارسە. مىسالى، بىرەۋ - جومارت، بىرەۋ - ساراڭ; ... بىرەۋ - قايىرىمدى، بىرەۋ - قانقۇمار جاۋىز; بىرەۋ - قاتال، بىرەۋ - راحىمدى; بىرەۋ - ساتقىن، بىرەۋ - شىن بەرىلگەن ادال; بىرەۋ - ناۋەتەك نازىك تە يمەنشەك، بىرەۋ - قاھارلى دا باتىل; بىرەۋ - جايدارى، بىرەۋ - تاكاپپار; بىرەۋ - بۇزىلعان ازعىن، بىرەۋ - مىنەز-قۇلقى تازا; بىرەۋ - شىنشىل دا مومىن، بىرەۋ - قۋلىق-سۇمدىعى مول مەكەر; بىرەۋ - قاسارىسقان قىرسىق، بىرەۋ - كەشىرىمپاز; بىرەۋ - بايسالدى، بىرەۋ - ۇشقالاق، بىرەۋ - دىنگە بەرىلگەن تاقۋا، بىرەۋ - قۇدايعا سەنبەيتىن ءدىنسىز دەگەن سياقتى تاعى باسقالارى.

...وسى قاسيەتتەردىڭ تەك جاقسىلارىن، جاقسى دەپ سانالاتىندارىن بويىنا سىڭىرگەن كنياز تابىلا قالسا، ونىڭ اسا زور ۇلى ماقتانىشقا اينالاتىنىنا اركىم-اق سەنەر ەدى.

الايدا وسى قاسيەتتەردىڭ ءبارىن بىردەي بويعا ءسىڭىرۋ، اسىرەسە جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ادام ءومىرىنىڭ سان قيلى جاعدايلارى ولاي ەتۋگە مۇرشا بەرمەيدى. سوندىقتان دا كنياز اقاۋلاردىڭ ءوزىن ماسقارا ەتەتىن، مەملەكەت بيلىگىنەن تايدىراتىن كەلەڭسىز سالدارلارعا ۇرىندىرۋىنا ەشقانداي جول بەرمەيتىن، ال بيلىگىنە قاۋىپ-قاتەر توندىرە قويمايتىن وزگە اقاۋلاردان مۇمكىندىگىنە قاراي بارىنشا ساقتانا بىلەتىن دانىشپان ادام بولۋى كەرەك. ال ەگەر ولاي ەتۋ قولىنان كەلمەيتىن بولسا، وندا ول ەشقانداي جالتاقتاماي، ءوز ەركىنە ساي ارەكەت ەتۋگە كىرىسۋى ءتيىس.

اقىرىندا كنياز مەملەكەتتى ساقتاپ قالۋعا سەپتىگى تيەتىن، ونسىز مەملەكەتتى قورعاۋ قيىن بولاتىن اقاۋلاردىڭ كەلەڭسىز سالدارلارعا ۇرىندىرۋىنان ءتىپتى دە قورىقپاۋى كەرەك. ويتكەنى، بارلىق ماسەلەگە تەرەڭ بويلاپ قارار بولسا، وسىنىڭ وزىنەن دە الدەبىر ادامگەرشىلىك ىزگى ارەكەتتى تابۋعا بولادى. ال بۇعان بارماۋ كنيازدىڭ ءوز باسىنا قاتەر توندىرەر ەدى. بىلايشا قاراعاندا اقاۋ سياقتى كورىنەتىن، بىراق ولاردى ۇستانا بىلسە، كنيازدىڭ ءوز قاۋىپسىزدىگى مەن باس اماندىعىن قامتاماسىز ەتە الاتىن باسقا دا جاعدايلاردى تابۋعا بولادى».

مەملەكەتتىڭ باسقارۋ فورمالارى تۋرالى ويلارىندا ماكياۆەللي انتيكالىق زاماننان ساقتالىپ كەلە جاتقان پلاتوننىڭ، اريستوتەلدىڭ جانە ءپوليبيدىڭ ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپقان كلاسسيفيكاتسيالاردى دۇرىس كورەدى. ول ءپوليبيدىڭ باسقارۋدىڭ ءۇش دۇرىس فورماسى - مونارحيا، اريستوكراتيا، دەموكراتياسىن جانە ءۇش دۇرىس ەمەس فورماسى - تيرانيا، وليگارحيا جانە وحلوكراتيانى ءبولىپ قارايدى. ونىڭ العاشقى ۇشەۋى باسقارۋدىڭ جەتىلگەن، سوڭعى ۇشەۋى جەتىلمەگەن فورماسى بولىپ ەسەپتەلىنەدى.

ماكياۆەلليدىڭ كوزقاراسى بويىنشا، مەملەكەتتىڭ شىن مانىندە تازا كۇيىندەگى جاقسى نەمەسە جامان فورمالارى بولمايدى. دۇرىس فورمالار تاريحي جاعدايلار مەن مىندەتتەرگە، وقيعالارعا قاتىستىلىعىمەن عانا دۇرىس فورما بولۋى مۇمكىن. ول مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماسىنىڭ ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اۋىسۋ زاڭدىلىعى تۋرالى انتيكالىق ويشىلداردىڭ پىكىرىمەن كەلىسەدى. ونىڭ ۇعىمىنشا، فورمالاردىڭ الماسۋ زاڭدىلىعى تومەندەگىدەي رەتتىلىكپەن وتەدى.

مونارحيا تيرانياعا اينالادى، تيرانياعا قارسى قاستاندىق اريستوكراتيانىڭ جەڭىسىنە اكەلەدى، اريستوكراتيانىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋى بيلىك باسىنداعى باي ادامداردىڭ وليگارحياسىنا جەتكىزەدى. باي بيلەۋشىلەردىڭ جۇگەنسىز ارەكەتتەرى حالىق نارازىلىعىن تۋعىزىپ، ول وليگارحيانى قۇلاتۋمەن جانە دەموكراتيانى ورناتۋمەن اياقتالادى. دەموكراتيا ءوز كەزەگىندە توبىر بيلىگى - وحلوكراتياعا ۇلاسادى. وحلوكراتيالىق بيلىكتەن ءجابىر كورگەن حالىق مونارحيادان ادىلدىك كۇتەدى جانە وسىلاي جالعاسا بەرەدى.

مەملەكەت فورمالارىنىڭ بۇلايشا الماسۋىن ماكياۆەللي كۇشتەر اراقاتىناسىنىڭ ناتيجەسى دەپ ەسەپتەيدى. ول مەملەكەتتىك فورمالاردىڭ ەڭ تۇراقتىسى جانە سىرتقى قاۋىپ تونگەن شاقتا ديكتاتورلىق بيلىكتىڭ ەنگىزىلۋىن جاقتاعان ەجەلگى ريم تاريحىنان مىسالدار كەلتىرەدى جانە بەيىمدەپ قولدانۋدى ۇسىنادى.

ماكياۆەللي تاريحقا ورتا عاسىرلىق ساياسي-قۇقىقتىق تۇسىنىكتى وزگەرتۋشى، قايتا ورلەۋدىڭ ساياسي دوكتريناسىن جاساۋشى رەتىندە ەندى. ونىڭ ءىلىمى ساياسي عىلىمنىڭ ودان كەيىنگى دامۋىنا وراسان زور ىقپال ەتتى. يتاليا ويشىلىنىڭ ەڭبەكتەرى ساياسي دانالىق پەن ساياسي تاجىريبەنىڭ وزىنەن كەيىنگى داۋىرگە جيناقتاعان ەنتسيكلوپەدياسى بولىپ تا تانىلدى. 

ماكياۆەلليدىڭ ساياسات جانە بيلىك تۋرالى ءىلىمى قازىرگى مەملەكەت ساياساتى مەن باسقارۋدا دا كەڭىنەن قولدانىلادى. ونى كەز-كەلگەن مەملەكەتتىك باسقارۋدان جانە ەلدەن دە كورۋگە بولادى. ءوزىمىز كورىپ، ەستىپ جۇرگەن وتىرىك ايتۋ مەن باسقا دا قيتۇرقى ارەكەتتەر شىن مانىندە ەلدىڭ بولاشاعى مەن وركەندى دامۋى، كوپشىلىكتىڭ اماندىعى جانە ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ايتىلعان جانە جاسالعان بولسا وندا بۇل ارەكەتتەردىڭ اقتالعانى. ال ەگەر ولاي بولماي شىقسا، ولار بولاشاق الدىندا جاۋاپ بەرەتىن بولادى. ءبىزدىڭ تىلەيتىنىمىز: ءبىرىنشى جاعداي بولىپ شىقسا ەكەن دەۋدەن باسقا ەشنارسە ەمەس.

بەكمىرزا سىرىمبەتۇلى، قىزىلوردا قالاسى

Abai.kz