سوڭعى ەكى ايدا ينتەرنەت ايدىنىندا كوپ تەرىلگەن ءسوز «قىرىم» مەن «سوچي» بولدى. Google ىزدەستىرۋ جۇيەسىندە «سوچي-2014» 129 000 000, «قىرىم» 39 000 000 اسىپ جىعىلدى. قازىرگى تاڭدا الەم حالىقتارىنىڭ قۇلاعىن تىگىپ، ەلەڭدەتىپ سۇرانىسىن تۋدىرىپ وتىرعان تۇركى ءسوزى – وسى ەكەۋى. سۇرانىستىڭ ەرەكشە ارتىپ وتىرعان سىرى دا تۇسىنىكتى: قارا تەڭىز جاعالاۋىنا ورنالاسقان بۇل جەردىڭ بىرىندە (سوچيدە) قىسقى سپورت تۇرىنەن ەكى بىردەي وليمپيادا وتسە، ەكىنشىسىندە (قىرىمدا) ۇلكەن گەوساياسي ويىننىڭ كورىگى قىزدى.

«قىرىمنىڭ» تۇركى تىلىنەن تۋىنداعانىنا ەشكىم دە ءشۇبا كەلتىرمەيدى. اتالمىش ولكەدەگى بەلگىلى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ كوپشىلىگى دە تۇركى تىلىندە. ايتالىق، ايۋداگ - ايۋتاۋ (كوكشەتاۋداعى بۋرابايدى كوزگە ەلەستەتىڭىز), كاراتاگ - قاراتاۋ، كارا-وبا - قاراوبا، ارتەك(تاع) – ورتاۋ، يالتا – جالتىر، كاراگاش – قاراعاش، كوكتەبەل – كوكتوبە، ساندىك-قايا – ساندىقتاۋ («قايا» ءسوزىنىڭ كونە ماعىناسى جارتاس، تاۋ، قىرات دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. قازاق تىلىندە ول كونە ماعىناسىن جوعالتىپ، «قۇز-قيا» دەگەن سىندى قوس سوزدەردىڭ سىڭارىندا ساقتالعان) ت.ب.

ال ء«سوچيدىڭ» ءتۇپ ماعىناسى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز. زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا بۇل توپونيميكا سول جەردىڭ كونە تۇرعىندارى ادىگەي تىلىنەن نەمەسە سلاۆيان تىلىنەن تۋعان دەگەن بولجامدار بار. بىزدىڭشە، «سوچي» اتاۋى كونە تۇركىنىڭ «شوقى» دەگەن سوزىنەن تۋىنداعان. «سوچي» شوقى اتاۋىنىڭ ورىسشا دىبىستالۋى. «شوقى» دەپ قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن وڭاشا تۇرعان تاۋ، بيىك، قىرات جەرلەردى اتايدى. «اقشوقى»، «قاراشوقى»، «كوكشوقى» دەگەن اتاۋلار ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە كەزدەسەدى جانە ول تاۋلى جەرلەرگە قاتىستى ايتىلادى. ايتپاقشى، قالاعا اتاۋ بولىپ ورنىققان سوچي وزەنى ءوز باستاۋىن تاۋدان الادى. قازاقشا ۇعىممەن ايتساق، «تاۋدان (شوقىدان) اعاتىن وزەن» دەگەندى بىلدىرەدى.

اقپان ايىندا اق وليمپياداعا الەمنىڭ ءار تۇسىنان جينالعان سايىپقىران سپورتشىلار شوقىنىڭ ء(سوچيدىڭ) باسىندا شاڭعى، شانا، ەتەگىندە كونكي تەۋىپ، حوككەي ويناپ، شەبەرلىك سىنىنا سايىستى. ولاردىڭ سوڭىنان ءومىردى سۇيۋدەگى قۇلشىنىسى مەن جىگەرى قارا قايراقتى قاق جاراتىن پاراليمپياداشىلار جارىستى. بۇل ءدۇبىرلى وقيعالارعا الەم نازارىن سالدى: تاڭداندى، تامساندى، جىگەرلەندى. جالپى كوماندالىق ەسەپتە رەسەي ەكى وليمپيادادا الدىنا جان سالماي، ءبىرىنشى ورىن يەلەندى. كورشى ەلدىڭ بۇل تابىسى قۋانارلىق ءارى سۇيسىنەرلىك وقيعا بولدى. وليمپيادا ارقاشان بەيبىتشىلىك ەلشىسى بولىپ سانالادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، سوچيدە بەيبىت وليمپيادانىڭ سالتاناتىن پاش ەتكەن، ياعني بەيبىتشىلىكتى ارداقتاعان رەسەي ەل بيلىگىنە تالاسىپ جاتقان ءوز باۋىرلاس ءارى كورشى ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىستى پايدالانىپ، قىرىم تۇبەگىن فەدەراتسيا قۇرامىنا كىرگىزىپ الدى. وليمپيادا بارىسىندا تالاي سپورت تۇرىنەن رەكوردتار جاسالىنسا، بوتەن ەلدىڭ قۇرامىنداعى تۇتاس ولكەنى رەسەي وزىنە قاراتۋدا دا ساياسي ويىندا رەكوردقا بەرگىسىز ەپتىلىك جاسادى.

قىرىم – ورتا عاسىرلاردا تۇركى حالىقتارى جايلاعان، ساۋدا-ساتتىق كورىگىن قىزدىرعان جەرى ەدى. «قىر» - بيىك، تاۋلى جەر دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەدىل مەن جايىقتىڭ وڭ جاق بەتىن «قىرىمبەت»، سول جاق بەتىن «بۇقاربەت» دەپ قاراۋ، قىراتتى، دالالى جەرلەردى مەكەندەيتىن قازاقتى «قىر قازاعى»، سىرداريا بويىنداعى ويپاڭ، ەڭىس جەرلەردى مەكەندەيتىن قازاقتى «سىر قازاعى» دەپ اتاۋ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. قىردا تۋعان بالانى «قىرىمبەك»، سىردا تۋعان بالانى «سىرىم»، «سىرىمبەت»، «سىرباي» دەپ اتاۋ قازاق اراسىندا ەرتەدە ەرەكشە ساقتالدى. 

جاس كۇندەرىمىزدە-كەڭەس وداعى تۇسىندا اكە-اتاسى نەمەسە اسا ءبىر جاقىن ادامى بۇكىلوداقتىق كۋرورت اتانعان قىرىمدا دەمالىپ جۇرگەندە ەلدە دۇنيەگە كەلگەن بالانى ىرىمداپ «قىرىمبەك» دەگەن ەسىم قويىپ جاتاتىنىن ەمىس-ەمىس بولسا دا ەستەيتىن ەدىك... بۇل ىرىمنىڭ بۇگىنگى سىر ولكەسىنىڭ اكىمى، تانىمال تۇلعا قىرىمبەك كوشەرباەۆتىڭ ەسىمىنە قانشالىقتى قاتىسى بارىن بىلمەيمىز. بىراق سول ءبىر كەزەڭدە سىر بويى قازاعىنىڭ تاريحي-گەنەتيكالىق ساناسىندا قىرىمنىڭ ءمان-ماڭىزى ءالى دە بولسا دا تەرەڭ ساقتالعان كەزى ەدى. سەبەبى ول ۋاقىت حالىق اراسىندا باتىرلار جىرى جيىن-تويلاردا جىرلاناتىن، قالىڭ بولىپ باسىلىپ شىققان تومداردى قارا تانىعان وقۋشى بالالار قۇمارتا وقيتىن كەز ەدى. سونداي باتىرلار جىرىنىڭ ءبىرى – قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى.

تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنا كەڭ تاراعان «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» ەپوسىنىڭ دا بۇگىنگى قىرىمعا قاتىسى بار. وندا بەلگىلى باتىردىڭ قاسىنا جينالعان قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى ەلدى جاۋدان قورعاپ، ونى باسقىنشىلاردان ازات ەتەدى. ەپوس – حالىقتىڭ اڭسارى. ەدىل بويى، ورتا ازياداعى تۇركى حالىقتارى حاندىقتان ايىرىلىپ، ەل بولۋدان ايىرىلۋعا بەت بۇرعان ءحۇىىى عاسىردىڭ سوڭىندا قىرىم حاندىعىندا شىڭعىس حاننىڭ تاراق تاڭباسىمەن ەل بيلەپ وتىرعان بيلەۋشى كەرەي (گيرەي) ديناستياسى بار بولاتىن. تۇركىلەردىڭ، اسىرەسە، ەدىل-جايىقتاعى نوعاي-قازاقتىڭ اڭسارى، ءۇمىتى وسى حاندىقتا بولدى. ەلدىڭ ءۇمىت-اڭسارى «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرىنا ارقاۋ بولدى. سونىمەن قاتار، قازاقتىڭ تانىمىندا اڭىزدىق بەينە «قىرىم حانى قوندىگەر» - داڭقتى بيلەۋشىلەردىڭ ءبىرى.

ءحۇىىى عاسىرداعى تۇرىك–ورىس سوعىسىنان كەيىن 1784 جىلى قىرىمدى رەسەي پاتشايىمى ەكاتەرينا-ءىى ارنايى مانيفەست جاريالاپ، پاتشالىق قۇرامىنا كىرگىزەدى. بۇل اكتىنىڭ اتى باسقا بولعانىمەن زاتى، مازمۇنى بۇگىنگى تاڭدا ورىن العان ارەكەتپەن وتە ۇقساس.

تاريحتان بەلگىلى، ورىس پاتشالىعىنىڭ بۇل ارەكەتىنە كونبەگەن وزگە ەلدەر بىرىگىپ (انگليا، فرانتسيا، تۇركيا), ءحىح عاسىردا قىرىم ءۇشىن رەسەيمەن سوعىسادى. ەندى سالىستىرىڭىز: بۇگىنگى قىرىمدى الەم ساياساتىندا وزىندىك ورنى بار دامىعان الپاۋىت ەلدەردىڭ ەشبىرى رەسەي قۇرامىندا دەپ تانىپ وتىرعان جوق. ولار، كەرىسىنشە، بۇل وقيعا حالىقارالىق قۇقىقتى، ەگەمەن ەلدىڭ جەر تۇتاستىعىن ورەسكەل بۇزۋ دەپ «سازارىپ» وتىر. سوندىقتان قازىرگى تاڭدا ء«الىپتىڭ ارتىن باعىپ» وتىرعان ەلدىڭ قاراسى كوپ. بۇل ورايدا، كورشىنىڭ تىنىشتىعىن ءوز قاۋىپسىزدىگىنىڭ ءبىر تەتىگى دەپ سانايتىن قازاقستاننىڭ تىلەگى «ارتى جاقسى بولعاي» دەگەنگە سايادى.

قىرىم وقيعاسى گەوساياسي باعدارعا، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنان شىققان ەلدەردىڭ ىشكى جاعدايىنا باسقاشا قاراۋ كەرەكتىگىن العا تارتقان ماسەلەلەردى تۋىنداتتى. بىرىنشىدەن، دانىشپان ابايدىڭ «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكەي، قۇرتقان جوق پا ەلدىڭ سيقىن» دەگەن ءسوزى ۋكراينانىڭ شىندىعىندا قايتا ءبىر جاڭعىردى. 2005 جىلدان بەرى بيلىككە قىرىقپىشاق بولىپ تالاسىپ كەلە جاتقان ۋكراينا كوزىن اشىپ-جۇمعانشا ء«ساندى قۇيرىعىنان»-قىرىمنان كەسىلدى. قىرىم – تۋريستىك بيزنەسكە اسا قولايلى تۇبەك بولاتىن. كەڭەس وداعى تۇسىندا قىرىمدا جاقسى كۋرورتتىق ينفراسترۋكتۋرا، تۋريستىك مارشرۋتتار جاقسى جولعا قويىلدى. ونىڭ داڭقى جەر جاردى. تاۋەلسىز ۋكرايناعا بار بولعانى سونى ءارى قاراي دامىتا ءتۇسۋى كەرەك بولاتىن. سوندا جەرگىلىكتى تۇرعىندار ساياسي ويىنداردىڭ جەتەگىنە ەرمەس ەدى. وكىنىشكە قاراي، ساياسي مۇددەنى ەكونوميكالىق مۇددەدەن جوعارى قويعان كيەۆ كەڭەس وداعى قۇنداقتاپ بەرگەن سىيدان تاپا-تال تۇستە ايىرىلىپ قالدى. ۋكراينا مەملەكەتىنىڭ ودان ءارى قاراي بولشەكتەنىپ كەتۋ قاۋپى دە سەيىلگەن جوق. دەمەك، ەلدىڭ ىشكى بىرلىگى – وق وتپەس ساۋىت. ساۋىتىن قامداعان ەل سىرتقى ەلدىڭ ايبارى مەن ايلاسىنا توتەپ بەرە الادى. ال ىشكى بىرلىكتەن ايىرىلعان ەلدەن اقپاراتتىق سوعىس شارپۋىمەن ەسە الىپ قالۋ قيىن ءىس ەمەس. مۇنى اتام قازاق: «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» نەمەسە ء«ۇي سىرتىندا كىسى بار» دەپ ەسكەرتىپ كەتكەن. وسى ارادا، ايتا كەتۋىمىز كەرەك، ەلباسىنىڭ ۇلكەن سابىرمەن ۇستاپ وتىرعان قازاقستاننىڭ ساياساتى كوپ ەلگە، اسىرەسە، يمپەريا قۇرامىنان شىققان ەلدەرگە، ۇلگى بولارلىقتاي.

ەكىنشىدەن، رەسەي حالىقارالىق قۇقىق، بۇرىنعى كەلىسىم شارت دەگەن ۇعىمداردى ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ەسە كەتكەن جەردە (قىرىمنىڭ كەڭەس تۇسىندا ۋكرايناعا بەرىلۋى) ەسكەرە بەرمەيتىنىن، ونى بەلدەن باساتىنىن بايقاتتى. كەزىندە رەسەي كسرو-نىڭ مۇراگەرىمىن دەپ جاريالاپ، يادرولىق قارۋعا يە بولىپ قالدى. مۇراگەر بولعان ەل مۇرا بولىپ قالعان نارسەنى (ونىڭ ىشىندە ار-ۇيات دەگەن ۇعىمدار دا بار) سول قالپىندا ساقتاپ، وعان ادال بولۋى ءتيىس. كسرو تۇسىندا قىرىم ۋكرايناعا بەرىلگەن بولسا، وداق تاراعاننان كەيىنگى ۋاقىتتا ونىڭ مۇراگەرى ءول-ءتىرىلسىن سونى ساقتاۋى كەرەك. ويتكەنى ساياساتتا دا ادالدىق اسا قاجەت. وتكەن تاريحقا دەگەن قۇرمەت – «تاۋبا»، «شۇكىر» دەگەن ۇعىمدارمەن پارا-پار. شۇكىرشىل قازاق مۇنى «وتكەنگە -سالاۋات» دەيدى.

ۇشىنشىدەن، قىرىم – قىرىم تاتارلارىنىڭ وتانى. بۇل حالىقتىڭ كورمەگەن ناۋبەتى جوق. 1917 جىلعى كوتەرىلىسكە دەيىن 200 مىڭ تاتاردىڭ 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىقتان كەيىن (جەر تىرمالاعان، جەر ەمگەن حالىقتىڭ!) 3/2 قالادى. 1944 جىلى 183 مىڭ تاتار قىرىمنان جەر اۋدارىلىپ، دەپورتاتسياعا ۇشىرايدى. قىرىمدى فەدەراتسيا قۇرامىنا الاعان رەسەي كسرو-نىڭ مۇراگەرى بولسا، قىرىم تاتارلارىنان ولارعا قارسى جۇرگىزىلگەن پاتشالىق ءھام كەڭەستىك ساياسات ءۇشىن كەشىرىم سۇراۋى ءتيىس. يمپەريا مۇراگەرى رەسەي بيلىگى ءۇشىن جاڭا قىرىم تاتارلارىنىڭ الدىندا وتكەن تاريحتاعى قاتەلىكتەردىڭ باسىن اشىپ المايىنشا، قىرىم تۇبەگىندە تۇبەگەيلى، تولىق تىنىشتىق ورناۋى مۇمكىن ەمەس. بۇگىنگى گەرمانيانىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جۇرگىزگەن ساياساتى ءۇشىن ەۆرەي، پولياك، چەح حالىقتارىنان كەشىرىم سۇراعانى بەلگىلى. مۇنداي قادامدار - جاڭا قارىم-قاتىناستى تازا بەتتەن باستاۋعا ۇمتىلاتىن ەلدەردىڭ ىزگى نيەتى. رەسەيگە دە سونداي نيەت تانىتۋ ابدەن قاجەت-اق. ويتكەنى رەسەي بۇگىنگى تاڭدا گەوساياسي تارتىستىڭ جاڭا بەتىن، وزگەشە مايدانىن اشتى. سول جاڭا پاراقتا ول ەسكى سوقپاق ىزىمەن قالىپتاسقان سۇرلەۋمەن ەمەس، تىڭ جولمەن، بولەك سارىنمەن باستاعانى دۇرىس ەدى. بۇل - رەسەي سىندى الىپ ەلدىڭ تىنىشتىعىن قالاعان ىرگەلەس كورشىنىڭ ادال تىلەگى.

الماس ابسادىق 

abai.kz