ەسىم... دۇنيەگە پەرزەنت كەلسە ءدۇيىم جۇرت بولىپ ادەمى ەسىم ىزدەيتىن ادەتىمىز بار. ءوز داستۇرىمىزگە، ادەت-عۇرپىمىزعا ساي ەرەكشەلىگى مول، وزگە ۇلتتا ۇشىرامايتىن ەسىمدەرىمىزدىڭ بارى دا راس. دەسەك تە اتا-بابالارىمىز نارەستەنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنە بايلانىستى دا ناۋرىزباي، بورانباي، داۋىلباي، ءساۋىرحان، ءتۇز تاعىسىنا  دەگەن قۇرمەتپەن قاسقىرباي، ارىستان سەكىلدى دە ەسىمدەردى دۇنيەگە اكەلگەن.

         سونداي-اق، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ساناۋلى تۇلعالار عانا ەگە بولعان ەرەكشە ەسىمدەردە جوق ەمەس. اتاپ ايتساق، سوناۋ IX عاسىردا ءومىر سۇرگەن شوجە، كوتىبار، شەگە سەكىلدى ەسىمدەر. تاقىرىپتان اۋىتقىماي سول ەرەكشە ەسىمدەر جايىندا ءسوز قوزعاساق.

         ەرەكشە ەسىم - ەستىلگەندە ەلەڭ ەتكىزەتىن، سيرەك كەزدەسەتىن ادام نىپسىسى. كوبىنەسە سابيگە ات تاڭدايتىن ۋاقىتتا تۋىندايدى. ولاي دەيتىنىمىزدىڭ دە سەبەبى بار. قازاق جەرىندە تۇڭعىش رەت 2011 جىلى ۇيىمداستىرىلعان قىسقى ازيا ويىندارى كەزىندە ەلىمىزدە تۋىلعان 40 نارەستە ازيادا ەسىمىن يەلەنگەن ەكەن. ەرەكشەلىگىنە ءسوز جوق، بىراق تا قازاق قىزىنا وسى ەسىم قانشالىقتى جاراسادى؟ ەسىمىنىڭ استارى پاكتىك، تازالىق، ادالدىق ۇعىمدارىمەن استارلاسىپ جاتقان ۇرپاقتىڭ جالعاسى ەكەندىگىمىزدى ەسكەرسەك، سۇراي قالعانعا ماعىناسىن قالاي تۇسىندىرەدى ەكەنبىز. دەگەنمەن سپورت باسەكەلەرى ءوتۋ ۋاقىتىندا قۋانىشتارىندا جەك جوق حالىقتىڭ وسىنداي اتاۋ بەرۋى ادامزات تاريحىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.

         سول ەسىمنىڭ ەڭ اتى شۋلىسى ءحام بىرەگەيى وليمپيادا! اتى كورسەتىپ تۇرعانداي ءتورت كۇل الەمنىڭ كىل دۇلدىلدەرىن ءار ءتورت جىل سايىن باس قوستىرار ويىندار اتاۋى، ماعىناسى دا ەرەكشە. گرەك تىلىنەن تارجىمالاساق «اسپاندى جىرلاۋ» نەمەسە «قۇدايدى جىرلاۋ» ماعىناسىن بەرەدى.

         وسى جىلى رەسەي ستاتيستيكا ماماندارى سوچي وليمپياداسى قارساڭىندا وسى ەسىمدى ەگەلەگەن رەسەي ازاماتتارىنىڭ مونيتورينگىن جاساپتى. مونيتورينگ ناتيجەسى تومەندەگىشە: «وليمپيادا ەسىمىنىڭ كەڭ تاراعان ەكى اۋدانى بەلىگىلى بولدى: ءبىرى ساراتوۆ وبلىسى مەن چەليابينسك وبلىسى. مۇنداي سيرەك كەزدەسەتىن ەسىمدى كوبىنە جاسى ۇلكەن كىسىلەر يەلەنگەن.

ساراتوۆ وبلىسىندا وليمپيادا ەسىمدى 65 ايەل ادام ءومىر سۇرەدى ەكەن. ونىڭ ەڭ ۇلكەنىنىڭ جاسى 93 بولسا، ال ەڭ كىشىسىنىڭ جاسى 7 دە. ونىڭ ىشىندە ساراتوۆ قالاسىندا - 27,  ۆولسك قالاسىندا - 9, بالاكوۆتا  - 8 وليمپيادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەكەن. ال 1980 جىلعى ماسكەۋ وليمپياداسى كەزىندە تەك ءبىر عانا قىزدىڭ بۇل ەسىمگە يە بولعانى بەلگىلى بولدى.

ال چەليابينسك وبلىسىنداعى وليمپيادا ەسىمدى 124 ادامنىڭ 64 ء–نىڭ اتى وليمپيادا بولسا، 60 - نىڭ پاسپورتىندا «اليمپيادا» دەپ جازىلعان. بۇل ادامداردىڭ مۇنداي ەسىمگە يە بولۋىنا ءدىني سەنىم - گرەك قۇدايلارىنىڭ اسەر بولسا كەرەك. كوبىنىڭ جاسى 80-ءدى القىمداعان.  وليمپيادا بلينوۆانىڭ جاسى 95 تە بولسا، ونىڭ ۋست-كاتاۆاداعى اتتاسى وليمپيادا ءاۆتيننىڭ جاسى 90 دا. ول 1924 جىلى فرانتسيادا وتكەن العاشقى قىسقى وليمپيادا كەزىندە ومىرگە كەلگەن». ال، الەمدە وسى ەسىمدى يەلەنگەن ەڭ تانىمال تۇلعا الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ اناسى وليمپيادا ەپيرلىك ەكەن.

بالاعا ەسىم بەرۋدە جاڭىلىسپاعان، سول ەسىم ونىڭ ءومىر بويى بويتۇمارى بولارىن بىلگەن، ەستىلەر قۇلاققا جاعىمدى، ماعىناسى كورەگەندىگىمىزدى كورسەتەر قازاق ەكەنىمىزدى ەسكەرىپ، ەسىم قويۋدىڭ كەيبىر تۇستارىنا دا توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىك.  ەڭ وكىنىشتىسى، اتا - انالارىمىزدىڭ ءار كۇنى زارىعا كۇتەتىن سەريالدارىنىڭ سالدارىنان سول كينو كەيىپكەرلەرى ەسىمىن ءوز ۇل-قىزىنا قويۋى كو. سوندىقتان دا ءبىز ءۇشىن جات ەسىم بولعان مەلەك، شاحريزادا، ەميرحان، ياسمين، ەسميرالدا، يزابەللالار ارامىزدا بۇگىندە كوبەيىپ كەلەدى.

ءيا، كىم قانداي ەسىم قويامىن دەسە دە ءوز ەركى. ەشكىمگە توسقاۋىل قويا المايسىز. ەلىمىزدە جازىلۋى بىلاي تۇرسىن، ايتىلۋى دا قيىنداۋ ەسىمدەر دە بار. تانىس بولىڭىز: مۋحاماتابدۋلاحاپ، ءابىلفايىز، يرينەيۋس، كونستانتايمسەيسار، گابريەل يۋسەف، دەمەل، ياميلا، مۇحامەدسالين، ابدۋلاليم، اليار، ليايان، شامير، سيۆيننا، ماحسۋميا.

دەگەنمەن، ەرەكشە بولسا دا كوپ كەزدەسەتىن ەسىمدەردە بارشىلىق. رادي، انتونيو، ليۆيا، تاليسمان سەكىلدى كىسى اتتارى ەلىمىزدە جەتەرلىك.  ءبىر عانا ءۇندىستاننىڭ ۇلتتىق قاھارمانى ينديرا گاندي قۇرمەتىنە قويىلعان ەسىم ەلىمىزدە 10 000 نان اسىپ جىعىلادى ەكەن. ەرەكشە ەسىم ارقالاپ ەل ىشىندە جۇرگەن جاندار دا بار. سونىڭ ءبىرى «ايتۋعا وڭاي» باعدارلاماسىنىڭ پروديۋسسەرى ارگەنتينا جانىبەك.

ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، سامميتبەك، سامميتحان، سامميت. جاڭىلىسپادىڭىز، وبسە-ءنىڭ ءسامميتى ۋاقىتىندا دۇنيەگە كەلگەندەر عوي. بۇل ەسىمدە ەرەكشە ەسىمدەر قاتارىندا. ايتقانداي بىزدە ديپلومبەكتە بار ەكەن عوي. ديپلومبەك جاقياۇلى، اكەسى جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، ديپلوممەن ورالعانىندا تۋىلعان پەرزەنت. ءيا، ەرەكشە ەسىم قويۋدان دا قازاق ارتتا قالماعان.

ال، مەكسيكانىڭ سونورا شتاتىندا جاڭا تۋىلعان سابيلەرگە "ەرەكشە" ەسىمدەر قويۋعا تىيىم سالىنىپتى. "اتا-اناسىنىڭ ەركىنە قارسى تۇرا المايتىن نارەستەلەر وسە كەلە ءوز اتىنان ۇيالىپ نەمەسە قورلىق كورىپ ءومىر سۇرمەۋى ءتيىس", - دەيدى جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى.

تىيىم سالىنعان تىزىمدە 61 ەسىم بار ەكەن. ولاردىڭ قاتارىندا گيتلەر، رەمبو، بۋرگەر-كينگ، تەرميناتور، دجەيمس بوند، بەتمەن سىندى فيلم كەيىپكەرلەرى مەن تاعامداردىڭ اتاۋلارى كەزدەسەدى. بيلىك وكىلدەرى سونداي-اق، سونورا سۇيىكتىسى، سونورا كۇنى سىندى ءسوز تىركەستەرىن دە ادام اتىنا قوياردا قولدانباۋىن تالاپ ەتىپ وتىر.

جاڭا زاڭنىڭ باستى ماقساتى - سابيلەردىڭ وسكەن كەزدە ءوز اتىنان ءوزى ۇيالۋىنا جول بەرمەۋ.  قارا تىزىمدە فەيسبۋك، تۆيتتەر دەگەن ادام ەسىمدەرى دە كەزدەسەدى.

كوردىڭىز بە، الىس ەلدەر دە بالاعا قويىلار ەسىمگە ءمان بەرە باستاپتى. سەبەبى، ەل بولاشاعى بولار تۋىلعان ءاربىر ءسابي ءمانى مەن ماعىناسى مول ەسىمگە لايىق، سولاي بولۋى دا شارت.

ەرەكشە ەسىمدەرگە ەلىكتەمەي، ناعىز ۇلتىمىزعا ءتان ەسىمدەرىمىزبەن الەمنەن ەرەكشەلەنەىك.

قوجاكەلدى الدانوۆ،

كەرەكۋ

Abai.kz