تۇركىستان گازەتىندەگى 6 ناۋرىز كۇنى «كرەملدىڭ كوكسەگەنى نە؟» دەگەن دوڭگەلەك ۇستەلدە دۋلات يسابەكوۆتىڭ ايتقان سوزدەرى وسى ماقالانى جازۋىما تۇركى بولدى. مەن ەس بىلگەلى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ اقساقالدارى ء«بىزدىڭ وزبەكتەن ۇيرەنەرىمىز  كوپ» دەپ قايتا-قايتا ايتىپ وتىراتىن. مەن نامىستانىپ نەگە دەگەن سۇراقتى كوپ قوياتىنمىن. ەسەيە كەلە كارىقۇلاق اقساقالداردىڭ ايتقاندارىنىڭ جانى بار ءسوز ەكەنىن تۇسىنە باستادىق.

    دۋلات اعا رەسەيدىڭ «دومودەدوۆو» اۋەجايىنداعى وزبەكتىڭ ءشايحاناسى بىلاي تۇرسىن، لاتىن امەريكاسىنداعى كولۋمبيا ەلىنە بارعانىمدا دا وزبەكتىڭ ءشايحاناسىندا وزبەكتىڭ ءانى شىرقالىپ تۇردى. ال، ءبىزدىڭ الماتىنىڭ وزىندە قازاقتىڭ بىردە-ءبىر ءشايحاناسى جوق. وزبەكتەر الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرمەسىن ەشقانداي اسسيميلياتسياعا ۇشىرامايدى، ءوز انا ءتىلىن ۇمىتپايدى، اتا-باباسىنىڭ سالت-ءداستۇرىن ساقتايدى، جەرمەن جۇمىس ىستەي الادى، ەش ۋاقىتتا بىردەن بايىپ كەتسەم دەپ ويلامايدى، ءبىر تيىندى قاناعات قىلىپ، قىرۋار قارجى جاسايدى.

    قازاقتار  كەرىسىنشە، جەرمەن جۇمىس ىستەي المايدى، ۇلكەندى سىيلامايدى، جاستارىمىز ادەپسىز، جۇمىسقا تۇرسا، بىردەن بايىپ كەتكىسى كەلەدى. قازاق جۇمىسقا الىنسا، سۇرانۋى مەن سىلتاۋى بىتپەيدى، ولار جۇمىس دەگەندى تەك باستىق بولۋ دەپ ەسەپتەيدى، اقشا تاپسا ەلدە جوق كولىك ءمىنىپ الادى، ىسىراپشىل، قازاق بۇگىن ءىشىپ-جەپ تويسا، ەرتەڭگىسىن ويلامايدى، ت.ب. دەپ بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىن جايىپ سالىپتى.

    سان عاسىرلار بويى قازاق پەن وزبەك قويى قورالاس، اۋىلى ارالاس قىز بەرىپ، قىز الىسىپ كەلگەنى كۇمانسىز. سودان كەلىپ «وزبەك—وز اعام» دەگەن ءسوز شىققان. 1450 جىلدارى ءاز جانىبەك پەن كەرەي حاننىڭ «وزبەك ۇلىسىنىڭ» حانى ءابىلحايىر حان بيلەگەن شايبانيلەر مەملەكەتىندە قىپشاق، نايمان، كەرەي، قوڭىرات، سىرگەلى، تاما، جالايىر ت.ب. بولدى. ول كەزدە سامارقاندى جالايىرلار مەن دۋلاتتار ۇلىسى دۇركىرەتىپ تۇرعان ( ەسىركەپ ومىربەكوۆ «شەجىرەلى ولكە»، 180-بەت ). 1763 جىلدان قوڭىرات تايپاسىنان شىققان مۇحاممەد ءامين نەگىزىن قالاعان تايپالىق وداق 1920 جىلعا دەيىن حورەزمنىڭ تىزگىنىن ەشكىمگە بەرمەي كەلدى. قوڭىرات ديناستياسىنىڭ سوڭعى حانى سايد ابدۋللا 1920 جىلى بيلىكتەن الاستاتىلعان سوڭ بارىپ، حورەزم حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. سونىڭ نەگىزىندە بۇگىنگى وزبەكستان رەسپۋبليكاسى پايدا بولدى.

    1866 جىلى قوقان حاندىعى رەسەيدىڭ قۇرامىنا ءوتىپ، تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنا باعىندى، ورتالىعى تاشكەنت بولدى. 1917 جىلى مۇستافا شوقاي سامارقاندتان قاشىپ، قوقان اۆتونومياسىن قۇرادى، ونى 1918 جىلى فرۋنزە باسقارعان قىزىل اسكەرلەر اياۋسىز تاس-تالقانىن شىعارادى. سول جىلى تۇركىستان اسسر-نە اينالىپ، ونىڭ قۇرامىنا بۇقارا مەن حورەزم رەسپۋبليكالارى ەنگىزىلدى. تاجىكستان 1924 جىلدان 1929 جىلعا دەيىن اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا رەتىندە وزبەك سسر-ءنىڭ قۇرامىندا بولدى.

    ورتا عاسىرداعى كوشپەندى وزبەكتەر مەن قازىرگى وزبەكتەر—ەكى باسقا ەتنوس سياقتى. شىن مانىندە، بۇگىنگى وزبەك حالقىنىڭ باسىم بولىگىن وزبەكتەنگەن بۇقارلىق جانە سامارقاندىق سوعدىلار (تاجىكتەر) قۇرايدى. يران تەكتەس تاجىكتىڭ ءتىلى پارسى، پۇشتىن تىلىمەن بىردەي. كەزىندە ءدىن تاراتۋعا كەلگەن ارابتارعا مۇرنىن شۇيىرگەن پارسى مادەنيەتى وزبەك حالقىن دا يىرىمىنە ءۇيىرىپ اكەتكەن. جالپى، بۇقارا، سامارقاند  جانە تەرمەز شاھارلارىن مەكەندەگەن تاجىكتەر اۋەل باستان وزبەكتەرگە قاراعاندا اقىلدى، ونەرلى بولىپ كەلەدى. ەتنيكالىق تامىرىن سەزىنە باستاعان وزبەكتەنگەن تاجىكتەر تولقۇجاتتارىنا قايتادان جاپپاي «تاجىك» دەپ جازدىرىپ الىپ جاتىر دەپ ەستىدىم. كەڭەس وداعىندا يران تەكتەس تاجىكتەردىڭ كوپتىگىنەن سەسكەنگەن بيلىك «وزبەك پەن تاجىك تۋىس حالىق» دەگەن تەزيس قولدان ۇيىمداستىرىلدى. ايتپەسە، ەل ىشىندە داۋ-جانجال ۋشىعىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

    1999 جىلى تاشكەندەگى شەكاراشىلار ءبىلىم ورداسىن ءبىتىرىپ، سۇرحانداريا وبلىسىنداعى تەرمەز شاھارىنا قىزمەتكە باردىم. سوندا تەرمەزدەن 100 شاقىرىم جەردە جيدەلى بايسىندى مەكەندەگەن قالىڭ وزبەك بولىپ كەتكەن قازاق باۋىرلارىمدى كورىپ تاڭ قالدىم. تۇرلەرىنە دەيىن وزگەرگەن، تىلدەرى ەكى باستان، وزدەرىن قوڭىراتپىز-جالايىرمىز دەيدى. «الپامىس جىرىن—الپومىش بىزدىكى» دەپ كۇيدىرگەنى ءالى ەسىمدە.

    قاي عاسىردى الساڭدا، تاشكەنتتە وزبەكتەن قازاق كوپ بولعان. 1931-32 جىلعى اشارشىلىقتا ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولعان دالا قازاعى الا دورباسىن ارقالاپ، نان قالا تاشكەنگە قاراي  اعىلعانى ايتپاسا دا ءمالىم. «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىندا» بولىپ جاتقاندى ءتيىمدى پايدالانعان وزاعاڭدار وزدەرىنىڭ سانىن جاساندى تۇردە كوبەيتۋ ءۇشىن احۋنباباەۆ،  شاراپوۆ،  راشيدوۆتىڭ تۇسىندا وزبەكستاندى مەكەندەگەن قازاقتاردى ماجبۇرلەپ تولقۇجاتىنا «وزبەك» ەتىپ جازدىرعان.

نە كەرەك، قازاققا قاراعاندا ارىدان ويلايتىن الا تاقيالى سارتتار تاشكەنتكە يە بولۋ ءۇشىن اڭقاۋ قازاقتى قۋلىقپەن الداپ سوقتى. ءوز ۇلتىن تاندىر نانعا «ايىرباستاعان» پارىقسىز قازەكەڭدەردىڭ ەسەبىنەن تاسقالانىڭ تاعدىرىن قاسقا باس ۆ.ي. لەنين قىزىل قالامساپپەن ءبىر-اق تارتىپ، ماڭگىلىككە شەشىپ بەردى. بۇكىلوداقتىق ستاروستا بولعان شوقشا ساقال م. كالينين 1925 جىلى رەگيستان الاڭىندا ءسوز سويلەپ، سامارقاندى وزبەك استاناسى ەتىپ قايتتى. 1930 جىلى استانا سامارقاندتان تاشكەنتكە اۋىستىرىلدى.

   قوناەۆتىڭ تۇسىندا الماتىدا جالعىز قازاقشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ بولعانىن، سول كەزدە تاشكەنتتە وتىزعا جۋىق تازا قازاق مەكتەبى بولعانىن بىلەسىز بە؟ قازىرگى تاڭدا، تاشكەنتتە تۇراتىن 65 مىڭ قازاقتىڭ ەنشىسىنە قالانىڭ شەت اۋدانى سىرگەلىدە ءبىر قاباتتى جالعىز مەكتەپ قانا قالىپتى. 3 ميلليوننان استام وزبەكستاننىڭ قازاعى وزبەك بولىپ جازىلىپ كەتكەنىن، تاشكەنتتە ۇقك ىستەپ ءجۇرىپ، قۇپيا مۇراعاتتاردى اقتارعانىمدا كوزىم جەتتى. ءاربىر وزبەك «مەن وزبەكپىن—وزىمە بەكپىن» دەپ ءوزىن-ءوزى ءومىر باقي قامشىلاپ وتەدى. وزبەكتىڭ ايەلدەرى جايىلىپ—جاستىق، يىلىپ—توسەك بولادى. كۇيەۋىنىڭ اتىن ولسە دە اتامايدى، ەكى ءسوزىنىڭ بىرى—قوجايىن سىزدىكى دۇرىس دەپ، ( ونىكى دۇرىس بولماسا دا) ءبىر قولىنا سۇلگىسىن، ەكىنشى قولىنا قۇمانىن الىپ سىزىلىپ تۇرعانىن كورىپ قالاي سۇيسىنبەيسىڭ؟

    وزبەكتىڭ بالالارى بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، اكە-شەشەسىنە قامقور بولىپ، كومەكتەسىپ تىرمىسىپ جاتقانىن تالاي كوردىم. ءۇيىنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتساڭ، قارشاداي بالاسىنا دەيىن، تانىماسا دا، «اسسالاۋماعالايكۋم» دەپ ءبىر قولىن جۇرەگىنە قويىپ، ەكىنشى قولىن بەرىپ امانداسىپ جاتادى. ال، ءبىزدىڭ كەيبىر بالالارىمىز تانىسا دا سالەم بەرمەيدى، كەيبىر كەلىنشەكتەرىمىز كۇيەۋىن سىيلاۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىندە كورمەگەن. قيت ەتسە، اجىراسىپ جاتقاندار قانشاما. سوندايلاردى ءبىر جىلعا وزبەكستانعا جىبەرىپ الساڭ، شىركىن-اي.

    دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە بارىپ، جۇمىس ىستەپ، ەڭبەك ەتىپ، تاپقانىن بالا-شاعاسىنا جىبەرىپ وتىرعان وزبەكتەرگە قالايشا بارەكەلدى دەمەيسىڭ!.. ءبىز بولساق، كەيدە دۇكەننەن نان الىپ كەلۋگە ەرىنەمىز. اكەم كەڭەس (مارقۇم): ء«بىزدىڭ ۇرپاقتىڭ الدىندا ۇلگى-ونەگە كورسەتەتىن ءيمانجۇزدى، شەجىرە قارتتار بولدى. ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە سول العان ۇلتتىق ءتالىمدى وزىمىزدەن كەيىنگى وكشەباسارلارىمىزعا جارىتىپ جەتكىزە المادىق. بۇعان باسقانى كىنالاي بەرۋدىڭ رەتى جوق. باردى جوعالتۋعا كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايتىن پىسىقپىز. قاشقانعا دا، قۋعانعا دا قورعان بولا كەتەتىن، سونى ماقتان ەتەتىن داراقىلىعىمىز تاعى بار. باتىسقا نەمەسە ورىسقا ەسىمىز كەتكەنشە ەلىكتەيمىز. ءوزىن-ءوزى سىيلاۋدى مىنا كورشى تۇرعان وزبەكتەن نەگە ۇيرەنبەيمىز؟!» دەپ ايتىپ وتىراتىن.

جۇمامۇرات  ءشامشى

Abai.kz